Powstanie w getcie białostockim

Powstanie w getcie białostockim (jid. ‏אויפֿשטאַנד פֿון ביאַליסטאָקער געטאָ‎; Ojfsztand fun bialistoker geto) – powstanie, które wybuchło 16 sierpnia 1943 roku. Był to drugi co do wielkości po powstaniu w getcie warszawskim zryw ludności żydowskiej przeciw okupacyjnym władzom niemieckim. Zostało zorganizowane, a następnie dowodzone przez Antyfaszystowską Organizację Bojową.

Powstanie w getcie białostockim

II wojna światowa
Mapa getta w Białymstoku
Czas	16–20 sierpnia 1943
Miejsce	Białystok
Terytorium	Bezirk Bialystok
Przyczyna	likwidacja getta białostockiego, masowy wywóz Żydów do obozów zagłady
Wynik	klęska powstania, zwycięstwo Niemców
Strony konfliktu
Antyfaszystowska Organizacja Bojowa III Rzesza
Dowódcy
Mordechaj Tenenbaum † Daniel Moszkowicz † nieznani
Położenie na mapie Polski w 1939 miejsce bitwy
53°07′59,999″N 23°09′00,000″E

Geneza

Do pojedynczych przypadków stawiania oporu Niemcom dochodziło jeszcze przed wybuchem powstania. Jednym z bardziej znanych wystąpień jest przypadek Icchoka Malmeda, który w obronie rodziny oblał kwasem solnym niemieckiego żołnierza biorącego udział w łapance Żydów. Do masowego zrywu doszło na wieść o niemieckich przygotowaniach do likwidacji getta, związanych z uruchomieniem komór gazowych w obozie Auschwitz-Birkenau. Było z góry skazane na niepowodzenie. Samo powstanie trwało niewiele ponad dobę, przez kolejne kilka dni broniło się jeszcze kilka punktów oporu. Przywódcy powstania, Mordechaj Tenenbaum i Daniel Moszkowicz, wobec beznadziejności sytuacji popełnili samobójstwo. Niedługo później getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańców wywieziono do obozów w Treblince, Majdanku, Auschwitz-Birkenau i Terezinie. Z ponad 60 tys. Żydów mieszkających przed wojną w Białymstoku i okolicach przeżyło zaledwie kilkuset.

Przebieg powstania

Plan powstania opracował Daniel Moszkowicz. Zakładał on następujące działania:

Grupy bojowe wystąpią zbrojnie po raz pierwszy o godzinie 10 rano. W każdej fabryce winna znajdować się grupa samoobrony w ostrym pogotowiu. Główne jednak siły bojowców winny napaść na faszystów przy najsłabszym odcinku parkanu, otaczającego getto, na Smolnej. W tym miejscu należy przerwać pierścień wroga i oczyścić drogę do ucieczki masie pędzonej przez zbirów hitlerowskich. Z tego właśnie punktu, położonego przy Smolnej, prowadzi najkrótsza droga do lasu. Dla odciągnięcia stąd sił nieprzyjaciela należy jednocześnie zaatakować Niemców w 4 innych miejscach, a mianowicie: na Fabrycznej, Nowogródzkiej, Chmielnej i Ciepłej, tzn. wzdłuż całego terenu zbornego, na który spędzani są Żydzi z getta. Długość tego obszaru wynosi około kilkuset metrów.

Białostoccy Żydzi podczas likwidacji getta. Zdjęcia wykonane przez niemieckiego żołnierza pomiędzy 15 a 20 sierpnia 1943

Muzeum Wojska w Białymstoku - element ekspozycji nawiązujący do powstania w getcie białostockim

W ostatecznej akcji likwidacyjnej udział wzięły 3 bataliony żandarmerii (1 batalion policji i 2 bataliony własowców). W nocy z 15 na 16 sierpnia 1943 r. getto zostało otoczone 3 kordonami. W akcji udział brała również artyleria i czołgi. Niemcy, nauczeni doświadczeniem z likwidacji powstania w getcie warszawskim, obsadzili również fabryki. Akcja rozpoczęła się rano 16 sierpnia. Żydzi mieli przenieść się na drugą stronę rzeki Białej. Istniały tam jedynie zabudowania drewniane, w których opór byłby bardzo utrudniony. Niemcy nie chcieli aby murowane domy stały się punktami oporu żydowskich bojowników.

Plan Moszkowicza nie został wykonany. Silny ostrzał, szczególnie w miejscu utworzenia wyłomu w parkanie, oraz brak amunicji zmusiły powstańców do wycofania się. Żydzi byli uzbrojeni jedynie w 25 karabinów i około 100 pistoletów. Walki trwały jeszcze w niewielkich punktach oporu. W tym czasie mieszkańcy getta zostali przepędzeni do dzielnicy Białostoczek, gdzie zostali załadowani do wagonów. Walka w getcie trwała jeszcze kilka dni. Akcja likwidacyjna zakończyła się 20 sierpnia 1943 r. Mienie pozostawione przez mieszkańców getta zostało przejęte przez niemieckie władze. Mieszkania zaś posłużyły do zakwaterowania osób wysiedlanych z rejonu Białowieży.

Co najmniej 30 tys. białostockich Żydów zostało wywiezionych do obozu zagłady w Treblince i obozu Auschwitz-Birkenau.

Zobacz też

• Powstanie w getcie warszawskim
• Opór w getcie będzińsko-sosnowieckim
• Opór w getcie częstochowskim

Bibliografia

• B. Mark: Ruch oporu w getcie białostockim. Samoobrona-zagłada-powstanie. Warszawa 1952.
• Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Warszawa 1979.

Linki zewnętrzne

• Szlak Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku
• Powstanie w getcie białostockim na portalu Wirtualny Sztetl