Pałac w Kamieńcu (województwo śląskie)
Pałac w Kamieńcu – pałac we wsi sołeckiej Kamieniec, położonej w województwie śląskim, w powiecie tarnogórskim, w gminie Zbrosławice. Usytuowany jest na tarasowym wzniesieniu po prawej stronie rzeki Dramy.
 nr rej. A/347/60 z 7 marca 1960[1]
| |
 Pałac w Kamieńcu, widok z zachodu (2013) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Polna 2 |
Położenie na mapie gminy Zbrosławice  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tarnogórskiego  | |
 50°24′13,2″N 18°42′43,2″E/50,403667 18,712000
| |
Właściciele edytuj
Prawdopodobnie na tym miejscu pierwszy drewniany zamek, podobnie jak i pierwszy kościół w Kamieńcu, wybudowali templariusze. Krążą pogłoski, iż tu właśnie mistrz krzyżacki Hermann von Salza (1170-1239) ukrył w pośpiechu swe skarby. Mówi się, że istniały podziemne przejścia między istniejącymi wówczas zamkami w Kamieńcu, Ziemięcicach i Wieszowie. Informację te podaje jeden z późniejszych właścicieli pałacu, hrabia Hubertus von Strachwitz. Na potwierdzenie tych przypuszczeń nie znaleziono jednak, jak dotychczas, materiałów źródłowych.
Na ruinach istniejącego wcześniej zamku w XVI w. wybudowany został przez ród Kokorzów kolejny, tym razem renesansowy zamek. Rodzina Kokorzów była starą śląską rodziną, znaną już w 1311 r., a wywodzącą się z Czech. Za siedzibę rodową uważali Kamieniec, który prawdopodobnie około 1539 r. nabył Jan Kokorz z księstwa niemodlińskiego. W 1556 r. Jan ożenił się z Katarzyną, córką wówczas już nieżyjącego, a pochodzącego z Bawarii Georga von Köenigsfeld.
Z kolei na zrębach tego zamku na początku wieku XVIII, za sprawą ówczesnego właściciela Kamieńca, Martina Scholtz von Löwenckrona, wywodzącego się z rodu bytomskich mieszczan, powstał pałac barokowy[2].
Pałac Löwenckronów (według kolorowej litografii z wydawnictwa Dunckera) otoczony był murem z kamienia łamanego, posiadał prostą, zwartą dwukondygnacyjną bryłę, niskie przybudówki i dach mansardowy – z tej fazy pochodzi kamienna tarcza herbowa w kartuszu, wmurowana w elewację zachodnią.
Wiosną 1750 r. pałac wraz z okolicznymi ziemiami kupił Karol Józef Strachwitz[3]. Niedługo potem dokupił on także Księży Las i Ziemięcice. Swą główną rezydencją uczynił właśnie pałac w Kamieńcu.
W latach 1872-1873, gdy pałac należał do rodziny Strachwitzów, zburzono mur z basztami otaczający rezydencję, a sam obiekt został rozbudowany w stylu neorenesansowym (otrzymał tzw. „kostium francuski” charakterystyczny dla architektury rezydencjonalnej arystokracji i ziemiaństwa w latach 1864-1914). Na zachowanych kartach pocztowych z przełomu wieków można zobaczyć sylwetkę pałacu z charakterystycznymi wysokimi szczytami i mansardowym dachem.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z roku 1882 podaje, że oprócz wspomnianych do tej pory, panami na kamienieckim zamku byli jeszcze :
- w r. 1728 hr. Juliusz Verdugo[4],
- w r. 1754 hr. Rudolf Sobek,
- w r. 1763 hr. Karol Reder, a dopiero po nim hrabiowie von Strachowitz.
Poza wymienionym słownikiem nazwiska Rudolfa Sobka i Karola Redera nie pojawiają się w źródłach pisanych.
Ostatnimi właścicielami pałacu przed II wojną światową była rodzina Stolbergów[5]. Hrabia Günther zu Stolberg-Stolberg w roku 1910 dokonał ostatniej jego przebudowy. Nadała ona pałacowi dzisiejszy wygląd. Obiekt nabrał wówczas cech pałacu neobarokowego, zmieniono m.in. kształty szczytów nad ryzalitami, artykulację (podział) elewacji oraz hełmy wież. W narożnikach pojawiły się wieże: wyższa czworoboczna z kopulastym hełmem i niższa z hełmem cebulastym.
Po śmierci hrabiego Günthera, co nastąpiło 6 listopada 1926 r. w Paskau (Paskov ?), dobra kamienieckie wraz z pałacem odziedziczył jego najstarszy syn Hubert (1890-1960). Stan taki trwał do 1944 r.
Dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej ustanowiony 6 września 1944 r. przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, pozbawił praktycznie majątku ziemskiego, a tym samym i pałacu w Kamieńcu, rodzinę Stolbergów. Na mocy tego dekretu państwo polskie zlikwidowało bowiem bez odszkodowania wszystkie poniemieckie majątki ziemskie.
Obecnie w pałacu mieści się Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci.
Mysia Wieża edytuj
Budowla zwana „Mysią Wieżą” jest wieżą murowana z dzikiego kamienia i cegły, na rzucie prostokąta, ze skarpą od wschodu. Wewnątrz znajdują się pomieszczenia nakryte sufitami. Wieża jest usytuowana na wschód od pałacu.
Prace archeologiczne przeprowadzone w 2000 roku zweryfikowały dotychczasowe przypuszczenia dotyczące „Mysiej Wieży”. Do tej pory sądzono, że została ona zbudowana w 1887 roku, za Strachowitzów i służyła właścicielowi za obserwatorium astronomiczne.
W wyniku przeprowadzonych badań archeologicznych odkryto pozostałości budynków z okresu późnego średniowiecza. Odsłonięto między innymi renesansową latrynę w wieży i hypokaustum – średniowieczny piec, z którego specjalnymi kanałami gorące powietrze wędrowało do poszczególnych pomieszczeń i ogrzewało je. Szczegółowe badania wykazały istnienie przynajmniej czterech faz użytkowania budowli, począwszy od wieku XV do XIX. Prawdopodobnym jest, iż najstarsze fazy (XV-XVI wiek), można identyfikować z pozostałościami renesansowego zamku Kokorzów.
Kaplica pałacowa Narodzenia Bożego edytuj
Kaplicę pałacową ufundował w roku 1910 ostatni właściciel pałacu hrabia Stolberg. Informuje o tym wmurowana w elewację kaplicy tablica z inskrypcją o następującej treści: GUNTHERUS / COMES DE STOLBERG – STOLBERG / HOC SACRARIUM AEDIFICAVIT / ARCEMOUE REFECIT / ET AXORNAVIT / A.D. MCMX.
Kaplica powstała na rzucie koła, została przykryta kopułą, posiadała ołtarz z sarkofagiem. Otrzymała wystrój późnobarokowy; wielobarwną marmurową posadzkę i sztukaterie z ornamentem regencyjnym. Pełniła funkcję sakralną do II wojny światowej, kiedy to pałac zajęli Rosjanie. Po wyzwoleniu, ogołocona z wyposażenia, przez szereg lat służyła jako magazyn. W październiku 2005 r., staraniem kurii diecezjalnej w Gliwicach i obecnego właściciela pałacu, kaplica odzyskała swój dawny blask.
Neorokokowy ołtarz kaplicy znajduje się obecnie w kościele parafialnym w Kamieńcu. Został on tam przeniesiony po pożarze kościoła w marcu 1984 r. spowodowanego, jak później ustalono, wadliwą instalacją elektryczną. Należy do parafii Narodzenia św. Jana Chrzciciela w Kamieńcu.
Budynek pałacowy – stan obecny edytuj
Obecny pałac to budowla murowana, potynkowana, częściowo jedno a częściowo dwupiętrowa, zwrócona elewacją frontową na północ. Pałac usytuowany jest na rzucie prostokąta z dobudówkami: korpus z wieku XVIII, część zachodnia z lat 1872-1873, kiedy to pałac był przebudowywany.
Od strony północnej znajduje się boniowaty (rowkowany, żłobiony) portyk z tarasem, z kamiennymi rzeźbami lwów podtrzymujących tarcze herbowe.
Wnętrza pałacu posiadają charakter pseudobarokowy. Na parterze obszerna sień przykryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, w lokalnościach obok sieni sklepienia kolebkowe z lunetami i żaglaste na gurtach. Na piętrze w trakcie północnym sklepienie krzyżowo-kolebkowe.
Na zewnątrz pałacu znajdują się dwie wmurowane wtórnie tablice kamienne:
- na elewacji wschodniej późnorenesansowa, zapewne z końca z XVI w., z dwiema tarczami z herbami: Kur i nieokreślonym, podtrzymywanymi przez postać męską i kobiecą, oraz zachowanym napisem: JAN KOKORZ /Z/ KAME-CZE/KATERZINA (…) KINGS (…) (odnoszącym się do Jana Kokorza i jego żony Katarzyny von Königsfeld);
- Na elewacji zachodniej, w formie późnobarokowego kartusza z pierwszej połowy XVIII w., z tarczą z herbami Löwenkronów i literami: MSVL (odnoszącym się do Martina Scholtz von Löwenkron).
Wewnątrz pałacu rzeźby marmurowe:
- w sieni na parterze kopia (?) sarkofagu rzymskiego z płaskorzeźbioną, wielofigurową sceną puttów zabierających winogrona, na ściance frontowej i bocznej oraz przedstawieniem gryfa na ściance bocznej;
- w holu na piętrze rzeźba w formie czary z grupą Walka Zeusa z gigantami, zapewne z XIX w.
