Plac Trzech Krzyży w Warszawie

plac w Warszawie

Plac Trzech Krzyży – plac w śródmieściu Warszawy w ciągu Traktu Królewskiego, położony między wylotami ulic: Nowego Światu, Książęcej, Bolesława Prusa, Wiejskiej, Alej Ujazdowskich, Mokotowskiej, Hożej, Żurawiej i Brackiej. Został ukształtowany w XVIII wieku.

Plac Trzech Krzyży w Warszawie
Śródmieście
Ilustracja
Plac Trzech Krzyży, widok w kierunku północnym (2019)
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Plac Trzech Krzyży w Warszawie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Plac Trzech Krzyży w Warszawie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Plac Trzech Krzyży w Warszawie”
Ziemia52°13′44,2″N 21°01′20,5″E/52,228956 21,022361
Plac na akwareli Zygmunta Vogla (1785)
Brama triumfalna zaprojektowana przez Jakuba Kubickiego wzniesiona na placu w 1809 na powitanie wojsk polskich
Plac z kościołem św. Aleksandra w 1835
Plac ok. 1865, widok w kierunku wylotu Alej Ujazdowskich. Po prawej kamienica Antoniego Lucińskiego
Plac w latach 80. XIX wieku z kościołem św. Aleksandra w jego pierwotnej formie nadanej przez Chrystiana Piotra Aignera. Po prawej gmach Instytutu Głuchoniemych z nadbudowanym w latach 1873–1874 korpusem głównym
Świątynia po przebudowie w latach 1886–1895 przez Józefa Piusa Dziekońskiego
Plac w 1934, po lewej stronie widoczny nieistniejący wylot ul. Wspólnej
Widok w kierunku wylotu ul. Wiejskiej, po prawej gmach Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, przed 1939
Groby poległych podczas obrony Warszawy w 1939 na skwerze przed kościołem św. Aleksandra
Budowa budynku Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (PKPG). Widoczny tramwaj wjeżdżający na pętlę
Plac w latach 60.
Kolumny z krzyżami i posąg świętego Jana Nepomucena trzymającego w rękach krzyż, w tle Instytut Głuchoniemych
Pierzeja wschodnia placu

W 1965 założenie urbanistyczne placu Trzech Krzyży zostało wpisane do rejestru zabytków[1].

Historia edytuj

Plac Trzech Krzyży powstał w węźle dawnych traktów prowadzących ze Starej Warszawy (ul. Nowy Świat) do Solca (ul. Książęca), Ujazdowa (ul. Wiejska), Rakowca (ul. Mokotowska) i Grzybowa (ul. Bracka)[2][3]. Rozdroże było mniejsze od obecnego placu, a do połowy XVIII wieku w jego północnej części, wzdłuż dzisiejszej ulicy Żurawiej i dalej, wąwozem ulicy Książęcej, płynęła do Wisły rzeka Żurawka[4].

Około 1725 na placu wzniesiono dwie kolumny zwieńczone pozłacanymi krzyżami, wyznaczające początek Drogi Kalwaryjskiej (Drogi Krzyżowej Kalwarii Ujazdowskiej), ufundowanej przez króla Augusta II[5]. Droga wiodła do Grobu Chrystusa, znajdującego się przy Zamku Ujazdowskim, który miał zostać przebudowany na kościół i klasztor[6]. Dewocyjna fundacja króla dała początek dzisiejszym Alejom Ujazdowskim[7].

W 1756, na pamiątkę zakończenia brukowania warszawskich ulic i doprowadzenia bruku aż do tego miejsca[2], marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński postawił nieopodal kolumn, na osi Nowego Światu[8] w pobliżu wylotu obecnej ulicy Wiejskiej, posąg świętego Jana Nepomucena trzymającego w rękach krzyż[7][9]. Autorem posągu był prawdopodobnie Jan Jerzy Plersch[8]. Krzyż w rękach świętego był trzecim krzyżem w tym miejscu, stąd też w XVIII i XIX wieku plac nazywano placem Trzech Złotych Krzyży, placem Złotych Krzyży[10], ale także rozdrożem Złotych Krzyży[8] lub miejscem obok Złotych Krzyżów na Nowym Świecie[11]. Inne używane nazwy to plac pod Figurami, plac Aleksandra[10] i plac św. Aleksandra[12]. Obecną nazwę nadano oficjalnie w 1919[13].

