Organy kościoła świętych Janów w Toruniu
Organy kościoła świętych Janów w Toruniu – dwoje organów piszczałkowych w kościele świętych Janów w Toruniu. Organy główne – 32-głosowe z romantyczną dyspozycją, neogotyckim prospektem i trakturą pneumatyczną. Zbudowane w 1878 przez organmistrza Maxa Terletzkiego z Królewca. Odremontowane w latach 90. XX wieku przez firmę organmistrzowską Kazimierza Urbańskiego z Bydgoszczy. Organy boczne – 15-głosowe z barokowymi dyspozycją i prospektem, wyposażone w trakturę mechaniczną. Zbudowane w 1688 przez organmistrza Mateusza Brandtnera z Torunia. Odrestaurowane w latach 1979–1983 przez Pracownię Konserwacji Zabytków w Toruniu oraz zakład organmistrzowski Józefa Mollina z Odrów.
Budowa edytuj
Organy główne edytuj
Romantyczne[1][2] organy główne znajdują się na drewnianym chórze muzycznym umiejscowionym nad głównym wejściem w zachodniej części kościoła, między arkadą podwieżową a pierwszą parą filarów nawy głównej[3][4][5]. Zasilane są miechem położonym za instrumentem, we wnęce arkady podwieżowej[3]. Instrument ma 32 głosy stałe, tworzące razem 40 registrów rozdysponowanych między czterema klawiaturami[6]. Piszczałki ustawione są na wiatrownicach pneumatyczno-stożkowych[1][2][4], które połączone są ze stołem gry trakturą pneumatyczną[1][4]. Stół gry wyposażony jest w trzy manuały oraz pedał[1][2]; znajduje się w przedniej części chóru, w pobliżu balustrady[1][4].
Architektoniczny prospekt organowy ma neogotycki charakter[5][7][8]. Składa się z trzech wysuniętych prostokątnymi ryzalitami wież – szerokiej centralnej oraz węższych bocznych – połączonych płaszczyznami piszczałkowymi[3][9][10][5]. Nieregularne kondygnacje poszczególnych segmentów wypełnione są piszczałkami i zakończone ostrołukowymi i trójlistnymi szczytami[3][10][5]. Wieża centralna zwieńczona jest trójsekcyjną attyką[3][9][10]. Dekorację snycerską całości prospektu stanowią wimpergi z pinaklami i kwiatonami oraz żabkowany krenelaż[3][10][5]. Analogiczną formę ma niema sekcja pozytywu w balustradzie chóru[2][4][7].
Dyspozycja edytuj
Dyspozycja po remoncie z lat 90. XX wieku[11][12][13]:
Manuał I C–g3 | Manuał II C–g3 | Manuał III C–g3 | Pedał C–d1 |
---|---|---|---|
|
|
|
|
Urządzenia dodatkowe: tutti, crescendo |
Organy boczne edytuj
Barokowe[14][15][16] organy boczne umiejscowione są na wielobocznym chórze muzycznym przy wschodniej ścianie północnej nawy kościoła[16][17]. Zasilane są dmuchawą elektryczną i trzema miechami klinowymi z napędem nożnym[18][19][20]. Instrument ma 15 głosów, które rozdzielone są na dwie wiatrownice klapowo-zasuwkowe[15]. Te połączone są z klawiaturami i manubriami włączników rejestrowych trakturą mechaniczną[18][21]. Dwie piszczałki tympanu umieszczone są jedna obok drugiej, w jednolitym korpusie, w tylnej części szafy organowej[22]. Stół gry wyposażony jest w jeden manuał z krótką oktawą, klawiaturę nożną i włączniki rejestrowe w formie manubrii[23][21]. Umieszczony jest pod prospektem, w cokole szafy organowej[24][25].
Architektoniczny prospekt ma trzy wysunięte półkolistymi ryzalitami wieże połączone bliźniaczymi płaszczyznami piszczałkowymi[23][16][17]. Oprawa malarska utrzymana jest w kolorystyce ciemnobrunatnej; elementy rzeźbiarskie są polichromowane i złocone[15][17]. Na wystrój snycerski składają się akantowe kotary i uszaki, konsole pod wieżami i wieloboczne latarnie na zwieńczeniach wież[23][16][17]. W akantowe kotary obu płycin międzywieżowych wkomponowana jest rzeźbiona data budowy instrumentu „ANNO 1688”[25][17][26]. Latarnie ozdobione są charakterystycznym dla organów Brandtnera ażurowym ornamentem o formach imitujących serca i wazy[15]. Labia centralnych piszczałek wież ozdobione są złoconymi ornamentami[23][25].
