Wikipedia

Poryblin

rodzaj roślin należący do monotypowej rodziny poryblinowatych Isoëtaceae

Poryblin (Isoëtes L.) – rodzaj roślin należący do monotypowej rodziny poryblinowatych Isoëtaceae z klasy widłaków[2]. Obejmuje 187[4], 192[5] lub ok. 250[2][6] gatunków. Są to rośliny niemal kosmopolityczne, brak ich tylko na wyspach w zachodniej części Pacyfiku[5] i na Antarktydzie[6]. W Europie występuje 11 gatunków[5], a do flory Polski należą dwa: poryblin jeziorny I. lacustris i kolczasty I. echinospora[7]. Rośliny te są trudne do rozróżnienia – często dla ich identyfikacji niezbędna jest analiza mikroskopowej budowy zarodników. Poza tym tworzą liczne mieszańce, w tym alloploidy, których przykładem (jako dekaploid) jest poryblin jeziorny[5].

Poryblin
Ilustracja
Poryblin jeziorny
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

telomowe

Gromada

naczyniowe

Klasa

widłaki

Rząd

poryblinowce

Rodzina

poryblinowate

Rodzaj

poryblin

Nazwa systematyczna
Isoëtes L.
Sp. Pl. 1100. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

Isoetes lacustris L.[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Poryblin jeziorny
Isoetes engelmannii

Są to rośliny wodne, wodno-lądowe, rzadko lądowe, choć wówczas też związane z miejscami wilgotnymi[8].

Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne[5]. W akwariach uprawiane bywają zwłaszcza znoszące temperatury powyżej 20 °C: poryblin sycylijski I. longissima[9], jeziorny I. lacustris i I. malinverniana[10]. Tylko w zimnych zbiornikach utrzymać można poryblina kolczastego I. echinospora[10]. Pękate łodygi poryblinów zawierają dużo skrobi i oleju i stanowią pożywienie dla ptaków, ryb, piżmaków i świń. Są też jadalne dla ludzi, ale pozbawione są walorów smakowych[11].

Nazwa rodzaju utworzona została z dwóch greckich słów ίσος isos znaczącego „równe” i ετήσ etes znaczącego „rok” w nawiązaniu do niezmiennego wyglądu w ciągu roku części zimozielonych gatunków. Znaki diakrytyczne w literze „ë” oznaczają konieczność oddzielnej wymowy sąsiadujących samogłosek „oë”[11].

