Pierwiosnek wyniosły

Pierwiosnek wyniosły, pierwiosnka wyniosła (Primula elatior (L.) Hill.) – gatunek rośliny należący do rodziny pierwiosnkowatych. Rośnie dziko głównie w górach (od Pirenejów i Alp po Ural i Ałtaj). W Polsce jest pospolity w Sudetach i Karpatach, na niżu jest rzadki. Rozproszone stanowiska znajdują się w Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie[3].

Pierwiosnek wyniosły
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

wrzosowce

Rodzina

pierwiosnkowate

Rodzaj

pierwiosnek

Gatunek

pierwiosnek wyniosły

Nazwa systematyczna
Primula elatior (L.) Hill
Veg. syst. 8:25. 1765
Synonimy
  • Primula elatior (L.) Grufberg
Morfologia (p. wyniosły 1 i p. lekarski 2)
Kwiatostan

Morfologia edytuj

Łodyga
Głąbik o wysokości 10-40 cm owłosiony białymi, kędzierzawymi włoskami.
Liście
Podłużnie jajowate lub okrągławe, pomarszczone, omszone po obu stronach blaszki. Mają oskrzydlone ogonki i tworzą przyziemną różyczkę liściową.
Kwiaty
Zebrane w podbaldach na szczycie głąbika. Kielich dwubarwny, ściśle otaczający siarkowożółtą koronę z pomarańczową gardzielą. Kwiaty 5-krotne, na szypułkach, zwisające o średnicy korony do 20 mm. Płatki korony o płaskich brzegach.
Owoce
Torebka dłuższa niż kielich z nasionami o długości ok. 1,5 mm.

Biologia i ekologia edytuj

Bylina, hemikryptofit. Kwitnie od kwietnia do lipca. W kwiatach występuje różnosłupkowość utrudniająca samozapylenie. Liczba chromosomów 2n= 22[4].

Siedliskiem są wilgotne łąki i murawy, lasy i zarośla. Gatunek charakterystyczny dla rzędu Fagetalia. Odmiana Primula elatior var. tatrica jest gatunkiem charakterystycznym dla klasy Betulo-Adenostyletea[5].

Zagrożenia i ochrona edytuj

Roślina objęta jest w Polsce częściową ochroną gatunkową od 1957 roku na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1957[6], 1983[7], 1995[8], 2001[9], 2004[10], 2012[11] i 2014[12].

W południowej Polsce gatunek nie jest zagrożony. Zagrożone mogą być jedynie niektóre stanowiska, na których zbiera się go dla potrzeb przemysłu farmaceutycznego[3].

Zmienność edytuj

Tworzy mieszańce z pierwiosnkiem bezłodygowym i p. lekarskim[13].

Wyróżnia się następujące podgatunki[14]:

  • Primula elatior (L.) Hill subsp. elatior (syn. Primula veris var. elatior L.) – podgatunek typowy, występujący tylko w Europie, również w Polsce. W Tatrach występuje odmiana P. elatior var tatrica[3]. Istnieją też inne odmiany, m.in. var. acutidens, var. corcontica[3].
  • Primula elatior (L.) Hill subsp. leucophylla (Pax) Hesl. Harr. (syn.: Primula leucophylla Pax, Primula ruprechtii Kusn.[14]) – występuje tylko w Azji i Rumunii[14].

Zastosowanie edytuj

Roślina ozdobna uprawiana w ogródkach, szczególnie w ogródkach skalnych. Uprawia się zarówno typową formę, jak i mieszańce z pierwiosnkiem lekarskim. Występują liczne odmiany uprawne. Najlepiej rośnie na gliniasto-próchnicznym podłożu, na zacienionym i wilgotnym stanowisku. Na zimę należy go lekko przykryć, np. gałęziami drzew iglastych.

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-12] (ang.).
  3. a b c d Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
  4. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  5. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  6. Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
  7. Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
  8. Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin
  9. Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów
  10. Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną
  11. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)
  12. Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
  13. Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  14. a b c Primula elatior. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2010-08-15]. (ang.).