Dyspozycja edytuj
Dyspozycja po pracach rekonstrukcyjnych z lat 1981–1983[27][19][28]:
Manuał C–c3 | Pedał C–c1 |
---|---|
|
|
Urządzenia dodatkowe: tympan |
Historia edytuj
Pierwsze organy w kościele śś. Janów zbudował franciszkanin brat Bartłomiej (frater Bartholomaeus[29]) w 2. połowie XV wieku. Informacja o nich pochodzi z 1479[30][31][32]. Umiejscowione były w nawie głównej[33] na emporze położonej około 5 metrów wyżej od obecnej[a][34]. 15 sierpnia 1479 poświęcił je ówczesny proboszcz parafii, kanonik chełmiński i warmiński Hieronim Waldau[35][29].
W połowie XVII wieku (wg akt wizytacyjnych biskupa Andrzeja Olszowskiego z lat 1667–1672[36]), oprócz organów Bartłomieja, w kościele znajdowały się mniejsze organy umieszczone przy wschodniej ścianie nawy północnej, nad ołtarzem św. Rozalii[33][30].
W 1688, w miejsce małego instrumentu w nawie północnej[36], organmistrz Mateusz Brandtner zbudował na wielobocznym chórze muzycznym większe, barokowe organy[16][37][38][26]. Należały do Bractwa św. Benona (Bractwa Niemieckiego)[39].
Organy główne zostały rozbudowane przez toruńskiego organmistrza Mateusza Brandtnera w lipcu 1693[40][41][37][8]. Pierwotną klawiaturę rozszerzył z F–a2 do trzech manuałów obejmujących po cztery oktawy C–c3[33][40]. Instrument składał się wtedy z szafy głównej i sekcji pozytywu przedniego, który wbudowany był w balustradę chóru[35][41]. Miał 31 głosów rozłożonych na trzy manuały i pedał[34][40]. Rzadko stosowanym wówczas rozwiązaniem konstrukcyjnym była wydzielona sekcja Brustwerk (pozytyw czołowy) umieszczona tuż nad stołem gry[34]. Organy miały mechaniczne traktury gry i rejestrów oraz wiatrownice klapowo-zasuwkowe[40]. Zasilane były sześcioma miechami klinowymi[34][40]. Prospekt szafy głównej miał jedną, centralną wieżę z przylegającymi płaszczyznami piszczałkowymi[35]. Prospekt pozytywu przedniego składał się z trzech wieżyczek piszczałkowych i ozdobiony był figurami muzykujących postaci[34][35].
W 1737[42][16][17] na polecenie biskupa chełmińskiego Andrzeja Załuskiego[43] przeprowadzono remont organów bocznych[42][17].
W 1813 organy główne zostały znacznie uszkodzone podczas rosyjskiego oblężenia Torunia[2][44].
W latach 1821–1822 organmistrz Scheffler dokonał częściowych zmian w dyspozycji organów bocznych, a toruński malarz Georg Jacobi przemalował szafę organową[43][16][17].
Na przełomie XVIII i XIX wieku na wyposażeniu katedry były cztery instrumenty – organy główne, boczne i dwa pozytywy w prezbiterium: 6-głosowy na małym chórze i drugi, na posadzce[45][46][41]. Obydwa instrumenty wkrótce sprzedano[33][42][41].
W 1837 Organy główne Bartłomieja zostały odrestaurowane, ale ich stan nadal się pogarszał[2]. W 1878 organmistrz Max Terletzki z Królewca zdemontował je[3][4] i na zlokalizowanym około 5 metrów niżej chórze zbudował nowy instrument z romantyczną dyspozycją głosów[2][4][47][38][8]. Cały instrument zamknięty był w jednej obudowie – pozytyw przedni był niemy, pełnił funkcję dekoracyjną[3][2]; miał dekorację malarską imitującą piszczałki[2]. Organy posiadały wówczas wolno stojący stół gry[3]. Miały 32 głosy rozmieszczone na kilku kondygnacjach i rozdysponowane między 40 registrów trzech manuałów i pedału[2] w charakterystycznej dla budownictwa organowego epoki romantyzmu dyspozycji, cechującej się znaczną przewagą głosów podstawowych[1]. Wyposażone były w trakturę pneumatyczną i wiatrownice pneumatyczno-stożkowe[6].
W trakcie I wojny światowej wymontowano metalowe piszczałki z prospektu; przeznaczono je na cele wojenne[1][2].
