Wikipedia

Pogromy lwowskie (1941)

dwa pogromy ludności żydowskiej Lwowa w 1941 roku

Pogromy lwowskie w 1941 – dwa pogromy ludności żydowskiej Lwowa[1], jakie miały miejsce latem 1941 (30 czerwca – 2 lipca 1941 i 25–27 lipca 1941), po ataku Niemiec na ZSRR i rozpoczęciu okupacji miasta przez III Rzeszę.

Pogromy lwowskie
Ilustracja
Żydówka uciekająca przed prześladowcami podczas pogromu we Lwowie
Państwo

Polska (okupowana przez III Rzeszę)

Miejsce

Lwów

Data

czerwiec – lipiec 1941

Typ ataku

pogrom, masowe zabójstwa, rabunki, gwałty

Sprawca

Einsatzgruppen,
nacjonaliści ukraińscy

Położenie na mapie okupowanej Polski (1939–1941)
Mapa konturowa okupowanej Polski (1939–1941), na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
49°30′36,0000″N 24°00′36,0000″E/49,510000 24,010000
Multimedia w Wikimedia Commons
Cywil znęcający się nad Żydem, niemieckie zdjęcie zrobione prawdopodobnie podczas pogromu w lipcu 1941 r. Bundesarchiv; Misshandlung durch Mann in Zivil

Akcja więzienna edytuj

Pierwsze zajścia antyżydowskie 1941 – tzw. akcja więzienna, zaczęły się we Lwowie wraz z ucieczką władz sowieckich. 24 czerwca 1941 nacjonaliści ukraińscy z OUN bezskutecznie próbowali opanować miasto, spacyfikowane następnie przez nagły powrót wojsk sowieckich. We lwowskich więzieniach – „Brygidkach”, więzieniu przy ul. Łąckiego, więzieniu na Zamarstynowie, a także w ich filiach – funkcjonariusze NKWD i NKGB zamordowali w dniach 25–28 czerwca od 3,5 do 7 tys. więźniów politycznych, głównie Polaków i Ukraińców[2].

Osobny artykuł: Masakry więzienne NKWD we Lwowie.

Pogrom rozpoczął się 30 czerwca, po wkroczeniu do Lwowa Wehrmachtu. O godz. 4.30 rano, siedem godzin przed zajęciem miasta przez 1 Dywizję Strzelców Górskich Wehrmachtu, wkroczył do miasta złożony z Ukraińców i Niemców batalion „Nachtigall” (pododdział pułku Brandenburg); tego dnia wieczorem o godzinie 20 we Lwowie członkowie banderowskiej frakcji OUN proklamowali niepodległość Ukrainy i powstanie tzw. rządu Jarosława Stećki. Równocześnie rozlepiano odezwy obwieszczały ludności Lwowa zamiar OUN-B proklamowania „Ukrajińskoj Samostijnoj Derżawy”. „Lachów, Żydów i komunistów niszcz bez litości, nie miej zmiłowania dla wrogów Ukraińskiej Rewolucji Narodowej” – wzywały w tym czasie jawnie do mordów ulotki OUN wręczane przechodniom[3]. W trakcie pogromu milicja ukraińska utworzona przez OUN-B ściśle współpracowała z formacjami niemieckimi, a koordynacja działań nastąpiła najpóźniej wieczorem 30 czerwca 1941 roku[4].