Morfologia edytuj

 
Isoetes melanospora
Pokrój sporofitu
Na ogół drobne rośliny rozetkowe o zagłębionej w podłożu, krótkiej i bulwiastej (do 6 cm średnicy[8]), prosto wzniesionej łodydze (poziomo rośnie tylko u I. tegetiformans[8]). Ze szczytu wyrasta rozeta liści. Drewniejąca, dolna część pędu podzielona jest na dwa do czterech płatów zwanych ryzoforami. Wzdłuż ich krawędzi wyrasta co roku do dwóch–trzech szeregów korzeni, które sukcesywnie spychane są ku szczytowi płatów i odpadają zastępowane przez młode korzenie[12]. W latach 70. XIX w. postawiono hipotezę, że korzenie poryblina i niektórych kopalnych widłaków (stigmarie) są homologiczne nie z korzeniami innych widłaków, ale z ich liśćmi. Hipoteza ta zyskała popularność w ostatnich dekadach XX w., ale dane molekularne jej nie potwierdzają[13].
Liście
Zwykle liczne, sztywne[8], szydłowate, osadzone spiralnie (rzadko dwurzędowo[8]) na górnej części łodygi, skupione w rozetę. Osiągają zazwyczaj 5–10 cm wysokości, rzadko więcej (największy poryblin – I. japonica – ma liście osiągające do 1 m długości). Nasady młodych, rozwijających się liści osłaniają położoną w zagłębieniu na szczycie pędu tkankę twórczą, natomiast starsze liście bywają sukcesywnie odrzucane wraz z korą w niższej części łodygi. Wzdłuż liści przebiega pojedyncza, prosta wiązka przewodząca oraz kilka przewodów powietrznych. Nasady liści są mięsisto zgrubiałe, a po ich brzusznej (górnej) stronie znajduje się drobny języczek i leżą zarodnie (między nasadą liścia i języczkiem)[12].
Zarodnie
Rozwijają się pojedynczo na brzusznej stronie nasad liści, w których są zagłębione i często osłonięte przez fałd wyrastający z krawędzi zagłębienia (tzw. velum)[12]. U niektórych gatunków tworzone są sukcesywnie przez cały rok, u innych sezonowo[14]. Zarodnie są elipsoidalne lub kuliste[11] i osiągają od 4 do 7 mm długości[12]. W różnych zarodniach (sporangiach) powstają mikro- i makrospory (odpowiednio w mikrosporangiach i makrosporangiach). Zarodnie nie otwierają się i zarodniki uwalniane są wraz z odpadnięciem liścia i rozpadem ścian zarodni (rzadko następuje to przed odpadnięciem liścia)[12].
Zarodniki
W jednej zarodni powstaje zwykle od 150 do 300 tys. mikrospor, a czasem nawet ok. miliona. Są one drobne (ok. 45 μm długości), zwykle spłaszczone z wyrostkami lub skrzydełkiem na powierzchni, zwykle też pokryte są drobnymi brodawkami. Makrospor w jednej zarodni powstaje od kilkudziesięciu do kilkuset. Są one większe, czasem osiągając niemal 1 mm długości, także wyposażone są zwykle w skrzydełko[12].
Gametofity
Kiełkowanie zarodników następuje szybko po uwolnieniu z zarodni, przy czym rozwój gametofitów następuje wewnątrz ścian zarodników. W mikrosporach rozwija się kilkukomórkowa plemnia, w której powstają cztery plemniki z kilkunastoma rzęskami wyrastającymi z jednego z ich końców. Plemniki uwalniane są z plemni w wyniku rozpuszczenia ścian mikrospory i komórek ściennych plemni. W makrosporze w wyniku podziałów komórki powstają dziesiątki komórek tworzących w dolnej części przedrośle obfitujące w duże ilości substancji zapasowych. W górnej części przedrośla rozwijają się rodnie (u różnych gatunków od kilku do kilkudziesięciu), których szyjki nieznacznie wystają ponad jego powierzchnię. Nad nimi pęka ściana makrospory umożliwiając zapłodnienie komórki jajowej i rozwój zarodka. Rozwija on tzw. stopę zagłębiającą się w przedrośle i korzystającą z jego zasobów oraz komórki macierzyste pierwszego liścia i korzenia sporofitu[12].

Biologia i ekologia edytuj

Porybliny rosną najczęściej na dnie jezior oligotroficznych, w czystych strumieniach, w zbiornikach krótkotrwałych i źródłach[11][14], a nieliczne gatunki lądowe zasiedlają wilgotne siedliska alpejskie[11] i nadmorskie klify[11]. Gatunki zasiedlające okresowo wysychające siedliska gubią liście w okresie suchym, pozostałe są zimozielone[14]. Mimo zasiedlania takich siedlisk przeprowadzają fotosyntezę CAM typową dla kserofitów[12]. Wiąże się to z tym, że główną asymilowaną nieorganiczną formą węgla jest dwutlenek węgla rozpuszczony w wodzie, a nie, jak w przypadku większości roślin wodnych, jony wodorowęglanowe. To z kolei jest przystosowaniem do kwaśnego odczynu wody, w którym właśnie ta forma węgla dominuje. W asymilacji dwutlenku węgla znaczną rolę mają korzenie i cecha ta zachowała się także u gatunków lądowych[15]. W rozprzestrzenianiu ich zarodników istotną rolę prawdopodobnie odgrywają skąposzczety[5], a poza tym wiatr[12]. Gatunki zanurzone wytwarzają zwykle zarodniki w wyniku aposporii[12]. Wiele gatunków wytwarza także bulwki służące rozmnażaniu wegetatywnemu[11].

Ze względu na specjalizację ekologiczną wiele gatunków to endemity niewielkich obszarów[14]. Z powodu niszczenia ich siedlisk (poprzez ich zanieczyszczanie, osuszanie, użytkowanie rolnicze) oraz konkurencji gatunków inwazyjnych liczne gatunki, a w wielu miejscach świata wszystkie występujące lokalnie porybliny należą do roślin silnie zagrożonych[16]. Także oba gatunki rosnące w Polsce wymienione są w krajowej czerwonej liście roślin zagrożonych[17].

Systematyka edytuj

 
Isoetes japonica
 
Isoetes taiwanwnsis
 
Isoetes melanospora
 
Isoetes velata
 
Isoetes tegetiformans
Synonimy

Calamaria Boehm., Cephaloceraton Gennari., Isoetella Gennari., Stylites Amstutz, Subularia Ray[8].