W 1929 remont organów głównych przeprowadził Dominik I Biernacki z Włocławka[2][48]. Uzupełnił prospekt piszczałkami z blachy cynkowej i wymienił stół gry[1][2][48].
Po zakończeniu II wojny światowej organy boczne zostały znacznie zniszczone i splądrowane przez żołnierzy Armii Czerwonej[43][49]; stały się niezdatne do gry[1][2].
W latach 1979–1981 zespół konserwatorów dzieł sztuki z Pracowni Konserwacji Zabytków w Toruniu odsłonił pierwotną kolorystykę (polichromię i złocenia) i przeprowadził konserwację obudowy organów bocznych[50][16][17]. W latach 1981–1983 organmistrz Józef Mollin[49][51][17], z polecenia proboszcza księdza prałata Ryszarda Kwiatka[50][51] i przy konsultacjach konserwatorskich Mariana Dorawy, przeprowadził prace rekonstrukcyjne; zniszczone elementy instrumentu zostały wiernie odtworzone[49][51][17]. Z pieniędzy zebranych podczas kwest organizowanych przez księdza Kwiatka zakupiono 300 kg. cyny, która posłużyła do zrekonstruowania brakujących piszczałek prospektu[15][51][17]. Odtworzono pierwotną barokową dyspozycję głosów z 1688[14][44]. Naprawiono zniszczone elementy traktury mechanicznej[14]. Odbudowano zespół trzech miechów klinowych[49]. Staraniem księdza Zygmunta Labudy – dyrektora ekonomicznego diecezji chełmińskiej – sprowadzono cichobieżną dmuchawę elektryczną firmy Aug. Laukhuff[15]. 14 grudnia 1983 przywrócone do grywalności organy boczne zabrzmiały ponownie[15][44] i zostały poświęcone przez księdza kanonika dr. Edwarda Hinza – ówczesnego dyrektora do spraw muzyki kościelnej byłej diecezji chełmińskiej w Pelplinie[14][51]. 25 sierpnia 1985 dr. Feliks Rączkowski z Warszawy grał na nich inaugurując cykliczne Świętojańskie Koncerty Organowe[52][51][17]. 10 września 1986 zachodnioniemiecka firma Musikproduktion Dabringhaus und Grimm nagrała płytę z muzyką w wykonaniu dr. Jana Jancy – organisty i organologa z Tybingi – Orgellandschaft Danzig Westpreussen, zawierającą utwory dawnych mistrzów[14][51].
W latach 90.[1][48], wcześniejszymi staraniami ówczesnego proboszcza parafii księdza Zdzisława Wyrowińskiego[2], organmistrz Kazimierz Urbański z Bydgoszczy przeprowadził remont organów głównych[1][48]. Bezinteresowne wsparcie materialne okazali Renata i Heiner Basalyk z Siegsdorfu w Bawarii[9]. Kolejny remont staraniem proboszcza księdza prałata Marka Rumińskiego przeprowadził zakład organmistrzowski Mariana Nawrota z Wronek[1][53]. Wymieniono wtedy zużyte elementy traktury, uporządkowano i nastrojono zespoły dźwięku I manuału i pedału. Stół gry przeniesiono w sąsiedztwo balustrady i odrestaurowano jego wyposażenie[1].
Współcześnie obydwa instrumenty wykorzystywane są do celów liturgicznych oraz podczas cyklicznych koncertów w ramach Świętojańskiego Festiwalu Organowego oraz Świętojańskich Koncertów Organowych im. Mariana Dorawy[54].
Zobacz też edytuj
Uwagi edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Dorawa 2011 ↓, s. 67.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Dorawa 2002 ↓, s. 352.
- ↑ a b c d e f g h i Dorawa 2011 ↓, s. 65.
- ↑ a b c d e f g Dorawa 1988 ↓, s. 7.
- ↑ a b c d e Domasłowski 2003 ↓, s. 222.
- ↑ a b Dorawa 2011 ↓, s. 66.
- ↑ a b Grajewski 2019 ↓, s. 139.
- ↑ a b c Stocka 2018 ↓, Karta biała s.5.
- ↑ a b c Dorawa 2002 ↓, s. 353.
- ↑ a b c d Dorawa 1988 ↓, s. 8.
- ↑ Dorawa 2011 ↓, s. 66–67.
- ↑ Dorawa 2002 ↓, s. 354–355.
- ↑ Dorawa 1988 ↓, s. 7, 9.
- ↑ a b c d e Dorawa 2011 ↓, s. 70.
- ↑ a b c d e f g Dorawa 2002 ↓, s. 360.
