Prawo i pięść
Prawo i pięść – polski eastern filmowy z 1964 roku w reżyserii Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego, nakręcony na podstawie powieści Józefa Hena Toast. Bohaterem filmu jest były więzień obozów koncentracyjnych (Gustaw Holoubek), który zostaje wysłany do opuszczonego miasteczka na Ziemiach Odzyskanych w celu obrony tamtejszego majątku przed szabrownikami. Film wywołał ożywioną reakcję wśród krytyków ze względu na powielenie konwencji klasycznego westernu amerykańskiego, przeniesionego w polskie realia[1]. Film jest uznawany za kultowy[2].
| Gatunek | |
|---|---|
| Rok produkcji |
1964 |
| Data premiery |
14 września 1964 |
| Kraj produkcji | |
| Język | |
| Czas trwania |
92 minuty |
| Reżyseria | |
| Scenariusz | |
| Główne role |
Gustaw Holoubek |
| Muzyka | |
| Zdjęcia | |
| Scenografia | |
| Kostiumy | |
| Montaż |
Ludmiła Godziaszwili |
| Wytwórnia |
Opis fabuły edytuj
Akcja filmu ma miejsce w 1945 roku na Ziemiach Odzyskanych. Andrzej Kenig (Gustaw Holoubek), były więzień obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Dachau zgłasza się do pełnomocnika rządu (Bolesław Płotnicki) w poszukiwaniu pracy. Zostaje dokooptowany do kierowanej przez doktora Mieleckiego (Jerzy Przybylski) grupy mającej zabezpieczyć majątek w pobliskim miasteczku uzdrowiskowym Graustadt (Siwowo). Miasteczko jest opuszczone, przebywa tam jedynie grupa czterech kobiet i niemiecki maître d’hôtel hotelu Tivoli. Na miejscu Kenig orientuje się, że Mielecki nie jest lekarzem, a celem jego i towarzyszy jest szaber porzuconego mienia, w tym wyposażenia szpitala i sanatorium. Aby do tego nie dopuścić, podejmuje próby nakłonienia dwóch członków grupy, Smółki i Cześka do pomocy. Smółka (Wiesław Gołas), w którym udało mu się wzbudzić skrupuły, ginie z ręki Wijasa (Ryszard Pietruski). Podobny los spotyka, przysłanego przez pełnomocnika, milicjanta (Michał Szewczyk). Kenig postanawia w pojedynkę zatrzymać szabrowników podejmujących próbę opuszczenia miasta ciężarówkami załadowanymi zagrabionymi przedmiotami. Dochodzi do strzelaniny, w której Rudłowski, Mielecki i Wijas giną. Z miasta ucieka jedynie Czesiek (Zdzisław Maklakiewicz). Przybyły na miejsce porucznik (Józef Nowak) próbuje nakłonić Keniga do pozostania w mieście, jednak ten chce je jak najszybciej opuścić[3].
Obsada edytuj
Źródło: FilmPolski.pl[4]
- Gustaw Holoubek jako Andrzej Kenig
- Jerzy Przybylski jako „doktor” Mielecki
- Wiesław Gołas jako Antoni Smółka
- Zdzisław Maklakiewicz jako Czesiek Wróbel
- Ryszard Pietruski jako Wijas
- Zbigniew Dobrzyński jako Rudłowski
- Zofia Mrozowska jako Anna
- Hanna Skarżanka jako Barbara Dubikowska
- Wiesława Kwaśniewska jako Zośka
- Ewa Wiśniewska jako Janka
- Adam Perzyk jako maitre d’hotel
- Bolesław Płotnicki jako pełnomocnik
- Michał Szewczyk jako milicjant
- Józef Nowak jako porucznik
- Zofia Czerwińska jako napastowana repatriantka
- Wojciech Rajewski jako repatriant przy torze kolejowym
.jpg)
.jpg)
Produkcja edytuj
Po realizacji komedii Gangsterzy i filantropi Jerzy Hoffman i Edward Skórzewski, których późniejsze scenariusze komediowe były odrzucane przez decydentów, zdecydowali się zmienić konwencję gatunkową. „Zrozumieliśmy, że musimy zrobić coś w innym gatunku, bo nasza satyra zbyt krytykowała system i już nam nie dadzą zrobić tego typu filmu”[4]. Okazja się nadarzyła, kiedy Witold Lesiewicz porzucił prace nad adaptacją scenariusza Józefa Hena pod tytułem Toast. Otrzymawszy od Zespołu Realizatorów Filmowych „Kamera” propozycję realizacji tego scenariusza, Hoffman i Skórzewski ją przyjęli[4].