Żydzi obwiniani o kolaborację z okupantem sowieckim i zbrodnie NKWD stali się celem zemsty części ludności miasta Lwowa, podburzanej przez Niemców. Było to zgodne z wydanymi od 17 czerwca 1941 dyrektywami Reinharda Heydricha o prowadzeniu wojny na terenie ZSRR, nakazującymi zachęcanie i inspirację pogromów antyżydowskich przez miejscową ludność[5]. Miało to być zrobione tak, aby nie pozostał żaden ślad wskazujący na SS. Pełny tekst telegramu Heydricha z 29 czerwca 1941:

„W nawiązaniu do moich wywodów na spotkaniu z 17 czerwca w Berlinie przypominam: 1. Nie należy stawiać przeszkód dążeniom do samooczyszczania występującym na nowo zajętych terenach w kręgach antykomunistycznych i antyżydowskich. Przeciwnie, należy je wywoływać, nie pozostawiając śladu; jeśli to potrzebne – intensyfikować oraz kierować na odpowiednie tory w taki jednak sposób, żeby miejscowe „koła samoobrony” nie mogły później powoływać się na rozporządzenia lub udzielone polityczne obietnice[6].

Według meldunku sytuacyjnego Związku Walki Zbrojnej (1941):

Po wyjściu bolszewików pogromu Żydów nie było. Prześladowanie zaczęło się niezwłocznie po wejściu Niemców. Namówione przez nich i podszczute męty ukraińskie i polskie spędziły Żydów do więzienia, celem umycia zwłok pomordowanych przez bolszewików.(…) Spędzonych przeganiano przez szpaler ludzi z pałkami lub kamieniami w rękach. Zanim Żydzi dotarli do trupów, byli już dotkliwie pobici. Procedura mycia tak wyglądała: 2 mężczyzn Żydów musiało podnieść w górę za głowę i nogi pełne ran lub rozkładające się na upale straszliwe cuchnące zwłoki, a Żydówka wykonać w powietrzu ich umycie prawie nie do uskutecznienia w tym stanie, po czym podnieść rękę trupa do ust i ucałować[7].

Filip Friedman pisze (1945):

Już w pierwszych godzinach rozlepili Niemcy po mieście afisze podjudzające przeciwko Żydom. W tych afiszach i w ulotkach, rozdawanych na ulicach, przedstawiano Żydów, jako winowajców pożogi wojennej (...) Do niemieckich żołnierzy dołączyły się męty społeczne, szczególnie spośród nacjonalistów ukraińskich, oraz zorganizowana przez Niemców naprędce tzw. ukraińska milicja (policja pomocnicza). Zaczęło się od polowania na ulicach na mężczyzn żydowskich. Żydzi lwowscy, ogarnięci panicznym strachem, przeważnie nie wychodzili na ulice. Większość chowała się w swych mieszkaniach, w rozmaitych kryjówkach, lub po piwnicach i strychach. Ukraińska milicja i Niemcy, niezadowoleni ze zbyt skąpego połowu na ulicach, poczęli przetrząsać mieszkania żydowskie w poszukiwaniu ofiar. Zabierano mężczyzn, gdzieniegdzie jednak i całe rodziny, nie wyłączając dzieci, pod pretekstem, że mają oczyszczać więzienia lwowskie z trupów. Kilka tysięcy Żydów zagnano w ten sposób, wśród bicia, naigrywania się i szyderstw gawiedzi do więzień lwowskich na ulicę Kazimierzowską (Brygidki), na ulicę Łąckiego, na ulicę Zamarstynowską i na ulicę Jachowicza. W „Brygidkach” zgromadzono kilkutysięczny tłum złapanych Żydów na podwórzu więziennym i bito ich tam w niemiłosierny sposób. Ściany więzienia dookoła podwórza były aż po pierwsze piętro oblane krwią torturowanych Żydów i oblepione kawałami mózgu. (Zeznania i osobiste przeżycia nieżyjącego już adwokata lwowskiego, dra Izydora Eliasza Lana, zam. przy ulicy Bernsteina, 1). Niemniej potworne sceny rozgrywały się w pozostałych więzieniach. Część żydowskich ofiar rozstrzelano. W rezultacie, po dwudniowej masakrze, pozostała przy życiu tylko część uwięzionych, którą puszczono do domu, zaś kilka tysięcy zginęło wśród najwymyślniejszych mąk. Pomiędzy ofiarami tej pierwszej masakry znajdowali się: Dr. Jecheskiel Lewin, rabin postępowej gminy wyznaniowej we Lwowie i redaktor tygodnika „Opinia”, oraz Henryk Hescheles – redaktor dziennika „Chwila”[8].