W 1787 na placu urządzono targowisko[14], a w 1831 został on wybrukowany[15].

W grudniu 1922 na placu doszło do starć pomiędzy przeciwnikami i zwolennikami wyboru na urząd prezydenta Gabriela Narutowicza (robotnikami z PPS i nacjonalistyczną młodzieżą), w wyniku których rannych zostało kilkanaście osób[16][17].

We wrześniu 1939 oraz podczas powstania warszawskiego na skwerach znajdujących się w obrębie placu chowano poległych w czasie walk i bombardowań.

Od 4 sierpnia, po wyparciu oddziałów niemieckich z gmachów Gimnazjum im. Królowej Jadwigi i kina „Apollo”, aż do kapitulacji, plac Trzech Krzyży był kontrolowany przez powstańców[18]. Najcięższe walki toczyły się po jego wschodniej stronie, w rejonie szpitala św. Łazarza i ulicy Książęcej, która stanowiła jedyny łącznik pomiędzy Śródmieściem a Powiślem Czerniakowskim[19].

Zabudowa placu edytuj

Do połowy XVIII wieku luźna zabudowa otoczonego ogrodami placu była w większości drewniana. Pierwsze większe budynki murowane zaczęto wznosić ok. 1770. W 1776 – pałacyk Dominika Merliniego, nazywany także domkiem Holenderskim[7], (nr 4/6), a ok. 1787 kamienicę Antoniego Lucińskiego, podczaszego Stanisława Augusta Poniatowskiego (nr 3)[20].

We wrześniu 1809 na placu ustawiono bramę triumfalną z napisem Pamiątka chwalebnego powrotu Woyska Narodowego po szczęśliwie dla oręża polskiego odbytej kampanii MDCCCIX, na powitanie wojsk polskich pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego wracających do stolicy po kampanii austriackiej[21]. W listopadzie 1815 zbudowano tam drewnianą bramę triumfalną w stylu klasycystycznym z okazji wjazdu do Warszawy – od strony południowej tj. przez rogatki mokotowskie – cesarza Rosji Aleksandra I[22][23]. Był to jednoarkadowy łuk triumfalny z rozbudowaną partią rzeźbiarską[23]. Obydwie budowle zaprojektował Jakub Kubicki[21].

W 1817 plac powiększono wywłaszczając pięć posesji i rozbierając znajdujące się na nich budynki[24]. W latach 1818–1825 wzniesiono tam klasycystyczny kościół św. Aleksandra zaprojektowany przez Chrystiana Piotra Aignera[7]. Świątynia powstała ze składek urzędników państwowych i osób prywatnych, przeznaczonych pierwotnie na murowaną bramę triumfalną na cześć Aleksandra I, która miała zastąpić drewniany obiekt z 1815. Rosyjski monarcha przeszkodził jednak w realizacji tego pomysłu, wskutek czego zgromadzone środki postanowiono przeznaczyć na wzniesienie w pobliżu miejsca, w którym znajdowała się brama, kościoła św. Aleksandra. Zastąpił on stary drewniany kościółek parafialny św. Anny i św. Małgorzaty znajdujący się w pobliżu Belwederu[25].

Plac uregulowano i nazwano placem Aleksandra ku czci cara Aleksandra I[24]. W 1827 po wschodniej stronie placu zbudowano klasycystyczny gmach Instytutu Głuchoniemych[7]. Jednopiętrowy korpus główny budynku został w latach 1873–1874 nadbudowany o kolejne piętro. W takiej formie zachował się do dziś[26].

Od 1862 na parterze kamienicy pod nr 10 prowadził aptekę Henryk Klawe[27]. Dała ona początek jednej z najbardziej znanych rodzinnych warszawskich firm farmaceutycznych – Towarzystwu Przemysłu Chemiczno-Farmaceutycznego d. Mgr Klawe SA (później Polfa Warszawa)[28].

