Wikipedia

Falery

okrągłe medaliony, noszone jako rodzaj nagrody lub ozdoby
(Przekierowano z Phalerae)

Falery (łac. phǎlěrae z gr. τὰ φάλαρα)[1] – metalowe krążki lub płytki z dekoracją reliefową, przyznawane w nagrodę żołnierzom wojsk rzymskich i noszone jako odznaczenie bądź militarna ozdoba; odpowiednik dzisiejszych medali wojskowych.

Komplet faler odnalezionych (1857) koło zamku Lauersfort (kopia z centrum muzealnego Burg Linn w Krefeld)
Nagrobek centuriona Marcusa Caeliusa ukazanego z otrzymanymi falerami (pocz. I wieku n.e.)
Falera – ozdoba uprzęży końskiej
Insygnia kohorty odznaczone falerami (dzisiejsze repliki)

Z tekstu Homera[2] wynika, że ówczesne phálara stosowano tylko jako dodatkową ochronę i dekorację skórzanych hełmów achajskich wojowników[3]. Wzmianka Swetoniusza wskazuje, iż w jego czasach noszenie ich było cechą innych ludów (Żywoty cezarów, Nero 30,3), a Florus twierdzi, że zwyczaj ten Rzymianie mieli przejąć od Etrusków (Zarys dziejów rzymskich I 5,6). Ozdoby, które wprowadził król Tarkwiniusz Stary jako przysługujące początkowo arystokracji, wkrótce rozpowszechniły się w wojsku, gdzie prawo do dekorowania nimi piersi przyznawano żołnierzom odznaczającym się w boju męstwem i odwagą[4]. U Rzymian zamieniły się w stały rodzaj niższego odznaczenia za męstwo (dona militaria minora)[5], przyznawanego konkretnym żołnierzom lub całym jednostkom (pieszym kohortom i konnym alae)[6]. Odznaczony nimi określany był jako phaleratus. Indywidualnie przysługiwały one zasadniczo jeźdźcom, co potwierdza też Polibiusz (Dzieje VI 39,3), podczas gdy piesi żołnierze częściej nagradzani byli honorową włócznią bez grotu (hasta pura) lub czarą (phiale); ponadto przyznawano im bransolety (armillae), naszyjniki (torques) i łańcuszki (catellae)[7].

Do naszych czasów zachowały się liczne przedstawienia ikonograficzne starożytnych faler, jednak oryginalne ozdoby znajdowane są niezwykle rzadko[8]. Do wyjątkowych należy odnaleziony w okolicy zamku Lauersfort komplet faler należący do Titusa Flaviusa Festusa, sygnowany przez Medamusa i umieszczony w zbiorach berlińskiego Antikensammlung[9]. Na reliefach ukazywane zazwyczaj w liczbie nieparzystej (w trzech rzędach do 9 sztuk)[6], przedstawiają podobizny bogów lub wizerunki władcy. Noszono je na piersiach, na zbroi albo na wierzchniej odzieży, przytwierdzane do specjalnych rzemieni tworzących napierśne „szelki”. Mogły być także mocowane jako ozdoba do końskiej uprzęży (najczęściej ogłowia lub napierśnika), o czym wspomina już Liwiusz (Dzieje Rzymu od założenia miasta XXXII, 52), a co było oczywistą adaptacją północnoitalskich wzorów celtyckich[10]. W późniejszym czasie noszono je także na szyi, także wśród innych metalowych ozdób, jak dzwonków czy lunuli (półksiężycowatych zawieszek).

Poza falerami rzymskimi znaleziska archeologiczne i ikonograficzne potwierdzają występowanie ozdób tego rodzaju także w prehistorycznej Brytanii[11]. Archeologiczne świadectwa używania ich przez Celtów stanowią zarówno srebrne falery italskich Cenomanów (I wiek p.n.e.) odnalezione w Manerbio, jak i wyobrażenia koni dekorowanych falerami na kotle z Gundestrup z II w. p.n.e.[12].

Znane są także wśród Ugrów[13], Sarmatów[14][15], a także wśród Persów za panowania dynastii sasanidzkiej[16].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Wielka encyklopedia PWN. T. 8. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 518 (w łacinie zawsze w liczbie mnogiej).
  2. ↑ Iliada XVI, 106 (… βάλλετο δ᾽ αἰεὶ κὰπ φάλαρ᾽ εὐποίηθ᾽).
  3. ↑ Friedrich Lübker's Reallexikon des classischen Alterthums. Leipzig: B.G. Teubner, 1882, s. 893.
  4. ↑ Syliusz Italikus, Punica XV, 255 (phaleris hic pectora fulget, hic torque aurato circumdat bellica colla, ille nitet celsus muralis honore coronae).
  5. ↑ A.R. Neumann, Phalerae w Der Kleine Pauly, dz. cyt.
  6. ↑ a b Enciclopedia Italiana (Treccani) on line. (wł.) [dostęp 2021-03-26].
  7. ↑ Friedrich Lübker's Reallexikon des classischen Alterthums, dz. cyt., s. 335.
  8. ↑ John Evans, XVIII.—On a Military Decoration relating to the Roman Conquest of Britain, „Archaeologia”, 02, 1886, s. 439–444, DOI: 10.1017/S0261340900006391 [dostęp 2016-05-11].
  9. ↑ Por. Friedrich Маtz: Die Lauersforter Phalerae. Berlin: W. de Gruyter, 1932.
  10. ↑ Peter Connolly: Grecja i Rzym na wojnie. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021, s. 153, 289, ISBN 978-83-8178-708-6.
  11. ↑ Brendan O'Connor, Six Prehistoric Phalerae in the London Museum and a Discussion of other Phalerae from the British Isles, „The Antiquaries Journal”, 2, 1975, s. 215–226, DOI: 10.1017/S0003581500008222, ISSN 1758-5309 [dostęp 2016-05-11].
  12. ↑ Enciclopedia Italiana di scienze, lettere ed arti (Treccani). T. 14. Roma: Istituto dell’Enciclopedia Italiana, 1932. (wł.) [dostęp 2021-03-26]
  13. ↑ Andrew Alföldi, An Ugrian Creation Myth on Early Hungarian Phalerae, „American Journal of Archaeology”, 3, 1969, s. 359–361, DOI: 10.2307/503517, JSTOR: 503517 [dostęp 2016-05-11].
  14. ↑ A typology of the sarmatian phalerae: III century BV-II century AD, „Acta Archaeologica”, 70, ISSN 0065-101X [dostęp 2016-05-11] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-29].
  15. ↑ S.I. Kaposhina, A Sarmatian Royal Burial at Novocherkassk, „Antiquity”, 148, 1963, s. 256–258, DOI: 10.1017/S0003598X00030155, ISSN 1745-1744 [dostęp 2016-05-11].
  16. ↑ D.T. Potts, A Sasanian Lead Horse from Northeastern Arabia, „Iranica Antiqua”, 28, 1993, s. 193 [dostęp 2016-05-11].

Bibliografia edytuj

Literatura tematu edytuj

  • Valerie A. Maxfield: The military decorations of the Roman army. Berkeley: University of California Press, 1981, ISBN 978-0-520-04499-9, OCLC 7464710
  • A. Appels, S. Laycock: Roman buckles and military fittings. Witham: Greenlight Publishing, 2007, ISBN 1-897738-29-3
  • Paul Steiner: Die dona militaria. „Bonner Jahrbücher”, 114-115 (1906), s. 1-98
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Falery&oldid=72977520”