W opisie i ocenie Grzegorza Motyki (2006):

We Lwowie rozjuszony tłum zagnał do więzienia ok. tysiąca Żydów, znęcając się i dokonując samosądów. Żydów zmuszano do przeprowadzania ekshumacji, obmywania rozkładających się w upale ciał zmarłych, a potem umywania się w wykorzystanej wodzie[9].

Pojmanych mężczyzn zmuszano do wynoszenia zwłok ofiar zamordowanych w więzieniach i pochówku zamordowanych, wielu bito na śmierć lub zastrzelono. Specjalna ekipa filmowa Wehrmachtu filmowała pogrom, filmy były pokazywane później w oficjalnej kronice filmowej Ministerstwa Propagandy Rzeszy: Die Deutsche Wochenschau. 1 lipca, kiedy pogrom osiągnął kulminację, pojedynczy żołnierze niemieccy dołączyli do motłochu na ulicach. 2 lipca na rozkaz komendanta Lwowa, płk. Karla Wintergersta[10] przywrócono w mieście porządek[11].

W relacji anonimowego autora w polskiej prasie emigracyjnej pojawił się następujący fragment (1965):

Ludność żydowska pędzona była do dawnych więzień NKWD na Łąckiego, w Brygidkach i na Zamarstynowskiej. O potworności przeprowadzanej tam masakry świadczy fakt, że w Brygidkach od uderzeń żelaznymi drągami mózg rozpryśnięty był na ścianach na wysokości II piętra; krew od bramy więzienia na Łąckiego spływała rynsztokami aż do Głównej Poczty[12].

W dniu 2 lipca Einsatzgruppe C przystąpiła we Lwowie do planowej likwidacji ludności żydowskiej, komunistów i tzw. wrogów państwa. Einsatzgruppe SS-Brigadeführera Otto Rascha i grupa Eberharda Schöngartha zamordowały[9] do 16 lipca ok. 7 tysięcy Żydów[13]. Liczba ofiar spośród ludności żydowskiej we Lwowie do połowy lipca 1941 ocenia się na co najmniej 4 tysiące (być może nawet do 7 tysięcy) osób[14].

Dieter Schenk (2006):

Nie ma żadnych wątpliwości, że niemieckie wojsko, policja bezpieczeństwa oraz tajna policja polowa (Geheime Feldpolizei) nie tylko pozwalały na dokonywanie tych masowych mordów, ale również do nich podżegały i je wspierały, wykorzystując przy tym Ukraińców jako czynnik inicjatywny, jak definiował to Heydrich. Jest również pewne, że w tych mordach uczestniczyli bezpośrednio również członkowie batalionu Nachtigall. Wszystko to działo się na oczach 295. Dywizji Piechoty. Masakrę na jakiś czas powstrzymał dopiero protest oficera sztabu generalnego tej dywizji skierowany 2 lipca 1941 do kwatery głównej 17. armii[15].

Nad ranem 4 lipca 1941 Einsatzkommando zur besonderen Verwendung dokonało mordu profesorów lwowskich.

Batalion „Nachtigall” a pogrom edytuj

Według Włodzimierza Bonusiaka (1989) zarówno batalion „Nachtigall”, jak i ukraińska milicja uczestniczyła w masowych pogromach lwowskich Żydów i Polaków[16]. Gabriele Lesser, niemiecka dziennikarka i publicystka, korespondentka Die Tageszeitung w Warszawie twierdziła (2001), zgodnie z materiałami pokazowego procesu Oberländera w NRD (1960), że we Lwowie żołnierze »Nachtigall« wzięli udział w mordowaniu Żydów w więzieniu Brygidki[17].