Od 1871 funkcjonujące na placu Trzech Krzyży targowisko zaczęło być stopniowo przenoszone na posesję u zbiegu placu i ul. Hożej, gdzie dla potrzeb handlu wybudowano trzypiętrowe oficyny[29]. Później bazar przeniesiono na parcelę położoną między ulicami: Wspólną, Hożą i Kruczą, gdzie działał do września 1939[29].

W latach 1884–1886 u wylotu ulicy Brackiej wzniesiono monumentalną kamienicę Pod Gryfami, zaprojektowaną przez Józefa Hussa[7].

Ponieważ kościół św. Aleksandra okazał się być zbyt mały dla szybko rozwijającej się parafii, w latach 1886–1894 został on znacznie powiększony według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego w stylu neorenesansu[7]. W związku z przebudową świątyni kolumny z krzyżami oraz figurę św. Jana Nepomucena przeniesiono na nowy skwer, urządzony w 1894 naprzeciw głównego wejścia do świątyni[30]. W latach 1897–1900 zwietrzałe marmurowe trzony kolumn wymieniono na nowe, wykonane z różowego granitu, które zachowały się do dziś[31].

Po udzieleniu w 1892 przez miasto koncesji paryskiemu towarzystwu akcyjnemu Compagnie Nouvelle des châlets de commodité pour la France et l’Etranger, w północno-zachodniej części placu Trzech Krzyży powstał jeden z pierwszych nowoczesnych szaletów publicznych w Warszawie, składający się z niewielkiego murowanego budynku i blaszanej konstrukcji w kształcie rotundy (tzw. grzybka)[32]. Rozebrany w 2005 obiekt był ostatnim z kilkunastu tego typu obiektów zbudowanych przez francuskie towarzystwo w Warszawie[33][34].

W latach 1913–1914 na rogu ulic Hożej i Mokotowskiej wzniesiono siedmiopiętrową, zachowaną do dzisiaj, kamienicę Sukierta, zaprojektowaną przez Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa[35].

W 1924 jednopiętrowy budynek biurowy znajdujący się u wylotu ulicy Wiejskiej i Alej Ujazdowskich przebudowano na siedzibę Gimnazjum im. Królowej Jadwigi[15]. Nowy gmach zaprojektował Józef Handzelewicz[36].

W latach 1938–1939[37] pod nr 2, na rogu ulicy Prusa, wzniesiono wielki wielofunkcyjny budynek należący do włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà[38] zaprojektowany przez Edwarda Ebera[39]. W styczniu 1939 uruchomiono tam jedno z największych i najnowocześniejszych warszawskich kin, „Napoleon”, przemianowane w okresie okupacji na „Apollo” (od października 1942 kino było przeznaczone wyłącznie dla Niemców)[40].

W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 skwer przy kościele św. Aleksandra zamieniono w cmentarz[39]. Groby usunięto jesienią 1939[39]. W okresie okupacji plac znajdował się w granicach dzielnicy niemieckiej[41]. Po zamknięciu w listopadzie 1939[42] Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, w budynku zorganizowano tzw. Dom Żołnierza (Soldatenheim)[41][43]. Niemcy zajęli także szereg obiektów znajdujących się w pobliżu placu m.in. budynek YMCA przy ulicy Konopnickiej 6 oraz gmach Izby Przemysłowo-Handlowej przy ul. Wiejskiej 10, a także budynki w Alejach Ujazdowskich. Na dwóch przeciwległych krańcach placu (róg ulic Hożej i Mokotowskiej oraz Książęcej i Nowego Światu) uruchomiono sklepy Julius Meinl, przeznaczone wyłącznie dla Niemców[41]. W kwietniu 1942 przez plac zaczęła przejeżdżać przeznaczona wyłącznie dla okupanta nowo uruchomiona okólna linia tramwajowa „O”[44].

Podczas powstania warszawskiego, plac do 3 sierpnia 1944 znajdował się pod kontrolą Niemców[45]. Tego dnia po południu powstańcy zdobyli budynek Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, a w nocy opanowali budynek towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà[45]. Do 8 sierpnia zabezpieczyli wylot na plac ul. Nowy Świat[46]. 2 września 1944[46]. samoloty Luftwaffe zbombardowały budynek Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, budynek towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà i kościół św. Aleksandra[47]. Ocalały kościół dolny, lewa wieża świątyni, fragmenty murów rotundy oraz portyk od strony Nowego Światu[48]. 13 września 1944 Niemcy przerwali jedyną drogę łączącą − przez ulicę Książęcą i plac Trzech Krzyży − Śródmieście i Czerniaków, jednak sam plac Polacy utrzymali do kapitulacji powstania[46].