Sceny plenerowe kręcono w Toruniu (Rynek Nowomiejski, Brama Ciemna, Kościół św. Trójcy i św. Jakuba, ulice: Ciasna, Ślusarska, Mostowa, Podmurna), Koronowie, Ciechocinku oraz Chełmży (poczta)[5]. Na użytek filmu nagrano balladę „Nim wstanie dzień” z muzyką Krzysztofa Komedy i słowami Agnieszki Osieckiej, którą wykonał niewystępujący w filmie aktor Edmund Fetting[4]. Pomysł na formę ballady wyszedł od Hoffmana, który wspominał: „Gdy siedzieliśmy z Agnieszką Osiecką i z Komedą, myśląc o muzyce, to w pewnym momencie wpadło mi coś takiego: jeżeli byśmy skrzyżowali Okudżawę z westernową balladą amerykańską, to będzie to, co nam właśnie potrzeba. No i taka krzyżówka powstała”[4].
Odbiór edytuj
Już w momencie premiery Prawo i pięść uznano za pierwszy polski western (pojawiała się też nazwa „eastern”, odnosząca się do filmów o podobnej konwencji, lecz wyprodukowanych na Wschodzie)[4]. Kazimierz Kochański na łamach „Tygodnika Kulturalnego” nawet z uznaniem pisał, że film „będąc westernem zrodzonym z polskich sytuacji, obdarł western amerykański z jego pozornie niepowtarzalnej egzotyki […], a westernowe schematy sprowadził ze sfery abstrakcji i fantastyki na grunt realny”[1]. Krzysztof Teodor Toeplitz potępił natomiast ów zabieg adaptacyjny, oskarżając filmowców o „perfidny i oryginalny chwyt reżyserski”, polegający na ubraniu amerykańskiego westernu w kostiumy bliższe rodzimym realiom[1]. Jerzy Niecikowski z pisma „Kultura” uznał ów zabieg za umotywowany bardziej etycznymi przekonaniami reżyserów: „Hoffman i Skórzewski posłużyli się konwencją westernu właśnie jako środkiem przekazu własnych norm moralnych. To przede wszystkim wzięli z westernu. I wzięli chyba najlepszą część”[1].
Łukasz A. Plesnar z perspektywy filmoznawczej potwierdził intuicję krytyków, zauważając szereg rzucających się w oczy podobieństw Prawa i pięści do amerykańskich westernów (choć film Hoffmana i Skórzewskiego powstał po drugiej stronie żelaznej kurtyny). Przede wszystkim główny bohater Prawa i pięści, zgodnie z konwencją klasycznego westernu, jest „sprawiedliwy i uczciwy, nie tylko wobec innych, ale i siebie samego, samotny, energiczny, silny i bezkompromisowy”[6]. Również finałowa strzelanina niesie ze sobą podobieństwa do analogicznej sekwencji z filmu W samo południe (1952) Freda Zinnemanna[6], a podział bohaterów na dobro i zło jest wyjęty z klasycznego westernu, albowiem modelowy widz koncentruje się na pozytywnej postaci Keniga[6]. Ponadto, jak Plesnar zauważył przy porównaniu Prawa i pięści z W samo południe, „akcja obu utworów została umieszczona w miasteczkach, a najbardziej dramatyczne wydarzenia rozgrywają się na wyludnionych ulicach i w przylegających do nich równie pustych budynkach”[7]. Innymi elementami filmu jawnie konotującymi konwencję klasycznego westernu są: stanowiąca klamrę kompozycyjną ballada „Nim wstanie dzień”[7], bohater sprawnie posługujący się krótką bronią palną oraz motyw podróży na Zachód (w przypadku filmu Hoffmana i Skórzewskiego – na Ziemie Odzyskane)[8]. Marek Haltof dopowiadał, że cel ideologiczny Prawa i pięści był jednak inny niż w klasycznych westernach; film Hoffmana i Skórzewskiego przetarł szlak dla polskich easternów, których bohaterowie z wojenną przeszłością „walczą nie tylko z elementami przestępczymi, ale także z wrogami nowego systemu”[9].