Grzegorz Motyka (2011) stwierdza natomiast, że niektórzy żołnierze batalionu Nachtigall najprawdopodobniej wzięli udział w pogromie, jednak nie jako zwarty oddział, lecz indywidualnie[18]. Jest to również zgodna opinia badaczy Holocaustu[19].

Dieter Schenk stwierdza, że batalionowi nie wydano rozkazu, by w jakiejkolwiek formie uczestniczył w masakrach, natomiast żołnierze pochodzący ze Lwowa dostawali na dzień przepustki i nie ulega wątpliwości uczestnictwo żołnierzy „Nachtigall” w pogromie, w szczególności w więzieniu „Brygidki”, gdzie tworzyli szpaler i bili przebiegających środkiem Żydów kolbami karabinów i innymi przedmiotami[20].

Również John-Paul Himka uważa (2011), że batalion jako oddział nie brał udziału ani w pogromie, ani w egzekucjach[21].

Batalion jako całość pełnił wówczas funkcje wartownicze, ochraniając budynki publiczne w mieście[9] (m.in. lwowską radiostację). 7 lipca 1941 batalion opuścił Lwów wraz z 1 Dywizją Strzelców Górskich Wehrmachtu udając się na front wojny niemiecko-sowieckiej. Batalion rozwiązano w sierpniu 1941.

Dni Petlury edytuj

Osobny artykuł: Dni Petlury.

Drugi pogrom we Lwowie 25–27 lipca 1941 był zaplanowaną akcją niemieckich władz okupacyjnych. Dużą rolę odegrała propaganda OUN-B, która podsycała antysemickie nastroje[9]. Zwana kolokwialnie przez ludność Lwowa dniami Petlury (od Symona Petlury[22]) była zorganizowaną akcją niemieckich władz okupacyjnych z ich przyzwoleniem na bicie, grabież i mordowanie Żydów przez przygotowane w tym celu grupy Ukraińców. Część Żydów, przedstawicieli inteligencji, została zamordowana na podstawie przygotowanych list proskrypcyjnych. Zamordowano od 1500 do 2000 ludzi[23][9]. W aresztowaniach Żydów dokonywanych w mieszkaniach uczestniczyła milicja ukraińska i bojówkarze ukraińscy złożeni z chłopów z okolicznych wsi, których Niemcy karmili i poili wódką, a następnie o godzinie 5 rano dali sygnał do rozpoczęcia pogromu – bicia i grabieży ludności żydowskiej w mieszkaniach, jej wypędzania na ulicę i zapędzania do więzienia przy ul. Łąckiego[24]. W pogromie prawdopodobnie brał udział również margines społeczny, także wywodzący się z Polaków[9]. Według Grzegorza Motyki nie ulega wątpliwości, że akcja od początku do końca była reżyserowana przez Niemców[9].