W latach 1947–1949 w zachodniej części placu wzniesiono budynek Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, zaprojektowany przez Stanisława Bieńkuńskiego i Stanisława Rychłowskiego[49]. Odciął od placu wylot ul. Wspólnej[49]. Monumentalny gmach, nawiązujący do reprezentacyjnej architektury lat 30., był pierwszym po wojnie budynkiem w Warszawie zrealizowanym z prefabrykatów (pustaków z gruzobetonu)[50].

W 1949 opracowano koncepcję otwarcia placu Trzech Krzyży od strony wschodniej, gdzie na zboczu skarpy miał powstać ziemny amfiteatr. Ten pomysł nie został jednak zrealizowany[51]. Nie zdecydowano się również na rozebranie stosunkowo dobrze zachowanych kamienic w narożniku Nowego Światu i Książęcej w celu odsłonięcia południowej fasady gmachu Komitetu Centralnego PZPR[52][53].

W latach 1949–1952 odbudowano kościół św. Aleksandra w formie zbliżonej do pierwotnego projektu Chrystiana Piotra Aignera. W ocenie Biura Odbudowy Stolicy świątynia dzięki swej zmniejszonej bryle miała być lepiej wkomponowana w zabudowę placu[54]. Na miejscu kościoła zaprojektowanego przez Józefa Piusa Dziekońskiego wykonano taras otaczający świątynię i tworzący plac przed głównym wejściem. Dwa wejścia do dolnego kościoła, znajdującego się pod tarasem, zostały umieszczone na poziomie placu Trzech Krzyży[55]. W 1951, pomimo protestów parafian, zburzono ocalałą lewą wieżę świątyni[56].

Po wojnie zrekonstruowano obie kamienice w północnej pierzei placu, wypełniając lukę między nimi pseudorenesansowym dwupiętrowym budynkiem, w którym od 1952 mieściła się redakcja tygodnika „Szpilki” (nr 16a)[57]. Z kolei po stronie południowej nie odbudowano gmachu Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, pozostawiając jedynie i wydłużając do Alej Ujazdowskich jego południową oficynę[58], przez co plac został nieznacznie wydłużony w kierunku ulicy Wiejskiej[38]. Na skwerze urządzonym w miejscu, w którym znajdował się budynek towarzystwa Riunione Adriatica di Sicurtà, ustawiono kamień z tablicą upamiętniającą bojownika Gwardii Ludowej Ładysława Buczyńskiego, który zginął podczas zamachu na kino „Apollo” w styczniu 1943[59][60]. Upamiętnienie usunięto w latach 90. XX w związku z budową w tym miejscu hotelu Sheraton[59].

W latach 70. zburzono kamienicę nr 10, a wyposażenie apteki Henryka Klawego przewieziono do apteki „Cefarmu” przy ul. Krakowskie Przedmieście 19 (po jej likwidacji w 2011 spółka przekazała je do Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej)[61].

W latach 1996–1998 przy narożniku z Książęcą wzniesiono biurowiec Holland Park, który – po zakończeniu w 1996 budowy hotelu Sheraton[62] – wypełnił brakujący fragment pierzei placu po stronie wschodniej[63]. W 2017 zakończyła się rozbudowa budynku, który zmienił nazwę na Ethos[64].

W 2003 zakończono przebudowę kamienicy Antoniego Lucińskiego, która została nadbudowana szklanym dachem i połączona z budynkami dawnej Destylarni Wódek Karola Schneidera i kamienicą Karszo-Siedlewskich (Al. Ujazdowskie 51). Nowy obiekt biurowo-usługowy otrzymał nazwę Domu Dochodowego o Trzech Frontach[65].