Obok dawnej biblioteki zachował się klasycyzujący piec.
Pałac otacza założony za Strachwitzów park krajobrazowy z ciekawym starodrzewiem; (miłorzęby, sosny wejmutki, dęby kaukaskie) oraz niezwykłym okazem tulipanowca, olbrzymiego drzewa, które co roku w czerwcu zachwyca pięknem swych żółtych kwiatów. Autorem projektu parku i jego pierwszym opiekunem był mistrz architektury ogrodowej Zahradnik, współtwórca Górnośląskiego Towarzystwa Ogrodniczego.
Przypisy edytuj
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
- ↑ Martin (Marcin) Scholtz von Löwenckron urodził się w 1661 r. w Bytomiu. Od 1701 r. sprawował funkcję „Salzversilberer” w Tarnowskich Górach. Jego zadanie polegało na sprawowaniu nadzoru nad procesem uzyskiwania srebra z rudy. Znaczenie jego musiało być duże skoro w 1706 r. został uznany za należącego do czeskiego stanu rycerskiego. Zgromadziwszy majątek, inwestował także w majątki ziemskie. Kupił położone koło Gliwic: Sieroty, Kamieniec i Karchowice. W okolicach Tarnowskich Gór nabył: Wieszowę, Stare Tarnowice i Konary, w 1712 r. kupił Turawę koło Opola, a w 1728 r. Szumirad koło Olesna.
- ↑ Karol Józef Strachwitz (1724-1810), młodszy brat biskupa wrocławskiego Jana Maurycego (1721-1781). W czasie wojen śląskich stanął po stronie Fryderyka II Wielkiego. Król pruski Fryderyk Wilhelm III latem 1798 r. wywyższył go do godności pruskiego hrabiego (niem. Graf) Strachwitz von Groß-Zauche und Camminetz (Camminetz = pol. Kamieniec).
- ↑ Rodzina hr. Jana Franciszka Juliusza de Verdugo wywodzi się z Katalonii. Juliusz de Verdugo został panem majoratu tworowskiego, przypadły mu w drodze dziedziczenia wsie: Wiśnicze, Świbie, Tworóg, Koty i Potępa. Dzięki jego staraniom została utworzona parafia Koty wydzielona i erygowana z parafii Wielowieś 13 czerwca 1687 r. W źródłach pisanych brak jednak informacji na temat jego powiązań z Kamieńcem
- ↑ Pierwsze wzmianki o rodzie Stolbergów odnotowano na początku XIII w. w Artern w Turyngii. Najbardziej znaną postacią rodu jest Juliana von Stolberg (1506–1580), uważana za pramatkę dynastii orańskiej. Była ona matką m.in. Wilhelma I Orańskiego, hrabiego Nassau i księcia Oranii, który zorganizował powstanie przeciwko Hiszpanii i uzyskał niepodległość Niderlandów. Hrabia Günther zu Stolberg-Stolberg urodził się 7 lutego 1845 r. we Wrocławiu. 10 października 1879 w Kopicach zawarł związek małżeński z hrabianką Klarą Jadwigą Schaffgotsch, której rodzicami byli Hans Ulryk Schaffgotsch i Joanna Gryzik von Schomberg-Godula. Z małżeństwa tego urodzili się: Hubert (1890 – 1960), Friedrich (1883 – 1975), Otto (1888 – 1945) i Anna Annunciata (1890-1973). Hubert zawarł związek małżeński 7 stycznia 1911 r. z Anną von Lobkowitz (1890 – 1964).
Bibliografia edytuj
- Górnośląskie zamki i pałace: województwo śląskie: historie zamków i pałaców, dzieje rodów, legendy, herby/ pod red. Danuty Semmerling i Norberta Honka, Opole 1999, ISBN 83-908136-8-8;
- Katalog zabytków sztuki w Polsce / pod red. Jerzego Łozińskiego, t. 6. Województwo katowickie / pod red. Izabeli Rejduch-Samkowej i Jana Samka, z. 5. Powiat gliwicki, Warszawa 1966;
- Kamieniec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 766.
- Anna Szadkowska, Pałac w Kamieńcu, „Gość Gliwicki”, nr 35/745 z 27.08.2006 r.
- Arkadiusz Tarasiński, Przemysław Nocuń, Badania archeologiczno-architektoniczne zamku w Kamieńcu, województwo śląskie /w:/ Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001-2002 / pod red. Eugeniusza Tomczaka, Katowice 2004, ISBN 83-85871-33-0;
Linki zewnętrzne edytuj
- O Löwenckronach w: Montes Tarnovicensis
- O Strachwitzach w: Montes Tarnovicensis