Zachowała się część fotografii i kronik filmowych wykonanych przez Niemców w czasie pogromów 1941.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Na obszarze Galicji Wschodniej pogromy były niemal wyłącznie dziełem Ukraińców. Polacy ograniczali się co najwyżej do biernej aprobaty. Jednak we Lwowie, jak wynika z jednego z doniesień Związku Walki Zbrojnej, prześladowania Żydów, bo „gniew ludu” nie przyjął tutaj formy klasycznego pogromu, były dziełem podszczutych i namówionych przez Niemców „mętów ukraińskich i polskich”. Grzegorz Hryciuk: Polacy we Lwowie 1939-1944. Życie codzienne., Warszawa 2000, Wyd. Książka i Wiedza, ISBN 83-05-13148-3, s. 204.
  2. ↑ Więźniów kryminalnych uwolniono.
  3. ↑ „Równocześnie rozlepiane odezwy obwieszczały ludności Lwowa zamiar OUN-B proklamowania „Ukrajińskoj Samostijnoj Derżawy”. „Lachów, Żydów i komunistów niszcz bez litości, nie miej zmiłowania dla wrogów Ukraińskiej Rewolucji Narodowej” – wzywała już jawnie do mordów ulotka OUN wręczana przechodniom. W instrukcjach wydanych przez OUN-B nakazywano, by wszędzie, gdzie wkraczają Niemcy, miasta i wioski były udekorowane niemieckimi flagami, by na głównych ulicach były postawione bramy triumfalne z napisami: „Heil Hitler”, „Sława OUN” „Sława Banderze”, „Niech żyje niemiecka armia”, „Niech żyje wódz Adolf Hitler”. [w:] Włodzimierz Bonusiak. Kto zabił profesorów lwowskich? 1989, s. 30.
  4. ↑ Grzegorz Rossoliński-Liebe, Stepan Bandera. Faszyzm ludobójstwo kult. Życie i mit ukraińskiego nacjonalisty, Warszawa, Fronda, 2018, s. 324, ISBN 978-83-8097-167-7.
  5. ↑ Heydrich 29 czerwca 1941 wydał rozkaz, w którym polecał wszystkim tzw. Einsatzgruppen policji i służb bezpieczeństwa (tzn. SS i SD) wykorzystanie kół antykomunistycznych i ich nastrojów antyżydowskich do oczyszczenia z Żydów terenów nowo zdobytych na Sowietach: „Zachęta do podjęcia wysiłku przez kręgi antykomunistyczne i antyżydowskie („Selbstreinigungsbestrebungen antikomummunistischer oder antijüdischer Kreise”) w celu samooczyszczenia zawarta została w przemówieniu Heydricha wygłoszonym w Berlinie 17 czerwca, następnie w formie pisemnej wyrażona w rozkazach do szefów czterech Einsatzgruppen z 29 czerwca i włączona do instrukcji dla wyższych dowódców SS i policji z 2 lipca. (Osobyj Archiw, Moskwa, 500-1-25, karty 387,391,393)”, Ian Kershaw, Hitler. 1941-1945 Nemesis, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2003, ISBN 83-7301-324-5, s. 446, przypis 16.
  6. ↑ Bogdan Musiał Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne! Brutalizacja wojny niemiecko sowieckiej latem 1941 roku, Warszawa 2001, wyd. Fronda ISBN 83-88747-40-1, s. 227.
  7. ↑ Meldunek sytuacyjny ZWZ lipiec 1941, Studium Polski Podziemnej w Londynie, 73 za: Grzegorz Motyka, Rafał Wnuk Europa Nie Prowincjonalna Warszawa-Londyn 1999 Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza Rytm, Polonia Aid Foundation Trust, ISBN 83-86759-92-5, s. 590.
  8. ↑ Filip Friedman, Zagłada Żydów lwowskich, Łódź 1945, wersja elektroniczna.
  9. ↑ a b c d e f g Grzegorz Motyka: Ukraińska partyzantka 1942-1960. Warszawa: PAN, 2006, s. 95–98. ISBN 83-88490-58-3.
  10. ↑ Karl Wintergerst.
  11. ↑ Grzegorz Mazur, Jerzy Skwara, Jerzy Węgierski, Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939 – 5 II 1946, Katowice 2007, Wyd. Unia Katowice, ISBN 978-83-86250-49-3, s. 206.
  12. ↑ Eksterminacja Żydów we Lwowie przez Niemców i Ukraińców. „Biuletyn”. Nr 1 (8), s. 27, maj 1965. Koło Lwowian w Londynie. 