Ważniejsze obiekty edytuj

Budynki edytuj

Pomniki i upamiętnienia edytuj

  • Figura św. Jana Nepomucena i dwie kolumny z krzyżami[66].
  • W październiku 1968 przed Instytutem Głuchoniemych odsłonięto zrekonstruowany pomnik jego założyciela, ks. Jakuba Falkowskiego (ustawiony przed budynkiem po raz pierwszy w 1875 i zniszczony przez Niemców w 1944)[67].
  • W grudniu 1980, w miejscu nieodbudowanej części gmachu Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, odsłonięto głaz z tablicą upamiętniającą szkołę[68].
  • 22 września 1985[69], w czasie obchodów 90. rocznicy ruchu ludowego w Polsce, w południowo-wschodniej części placu odsłonięto pomnik Wincentego Witosa[70][71].
  • W październiku 2007 przed Instytutem Głuchoniemych odsłonięto pomnik Wandy Tazbir[72].

Transport edytuj

W 1881 przez plac poprowadzono linię tramwaju konnego, a w 1908 zaczęły kursować tędy tramwaje elektryczne[73].

W 1921 przez plac przejechał pierwszy autobus miejski[74].

Po 1945, w związku ze zmianą polityki komunikacyjnej i ograniczeniem liczby linii tramwajowych w centrum Warszawy, nie odbudowano linii w Alejach Ujazdowskich[75]. Uruchomione w 1946 tramwaje zawracały na pętli wybudowanej u wylotu ulicy Wiejskiej. Zachowano jednak linię na ulicy Książęcej. Przed przywróceniem ruchu tramwajowego w rejonie placu przebudowano (przekuto) także torowisko, zgodnie z podjętą w 1945 decyzją o zmianie szerokości torów tramwajowych w Warszawie z 1525 mm na 1435 mm[75].

Tramwaje zniknęły z placu Trzech Krzyży w październiku 1960, kiedy to w związku z likwidacją zajezdni tramwajowej „Solec” pod wiaduktem mostu Poniatowskiego[76] zlikwidowano linię prowadzącą od Alej Jerozolimskich, ulicą Nowy Świat, północno-wschodnim narożnikiem placu i dalej ulicami: Książęcą, Ludną i Solcem do al. 3 Maja[77].

W 1970 przebudowano jezdnię i przesunięto skwer znajdujący się na placu, łagodząc łuki przy wjeździe w Aleje Ujazdowskie[78].

Współcześnie przez plac przebiegają najważniejsze linie autobusowe łączące Stare Miasto z Wilanowem. Z pozostałych ulic wychodzących z placu istotne znaczenie komunikacyjne ma ulica Książęca, stanowiąca dogodne połączenie śródmieścia z Solcem.

W kulturze edytuj

  • W aptece na placu Trzech Krzyży (nr 10) rozpoczyna się powieść Leopolda Tyrmanda Zły (1955)[79]. Tam, przed Instytutem Głuchoniemych, znajdował się również kiosk Juliusza Kalodonta[80].
  • Plac został upamiętniony w książce Józefa Ziemiana Papierosiarze z placu Trzech Krzyży (I wydanie polskie w 1989). Autor opisał w niej prawdziwą historię grupy żydowskich dzieci, które uciekły z getta na „aryjską” stronę, i aby przetrwać trudniły się handlem papierosami na uczęszczanym przez niemieckich żołnierzy placu[81]. W 2021 na ścianie gmachu Instytutu Głuchoniemych odsłonięto tablicę upamiętniającą małych papierosiarzy[82].
  • W okresie PRL północna część placu Trzech Krzyży była jednym z najpopularniejszych w stolicy miejsc spotkań gejów[83].
  • Plac „zagrał” w wielu polskich filmach m.in. w Dekalogu III, Warszawie, Człowieku z M-3, Nie ma róży bez ognia oraz Lekarstwie na miłość[84].
  • Historii życia kulturalnego toczącego się w nieistniejących kawiarniach na placu Trzech Krzyży poświęcony jest jeden z odcinków serialu dokumentalnego Tam gdzie się ludzie nie umawiali[85].

Przypisy edytuj

  1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 grudnia 2013 r. Województwo mazowieckie. Warszawa. [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 50. [dostęp 2014-01-26].
  2. a b Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 227.
  3. Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 205.
  4. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1034. ISBN 83-01-08836-2.
  5. Wojciech Fijałkowski: Szlakiem warszawskich rezydencji i siedzib królewskich. Warszawa: Wydawnictwa PTTK „Kraj”, 1990, s. 38. ISBN 83-7005-191-X.
  6. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 9.
  7. a b c d e f g Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 206.
  8. a b c Marek Kwiatkowski: Plac Trzech Krzyży [w:] Rocznik Warszawski XXI. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990, s. 47. ISBN 83-06-02033-2.
  9. Autorem rzeźby mógł być Jan Jerzy Plersch Zob. Marta Leśniewska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 75. ISBN 83-908950-8-0.
  10. a b Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 186. ISBN 978-83-62189-08-3.
  11. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 9, 12.
  12. Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom I. Śródmieście Południowe. Warszawa: Wydawnictwo VEDA, 2004, s. 30. ISBN 83-85584-45-5.
  13. Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 209. ISBN 83-86619-97X.
  14. Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 228.
  15. a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 903. ISBN 83-01-08836-2.
  16. Marian Marek Drozdowski: Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 362.
  17. Paweł Brykczyński: Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 1917, s. 76. ISBN 978-83-65853-20-2.
  18. Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1969, s. 117, 536.
  19. Izabella Maliszewska, Stanisław Maliszewski: Śródmieście Południowe. Warszawskie Termopile 1944. Warszawa: Fundacja „Wystawa Warszawa Walczy 1939-1945”, s. 91. ISBN 83-87545-42-2.
  20. Marek Kwiatkowski: Architektura mieszkaniowa Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 292. ISBN 83-06-0147-8.
  21. a b Stanisław Łoza: Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa: Budownictwo i Architektura, 1954, s. 163.
  22. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 8.
  23. a b Piotr Paszkiewicz: Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1991, s. 143. ISBN 83-900047-7-1.
  24. a b Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 294. ISBN 83-213-2958-6.
  25. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 8-9.
  26. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 37, 39.
  27. Maria Klawe-Mazurowa: Z Meklemburgii do Warszawy. Warszawa: Fundacja bez wizy, 2017, s. 440–448. ISBN 978-83-945874-0-6.
  28. Michał Krasucki: Warszawskie dziedzictwo postindustrialne. Warszawa: Fundacja Hereditas, 2011, s. 242. ISBN 978-83-931723-5-1.
  29. a b Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 297. ISBN 978-83-62189-08-3.
  30. Adam Dylewski: Warszawa. Praktyczny przewodnik. Bielsko-Biała: Pascal, 2008, s. 265-268. ISBN 978-83-7513-139-0.
  31. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra.. s. 85.
  32. Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 224-225. ISBN 83-06-00089-7.
  33. Marian Gajewski: Urządzenia komunalne... s. 225.
  34. Wojciech Karpieszuk: Spacer po Warszawie szlakiem gejów i lesbijek. warszawa.gazeta.pl, 5.10.2009. [dostęp 2014-01-23].
  35. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 4. Gagarina–Humańska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1997, s. 251. ISBN 83-909794-5-4.
  36. Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 93. ISBN 83-908950-8-0.
  37. Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 15, kwiecień 2017. 
  38. a b Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 229.
  39. a b c Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 16, kwiecień 2017. 
  40. Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 2010, s. 374. ISBN 978-83-07-03239-9.
  41. a b c Józef Ziemian: Papierosiarze z placu Trzech Krzyży. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 1995, s. 15. ISBN 83-86058-33-1.
  42. Historia naszej szkoły. [w:] X Liceum Ogólnokształcące im. Królowej Jadwigi w Warszawie [on-line]. krolowka.pl. [dostęp 2016-01-31].
  43. Gimnazjum im. Królowej Jadwigi. warszawa1939.pl. [dostęp 2014-02-11].
  44. Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 124. ISBN 83-907574-00.