- ↑ a b c d e f g h Dorawa 1988 ↓, s. 11.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Domasłowski 2003 ↓, s. 199.
- ↑ a b Dorawa 2011 ↓, s. 72.
- ↑ a b Dorawa 2002 ↓, s. 361.
- ↑ Dorawa 1988 ↓, s. 17.
- ↑ a b Dorawa 1988 ↓, s. 16.
- ↑ Dorawa 2002 ↓, s. 364.
- ↑ a b c d Dorawa 2011 ↓, s. 71.
- ↑ Dorawa 2002 ↓, s. 362.
- ↑ a b c Dorawa 1988 ↓, s. 15.
- ↑ a b Kwiatkowski 2001 ↓, s. 56.
- ↑ Dorawa 2011 ↓, s. 72–73.
- ↑ Dorawa 1988 ↓, s. 18.
- ↑ a b c Hinz 2002 ↓, s. 339.
- ↑ a b Konopa 2018 ↓, s. 83.
- ↑ Stocka 2018 ↓, Karta biała s.2.
- ↑ Kwiatkowski 2001 ↓, s. 35.
- ↑ a b c d Dorawa 2011 ↓, s. 63.
- ↑ a b c d e Dorawa 2011 ↓, s. 64.
- ↑ a b c d e Dorawa 2002 ↓, s. 349.
- ↑ a b Hinz 2002 ↓, s. 340.
- ↑ a b Konopa 2018 ↓, s. 84.
- ↑ a b Stocka 2018 ↓, Opis.
- ↑ Dorawa 2002 ↓, s. 355.
- ↑ a b c d e Dorawa 2002 ↓, s. 350.
- ↑ a b c d Domasłowski 2003 ↓, s. 200.
- ↑ a b c Dorawa 2002 ↓, s. 357.
- ↑ a b c Dorawa 2011 ↓, s. 68.
- ↑ a b c Hinz 2002 ↓, s. 341.
- ↑ Dorawa 2002 ↓, s. 356.
- ↑ a b Dorawa 1988 ↓, s. 5.
- ↑ Konopa 2018 ↓, s. 92.
- ↑ a b c d Domasłowski 2003 ↓, s. 223.
- ↑ a b c d Dorawa 2002 ↓, s. 358.
- ↑ a b Dorawa 2011 ↓, s. 69.
- ↑ a b c d e f g Dorawa 1988 ↓, s. 13.
- ↑ Dorawa 2002 ↓, s. 366.
- ↑ Dorawa 2002 ↓, s. 354.
- ↑ Małgorzata Litwin , Rozpoczął się Świętojański Festiwal Organowy, [w:] Serwis Torun.pl [online], Urząd Miasta Torunia, 25 maja 2023 [dostęp 2024-03-10] (pol.).
Bibliografia edytuj
- Jerzy Domasłowski: Bazylika Katedralna Świętych Janów w Toruniu. Marian Biskup (red.). Toruń: TNT, 2003. ISBN 978-83-87639-59-4.
- Marian Dorawa: Organy bazyliki św. Jana w Toruniu. Toruń: Toruńskie Towarzystwo Kultury, 1988.
- Marian Dorawa: Organy bazyliki katedralnej pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu na tle dziejów budownictwa organowego w Polsce. W: Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu. Katarzyna Kluczwajd (red.). Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, 2002. ISBN 978-83-7285-116-1.
- Marian Dorawa: Organy Torunia i okolicznych kościołów. Toruń: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2011. ISBN 978-83-88341-57-1.
- Czesław Grajewski. Czego o portatywie i pozytywie historyk sztuki nie wie, a co wiedzieć powinien. „Artifex Novus”. 3, s. 130–143, 2019. Warszawa: Instytut Historii Sztuki. ISSN 2544-5014.
- Edward Hinz: Działalność muzyczna w kościele farnym pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu do 1918 roku. W: Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu. Katarzyna Kluczwajd (red.). Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, 2002. ISBN 978-83-7285-116-1.
- Bartłomiej Konopa. Zarys dziejów muzyki w Toruniu do 1920 r. „Rocznik Toruński”. 45, s. 79–104, 2018-12-18. Akademicka Platforma Czasopism. DOI: 10.12775/RT.2018.004.
- Jacek Kwiatkowski: Bazylika katedralna w Toruniu. Kubasik Artur (red.). Bydgoszcz: Pomorska Oficyna Wydawniczo-Reklamowa, 2001. ISBN 978-83-88091-51-3.
- Marzenna Stocka , Kościół parafialny pw. św.św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, [w:] Zabytek.pl [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 15 czerwca 2018 [dostęp 2024-03-06] .