  13. ↑ Dieter Schenk, Noc morderców. Kaźń polskich profesorów we Lwowie i holocaust w Galicji Wschodniej, Paweł Zarychta (tłum.), Dariusz Salamon (tłum.), Kraków: wyd. Wysoki Zamek, 2011, s. 119, ISBN 978-83-931373-5-0, OCLC 803763275.
  14. ↑ Grzegorz Mazur, Jerzy Skwara, Jerzy Węgierski Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa, s. 206.
  15. ↑ Dieter Schenk, Noc morderców. Kaźń polskich profesorów we Lwowie i holocaust w Galicji Wschodniej, Paweł Zarychta (tłum.), Dariusz Salamon (tłum.), Kraków: wyd. Wysoki Zamek, 2011, s. 109, ISBN 978-83-931373-5-0, OCLC 803763275.
  16. ↑ Od zajęcia miasta rozpoczęły się w nim masowe pogromy Żydów i Polaków. Aresztowań i mordów dokonywały cztery różne formacje. Były nimi: ukraińska policja, „Nachtigall”, Feldgestapo i Einsatzkommando. (...) Według raportu lwowskiej komisji badającej zbrodnie dokonane w mieście, przez pierwszych sześć dni okupacji ukraińscy nacjonaliści prowadzili masowe aresztowania i rozstrzeliwania, rabowali i gwałcili. Trudno obecnie ocenić ile Polaków i Żydów zostało zamordowanych przez okres wspomnianego tygodnia. Relacje byłych mieszkańców Lwowa zdają się świadczyć, że utraciło wówczas życie w wyniku wprowadzonego terroru kilka tysięcy cywilnych mieszkańców miasta, głównie Polaków i Żydów. Por. Włodzimierz Bonusiak, Kto zabił profesorów lwowskich?, Rzeszów 1989, s. 37–38.
  17. ↑ Gabriele Lesser, Haniebne czyny będą pomszczone, Tygodnik Powszechny nr 10, 11.03.2001.
  18. ↑ Grzegorz Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła. Konflikt polsko-ukraiński 1943-1947, Kraków 2011, s. 32.
  19. ↑ I understood the consensus of Holocaust specialists to be that, although some soldiers of the battalion participated in the pogrom in Lviv in July 1941, the unit as a whole did not. John-Paul Himka, True and False Lessons from the Nachtigall Episode,wersja elektroniczna.
  20. ↑ Dieter Schenk, Noc morderców. Kaźń polskich profesorów we Lwowie i holocaust w Galicji Wschodniej, Paweł Zarychta (tłum.), Dariusz Salamon (tłum.), Kraków: wyd. Wysoki Zamek, 2011, s. 131, ISBN 978-83-931373-5-0, OCLC 803763275.
  21. ↑ It is true that Nachtigall executed Jews on its subsequent march to Vinnytsia, but it seems not to have taken part, as a unit, in the Lviv pogrom or executions. John-Paul Himka, The Lviv Pogrom of 1941: The Germans, Ukrainian Nationalists, and the Carnival Crowd, Canadian Slavonic Papers 53, no. 2-3-4 (June-September-December 2011) s. 225–226. wersja elektroniczna.
  22. ↑ Była to rzekoma rocznica śmierci Petlury w zamachu (faktycznie został zamordowany 25 maja 1926).
  23. ↑ Eliyahu Jones, Żydzi Lwowa w czasie okupacji 1939-1945, Łódź 1999, wyd. Oficyna Bibliofilów, ISBN 83-87522-20-1, s.52-53, Grzegorz Mazur, Jerzy Skwara, Jerzy Węgierski, Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939 – 5 II 1946, Katowice 2007, Wyd. Unia Katowice, ISBN 978-83-86250-49-3, s. 218–219.
  24. ↑ Grzegorz Mazur, Jerzy Skwara, Jerzy Węgierski, Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa 1 IX 1939 – 5 II 1946, Katowice 2007, Wyd. Unia Katowice, ISBN 978-83-86250-49-3, s. 218–219., Grzegorz Motyka Ukraińska partyzantka 1942-1960 s.98, Jarosław Hrycak Zbyt wiele świadectw: Ukraińcy w akcjach antyżydowskich w: Nowa Europa Wschodnia 3/4 2009 wersja elektroniczna.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pogromy_lwowskie_(1941)&oldid=72798695”