  45. a b Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 595. ISBN 83-11-09261-3.
  46. a b c Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 596. ISBN 83-11-09261-3.
  47. Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 779. ISBN 978-83-240-1057-8.
  48. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 87, 90.
  49. a b Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 17, kwiecień 2017. 
  50. Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie 1945-1965. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2003, s. 26. ISBN 83-908950-6-4.
  51. Jarosław Zieliński: Realizm socjalistyczny w Warszawie. Urbanistyka i architektura (1949-1956). Warszawa: Fundacja Hereditas, 2009, s. 122-123. ISBN 978-83-927791-3-1.
  52. Andrzej Skalimowski: Dom Partii. Historia gmachu KC PZPR w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2010, s. 105. ISBN 978-83-7543-170-4.
  53. Stefan Kurowski: Warszawa na tle stolic Europy. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1987, s. 91, 219. ISBN 83-228-0087-8.
  54. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 94.
  55. Antoni Stanisław Tomaszewski: Kościoły Warszawy w odbudowie. Warszawa: Rada Archidiecezjalna Odbudowy Kościołów Warszawy, 1956, s. 25.
  56. Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra.. s. 99.
  57. Warszawa.Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1966, s. 307.
  58. Jarosław Zieliński. Wiejska od 1770 r.. „Stolica”, s. 20, listopad–grudzień 2019. 
  59. a b Grzegorz Sołtysiak, Jerzy S. Majewski: Warszawa. Ballada o okaleczonym mieście. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Baobab, 2006, s. 178. ISBN 978-83-7626-380-9.
  60. Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 234. ISBN 83-912463-4-5.
  61. Katarzyna Komar-Michalczyk. Leki z warszawskiej apteki. „Stolica”, s. 36, lipiec−sierpień 2021. 
  62. Encyklopedia Warszawy. Supplement 1996. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 18. ISBN 83-01-12057-6.
  63. Marta Leśniewska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 110. ISBN 83-908950-8-0.
  64. Michał Wojtczuk: Inwestycje w Warszawie. Koniec budowy biurowca Ethos przy pl. Trzech Krzyży. [w:] Gazeta Stołeczna [on-line]. warszawa.wyborcza.pl, 5 czerwca 2017. [dostęp 2019-06-03].
  65. Dom Dochodowy. [w:] Platan Group [on-line]. platangroup.com.pl. [dostęp 2014-01-18].
  66. Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, s. 23. ISBN 83-7005-211-8.
  67. Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1990, s. 62. ISBN 83-7005-211-8.
  68. Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 321. ISBN 83-912463-4-5.
  69. Dobrosław Kobielski, Józef Zięba: Kronika lat 1944–1986 [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 61. ISBN 83-03-01684-9.
  70. Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1990, s. 96. ISBN 83-7005-211-8.
  71. Irena Grzesiuk-Olszewska: Warszawska rzeźba pomnikowa. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003, s. 158. ISBN 83-88973-59-2.
  72. Wanda Maria Tazbir. [w:] Muzeum Powstania Warszawskiego [on-line]. 1944.pl. [dostęp 2016-09-11].
  73. Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 4, 9. ISBN 83-907574-00.
  74. Daniel Nalazek. Plac Trzech Krzyży na ogumionych kołach. „Skarpa Warszawska”, s. 60, styczeń 2024. 
  75. a b Warszawskie tramwaje elektryczne 1908-1998. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 39, 41. ISBN 83-907574-00.
  76. Daniel Nalazek. Plac Trzech Krzyży na ogumionych kołach. „Skarpa Warszawska”, s. 62, styczeń 2024. 
  77. Warszawskie tramwaje elektryczne 1908-1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 116. ISBN 83-907574-00.
  78. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 697.
  79. Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1990, s. 9. ISBN 83-07-01982-6.
  80. Leopold Tyrmand: Zły. s. 17.
  81. Józef Ziemian: Papierosiarze z placu Trzech Krzyży. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 1995, s. 3. ISBN 83-86058-33-1.
  82. Tomasz Urzykowski: Mali papierosiarze z placu Trzech Krzyży upamiętnieni. Ich historia jest niezwykła. warszawa.wyborcza.pl, 10 października 2021. [dostęp 2021-10-18].
  83. Homo Warszawa. Przewodnik kulturalno-historyczny. Warszawa: Abiekt.pl, Otwarte Forum i Lambda Warszawa, 2009, s. 93, 95. ISBN 978-83-926968-1-0.
  84. Grzegorz Sołtysiak: Filmowy przewodnik po Warszawie. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego, 2007, s. 160-161. ISBN 978-83-60142-70-7.
  85. Tam gdzie się ludzie nie umawiali. filmpolski.pl. [dostęp 2014-02-03].

Bibliografia edytuj