Pozycja systematyczna i podział

Jedyny współczesny rodzaj z rodziny poryblinowatych Isoëtaceae Dumort., Anal. Fam. Pl.: 67. 1829 z klasy widłaków[2]. Wyróżniane są dwa podrodzaje, które bywały podnoszone do rangi rodzajów – Stylites i Isoetes. Ten pierwszy obejmuje dwa gatunki występujące w Andach[11], będące roślinami naziemnymi, o pędzie wznoszącym się[11] rozgałęziającym się dychotomicznie i nierozgałęzionych korzeniach. Podrodzaj Isoetes obejmuje wszystkie pozostałe rośliny – w większości wodne, tworzące kępy – mające pęd skrócony i nierozgałęziony, za to rozgałęziające się korzenie[5]. Dawniej dzielono rodzaj ze względu na ekologię roślin, liczbę ryzoforów lub cechy budowy makrospor, ale były to podziały sztuczne[8].

Kopalne formy poryblinów, znane często tylko z zarodników, znane są od triasu i zaliczane są do rodzaju Isoëtites Münster, 1842[11]. Za blisko spokrewniony z poryblinami (także włączany do poryblinowatych) uznawany jest także kopalny rodzaj Nathorstianella M.F.Glaessner & V.R.Rao, 1955 znany z kredy wczesnej[18][19].

Rodzina poryblinowatych należy do rzędu poryblinów (poryblinowców) uznawanego za siostrzany względem wymarłych lepidofitów (lepidodendrowców) Lepidodendrales, wraz z którymi tworzy grupę siostrzaną rzędu widliczkowców Selaginalles[11] – najbliżej spokrewnionych z poryblinami współczesnych roślin[8].

Wykaz gatunków[4]

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ a b c d The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229. 
  3. ↑ a b Isoëtes Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-05-03].
  4. ↑ a b Isoetes L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-05-03].
  5. ↑ a b c d e f g David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 471, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ a b Li-Bing Zhang & W. Carl Taylor: Isoëtaceae. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA. [dostęp 2020-05-03].
  7. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 102, ISBN 978-83-62975-45-7.
  8. ↑ a b c d e f g h Rolla M. Tryon, Alice F. Tryon: Ferns and Allied Plants. New York, Heidelberg, Berlin: Springer-Verlag, 1982, s. 826–827. ISBN 978-1-4613-8164-8.
  9. ↑ a b Christel Kasselmann: Rośliny akwariowe. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2007, s. 82. ISBN 978-83-7404-788-3.
  10. ↑ a b Karel Rataj, Thomas J. Horeman: Aquarium plants. TFH Publications Inc. Ltd., 1977, s. 110–111.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 20. ISBN 978-1842466346.
  12. ↑ a b c d e f g h i j Zbigniew Podbielkowski, Irena Rejment-Grochowska, Alina Skirgiełło: Rośliny zarodnikowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 701–709. ISBN 83-01-04394-6.
  13. ↑ Alexander J. Hetherington i inni, Gene expression data support the hypothesis that Isoetes rootlets are true roots and not modified leaves, „Scientific Reports”, 10 (1), 2020, s. 21547, DOI: 10.1038/s41598-020-78171-y, ISSN 2045-2322, PMID: 33299010, PMCID: PMC7725790 [dostęp 2021-09-16] (ang.).
  14. ↑ a b c d The Families and Genera of Vascular Plants. I. Pteridophytes and Gymnosperms. K.U.Kramer, P.S. Green (red.). Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hongkong, Barcelona: Springer-Verlag, 1990, s. 26–29. ISBN 3-540-51794-4.
  15. ↑ John A. Raven i inni, The role of CO2 uptake by roots and CAM in acquisition of inorganic C by plants of the isoetid life-form: a review, with new data on Eriocaulon decangulare L., „New Phytologist”, 108 (2), 1988, s. 125–148, DOI: 10.1111/j.1469-8137.1988.tb03690.x, ISSN 0028-646X [dostęp 2021-09-15] (ang.).
  16. ↑ Tom A. Ranker, Christopher H. Haufler: Biology and Evolution of Ferns and Lycophytes. Cambridge, New York, Melbourne, Madrid, Cape Town, Singapore, Sao Paulo: Cambridge University Press, 2008, s. 268. ISBN 978-0521-69689-0.
  17. ↑ Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Kaźmierczakowa R. (red.). Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
  18. ↑ Isoetaceae. GBIF – the Global Biodiversity Information Facility. [dostęp 2021-09-15].
  19. ↑ Thomas N. Taylor, Edith L. Taylor, Michael Krings: Paleobotany: the biology and evolution of fossil plants. Academic Press, 2009, s. 324.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Poryblin&oldid=72986290”