Robert Dudziński w eseju o polskich imitacjach westernu zwrócił uwagę, że Prawo i pięść wpisuje się w psychologiczną odmianę gatunku. W opinii Dudzińskiego film Hoffmana i Skórzewskiego opiera się na dojrzałym psychologicznym portrecie głównych bohaterów, którzy mają podobne doświadczenia obozowe i uzasadnione motywacje:
Kenig, inteligent, któremu wojna zabrała wszystko, stwierdza, że nie może już pozostać obojętnym wobec zła; Wróbel uważa, że pieniądze i życie na poziomie należą mu się za cierpienia, których doświadczył; Anna z kolei chce wreszcie spokojnie żyć, mając dość patrzenia na śmierć. Konwencjonalne postawy bohaterów znalazły więc swoją historyczną motywację. Ten zabieg sprawia też, że sama przemoc – nawet taka, której protagonista dopuszcza się w słusznej sprawie – jest problematyczna[10].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d Prawo i pięść [online], Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej [dostęp 2021-06-26] (pol.).
- ↑ Michał Siekierka, Problemy dziedzictwa narodowego na „Ziemiach Odzyskanych” na przykładzie Dolnego Śląska, „Pisma Humanistyczne” (XIII), 2015, s. 155–181, ISSN 1506-9567 [dostęp 2024-01-05] (pol.).
- ↑ Plesnar 2016 ↓, s. 139.
- ↑ a b c d e f „Prawo i pięść” – film o polskim dzikim Zachodzie [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2021-06-26].
- ↑ Prawo i pięść w bazie filmpolski.pl
- ↑ a b c Plesnar 2016 ↓, s. 140.
- ↑ a b Plesnar 2016 ↓, s. 143.
- ↑ Plesnar 2016 ↓, s. 145.
- ↑ Haltof 2019 ↓, s. 190.
- ↑ Dudziński 2020 ↓, s. 164.
Bibliografia edytuj
- Robert Dudziński, Dziki Zachód nad Wisłą. Westerny Polski Ludowej, [w:] Piotr Kletowski, Maciej Peplinski (red.), Europejskie kino gatunków 2, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020, s. 149–180.
- Marek Haltof, Polish Cinema: A History, wyd. 1, Berghahn Books, 2019, ISBN 978-1-78533-972-1, JSTOR: j.ctvw04fdg.
- Łukasz Plesnar, Dziki Zachód, dziki Wschód. Konwencje westernowe w „Prawie i pięści” Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego oraz „Wilczych echach” Aleksandra Ścibor-Rylskiego, „Kwartalnik Filmowy” (95), 2016, s. 138–151, ISSN 0452-9502 [dostęp 2021-06-26].
Linki zewnętrzne edytuj
- Prawo i pięść w bazie filmpolski.pl
- Prawo i pięść w bazie Filmweb
- Prawo i pięść w bazie IMDb (ang.)
- Zdjęcia z filmu Prawo i pięść w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- Prawo i pięść w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej.