Robert Stiller

Robert Reuven Stiller (ur. 25 stycznia 1928 w Warszawie, zm. 10 grudnia 2016) – polski tłumacz, pisarz i językoznawca pochodzenia żydowskiego.

Robert Stiller

Imię i nazwisko	Robert Reuven Stiller
Data i miejsce urodzenia	25 stycznia 1928 Warszawa
Data śmierci	10 grudnia 2016
Dziedzina sztuki	tłumacz
Odznaczenia

Życiorys

Urodził się w katolickiej rodzinie polskich Żydów. Dzieciństwo spędził na Białorusi, okupację w Warszawie. Należał do Armii Krajowej. W 1947 roku odszedł od katolicyzmu, w którym był wychowany. W tym samym roku wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Pracował etatowo w wojsku. W 1952 roku ukończył polonistykę, studiował slawistykę, dziennikarstwo, indologię oraz nordystykę w Reykjavíku.

Oprócz tłumaczeń był autorem kilku książek i esejów o charakterze językoznawczym oraz sztuk teatralnych, współzałożycielem żydowskiej gminy reformowanej i propagatorem odrodzenia judaizmu reformowanego w Polsce. W latach 60. i 70. publikował pod pseudonimami (Tomasz Harasiuk, Jerzy Szperak, Józef Salmanowicz), był m.in. autorem książki Semantyka zbrodni o propagandzie w sprawie zbrodni katyńskiej. Jest autorem wiersza pt. Serce generała, opiewającego Karola Świerczewskiego.

Na przełomie lat 80. i lat 90. XX wieku na łamach czasopisma „Mój Świat” opublikował krótką serię artykułów o tematyce ezoterycznej. Wspólnie z filozofem i tłumaczem Jerzym Prokopiukiem był też współredaktorem pisma „Gnosis”. W „Literaturze na Świecie” publikował artykuły w cyklu Stół i nożyce. W latach 1984–1986 kierował wydawnictwem Rekontra, działającym poza cenzurą.

W 2001 roku założył Żydowską Gminę Reformowaną, której następnie przewodniczył. W 2002 roku został prezesem Stowarzyszenia Kultury Żydowskiej „Keszer”.

W 2005 roku kandydował do Sejmu z ramienia Platformy Janusza Korwin-Mikkego.

Był kustoszem Muzeum Azji i Pacyfiku, prowadził Studium Sztuki Przekładu w Warszawie.

Deklarował znajomość ponad 30 języków, w tym: angielski, niemiecki, francuski, rosyjski, czeski, malajski, górnołużycki, dolnołużycki, ukraiński, białoruski, łacinę, niderlandzki, islandzki, szwedzki, hiszpański, jidysz, hebrajski, grekę, sanskryt i parę języków polinezyjskich.

Żoną Roberta Stillera była piosenkarka Nina Stiller.

Jest autorem 300 książek, w tym 30 dzieł oryginalnych. Stał się popularny dzięki cyklowi artykułów Pokaż język!, publikowanych w kilku czasopismach, następnie zebranych w książkach.

Poglądy

W latach 40. był związany z lewicą, należał do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). W wywiadzie z 2001 roku twierdził, że jako pierwszy ze środowiska literackiego zerwał z działaczami PPS. Jego zdaniem za swoje poglądy spotykał się z niechęcią ze strony Związku Literatów Polskich i Ministerstwa Kultury i Sztuki.

W 2001 roku informował, że po wydaniu Semantyki zbrodni był przez cztery lata obserwowany przez Służbę Bezpieczeństwa.

Był zdeklarowanym feministą.

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa PRL

Według dokumentów IPN, (o czym napisała Joanna Siedlecka, autorka książki Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów, wydana w 2009 r.) Robert Stiller od 1955 do 1981 był tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa pod pseudonimami „Kryspin”, „Stanisław Wisłocki”, „Literat” i „Tras”, zostawił 20 tomów donosów. Rozpracowywał m.in. Związek Literatów, którego był członkiem od 1949 roku, środowisko miesięcznika „Kultura” i czasopisma „Zapis”. Stiller stwierdził, że te informacje są nieprawdziwe, a dokumenty SB sfałszowane i zapowiedział wytoczenie pisarce procesu (jednak do grudnia 2014 r. żaden proces się nie odbył).

Wybrane przekłady

• J.R.R. Tolkien
  • Potwory i krytycy (2010)
• Vladimir Nabokov
  • Lolita (1991)
  • Blady ogień (1994)
• Anthony Burgess
  • Człowiek z Nazaretu (1995, 2007)
  • Mechaniczna pomarańcza (1989, 1991, 1999, 2000, 2002, 2004)

    Powieść tę Stiller przełożył w dwóch wariantach, wykorzystując fakt, że oryginalny język bohaterów był gwarą angielską z licznymi wtrętami wywodzącymi się m.in. z rosyjskiego – polski przekład powstał analogicznie w wersjach z wtrętami pochodzącymi z angielskiego (wersja A, pod tytułem Nakręcana pomarańcza) oraz rosyjskiego (wersja R, 1991). W 2005 roku Stiller zapowiadał trzeci wariant przekładu powieści, wersję N – germanizowaną – która miała się ukazać pod tytułem Sprężynowa pomarańcza. W 2016 roku Stiller zadeklarował dokończenie tłumaczenia do 2017 roku. Prace przerwała śmierć tłumacza.

  • Rozpustne nasienie (2003, 2013)
  • Rok 1985 (2004, wspólnie ze Zbigniewem Batko)
• Lewis Carroll
  • Alicja w Krainie Czarów (1986, 1990, 2008)
  • Po drugiej stronie lustra (1990)
  • Wyprawa na Żmirłacza (1982, 2003, 2005)
  • Żabrołaki
• Ian Fleming
  • Sam chciałeś te karty, czyli Casino Royale (1990)
  • Żyj i pozwól umrzeć (2008)
  • Moonraker (2008)
  • Diamenty są wieczne (2008)
  • Pozdrowienia z Rosji (2008)
  • Dr No (2008)
  • Goldfinger (2008)
  • Tylko dla twoich oczu (2008)
  • Operacja Piorun (2008)
  • Szpieg, który mnie kochał (pod nieprawidłowym tytułem zamiast Moja miłość to agent, 2008)
  • W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości (1994, 2008)
  • Żyje się tylko dwa razy (pod nieprawidłowym tytułem Żyjesz tylko dwa razy, 2008)
• Frank Norris
  • Ocean przyjdzie po Ciebie (1960)
• Esther Vilar
  • Amerykańska papieżyca (1995, 1996)
  • Matematyka Niny Gluckstein (1998)
  • Na dziewczęcej skórze (2009)
• Bertolt Brecht
  • Wybór utwór na wieczór literacki (1962)
  • Poezje wybrane (1980)
  • Songi (1983)
  • Baal (1985)
  • Opera za trzy grosze (1986)
  • Rekin zęby ma na wierzchu (1986)
  • Postylla domowa i inne wiersze (1988)
• Ron Hansen
  • Atticus (1999)
• Mitologie świata
  • Beowulf. Epos bohaterski (2010)
  • Gilgamesz. Epos starożytnego dwurzecza (1967) – (parafraza i kompilacja na podstawie różnojęzycznych przekładów)
  • Krymhilda (1974)
• Antologie
  • Antologia literatury malajskiej (1972)

Ponadto Stiller przetłumaczył na język angielski wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego „Strasna zaba”. Tłumaczenie ukazało się w „Literaturze na Świecie” w numerze 1/78 z 1981 roku. Ogółem tłumaczył książki z angielskiego, niemieckiego, francuskiego, szwedzkiego, rosyjskiego, malajskiego, hebrajskiego, jidysz, sanskrytu, czeskiego i słowackiego.

Przekłady Stillera (np. Burgessa, Carrolla) wyróżniają dołączone do wydań artykuły na temat stosowanego przez autora języka, neologizmów, gwary, a także warsztatu tłumacza. Tłumaczenia powieści Nabokova spotkały się z krytyką ze strony Michała Kłobukowskiego (który również tłumaczył Lolitę) i Henryka Dasko.

Twórczość własna

• Baśnie
  • Chomik – baśń o chomikach
  • Klatin brat Klatona (1964)
  • Niewinny tygrys – baśnie indonezyjskie (1966)
  • Córka długozębych (1970)
  • Mały płowy rekin (1970)
  • Narzeczony z morza (1971)
  • Zardzewiały miecz (1977)
  • Skamieniały statek (1967)
  • Małpa i jej małżonek (1986)
  • Lemie! po co umarłeś? (Kraków, 2006) – obszerne komentarze na temat twórczości Stanisława Lema
  • Pokaż język!, czyli Rozróbki i opowieści o polszczyźnie oraz 111 innych językach (2001)
  • Pokaż język!, czyli Rozróbki i opowieści o polszczyźnie oraz 222 innych językach T. 2 (Kraków, 2013)
  • Semantyka zbrodni. Nota katyńska z 25 kwietnia 1943 i sowiecki sposób myślenia (Kraków, 2007) – obszerna, logiczno-językowa analiza noty protestacyjnej wystosowanej przez rząd ZSRR w związku z odkryciem masowych grobów polskich oficerów w Katyniu (pod pseudonimem Tomasz Harasiuk)
  • Żydowskie Abecadło twórców literatury polskiej, czyli Od A do Żet z prawa na lewo (Kraków, 2011)
  • Abecadło żydowskich pisarzy z Polski, Wydawnictwo Vis-a-vis Etiuda (Kraków, 2015)
• Poezja
  • Listy do kochanki (1986)
  • Pierwszy raz w życiu. Wiersze 1945-1950 (Warszawa, 1999)
  • Romans archeologa (2000)
  • Kto uderzy w gong (2003)
  • Poetyka pierwszej dziewiątki (Katowice, 2009)
  • Z czarnowłosych gwiazd (Warszawa, 2002)

Odznaczenia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2003)
• Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2007)

Bibliografia

• Krzysztof Majer. Retranslacja jako krytyka przekładu, czyli Benito Cereno ponowiony. „Przekładaniec”. 42, 2021. 
• Julian Przyboś. Gilgamesz. „Nowe Książki”. 10, 1968. 
• Krzysztof Puławski. Gałczyński w tłumaczeniu: Strasna zaba czyli Potwołna łopucha. „Bibliotekarz Podlaski”. 44 (3), 2019. 
• Joanna Siedlecka: Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów. Warszawa: 2009. ISBN 978-83-7469-795-8.
• Katarzyna Szymańska. Miłość do trzech pomarańczy Roberta Stillera: O niedokończonym projekcie translatorskim i fragmencie Sprężynowej pomarańczy (wersji N). „Przekładaniec”. 33, 2016. 

Linki zewnętrzne

• Strona poświęcona Robertowi Stillerowi