Wikipedia

Saamowie

rdzenni ugrofińscy mieszkańcy arktycznego rejonu Sápmi

Saamowie[1], Lapończycy[1] (Łoparowie[2], Loparowie[2]; sami Saami[1]) – lud zamieszkujący głównie Laponię – krainę historyczno-geograficzną w Europie Północnej obejmującą północne krańce Norwegii, Finlandii, Rosji (Płw. Kolski) oraz Szwecji[3]. Historycznie nazywani Lapończykami, które to miano jest obecnie uważane przez niektóre społeczności saamskie za obraźliwe[4]. Saamowie są potomkami pierwotnych mieszkańców Skandynawii[2].

Saamowie
Saami
Ilustracja
Populacja

64–107 tys.

Miejsce zamieszkania

Laponia (Norwegia, Szwecja, Finlandia, Rosja)

Język

języki saamskie, w tym północnosaamski, południowosaamski, lule, skolt, inari, kildin

Religia

chrześcijaństwo (w tym prawosławie, luteranizm), szamanizm/animizm

Mapa grupy etnicznej
Multimedia w Wikimedia Commons

Jedna trzecia Lapończyków posługuje się językami saamskimi (z grupy języków ugrofińskich), pozostali mówią językami urzędowymi krajów, w których mieszkają.

Nazewnictwo edytuj

Pochodzenie słowa Sámi jest nieznane. Istnieje teoria łącząca Sámi, Häme (region w Finlandii) oraz Suomi (fińskie określenie Finlandii) w grupę wywodzącą się od tego samego zapożyczenia z języków bałtyckich – *žēmē, oznaczające ziemię[5].

Pochodzenie określenia Lapończycy (szw. lappar, ros. лопь) jest nieznane, przez wieki została ona skojarzona ze szwedzkim słowem „lapp”, oznaczającym łatę i uznana za pejoratywną[6], sugerującą, że Saamowie noszą stare połatane ubrania[7] lub że są ludem „przyszytym” do prawowitych mieszkańców Skandynawii. Z tego powodu od lat 20. XX wieku w Rosji oraz w ostatnich dziesięcioleciach w krajach nordyckich[8] zaczęto upowszechniać nazwy oparte na rdzennej nazwie Sámi.

Historia edytuj

 
Saamowie, autochtoni Laponii, około 1900 roku

Są potomkami przedindoeuropejskiego ludu nazwanego przez badaczy Komsa, który zamieszkiwał tereny Fennoskandii od czasów ostatniego zlodowacenia (10 tys. lat temu)[9]. Ten koczowniczy lud trudnił się głównie myślistwem. Do XIV w. zamieszkiwali oni znaczny obszar Skandynawii[2] (również obszar współczesnej Finlandii), później zostali zepchnięci na północ przez ludy skandynawskie i ugrofińskie[2]. Genetycznie Saamowie są dość odlegli od innych ludów żyjących w Skandynawii, wykazując stosunkowo najbliższe (acz niewielkie) pokrewieństwo z Finami – przypuszczalnie w efekcie setek lat mieszania się populacji. Zajmują oni najmniej korzystne obszary tundry polarnej. Saamowie zostali schrystianizowani bardzo późno, bo dopiero w okresie od XVII do XIX wieku, przy czym Saamowie skandynawscy przyjęli luteranizm, a Saamowie kolscy – prawosławie[3].

Konflikt ze Szwecją edytuj

Od 1993 rząd Szwecji odmawiał Saamom wyłącznego prawa do polowań i rybołówstwa w regionie Girjas Sami. 23 stycznia 2020 jednak wszystkich pięcioro sędziów Szwedzkiego Sądu Najwyższego podjęło decyzję o przyznaniu im tego prawa. Proces trwał ponad 10 lat. Ich konflikt i wyzysk ze strony znajdujących się na tych terenach państw liczy sobie jednak setki lat[10]. W 1922 r. powołano w Szwecji Instytut Biologii Rasowej, gdzie badano Saamów pod kątem eugeniki. Dzieci Saamów były porywane i zabierane od ich rodzin i przymusowo osadzane w tzw. szkołach z internatem. Znane są także przypadki przeprowadzanych przez państwo sterylizacji celem doprowadzenia do stanu „czystości rasowej” w latach 50. XX w. Prawa do połowów były dzielone pomiędzy Saamów, a rząd Szwecji od 2016 roku[10]. W wyniku wyroku z 2020 roku wzrosło poparcie dla ratyfikacji Konwencji 169 o Rdzennej Ludności Międzynarodowej Organizacji Pracy, której Szwecja dotąd nie podpisała[10][11].

W 2014 parlament Saamów uchwalił wezwanie do moratorium na wydobycie surowców na ich terenach[12]. Wydobyciem miała zająć się brytyjska korporacja Beowulf Mining poprzez szwedzką spółkę zależną Jokkmokk Iron Mines AB. Deklarowano bogactwo złóż na 118,5 mln ton rud żelaza[12].

W XXI wieku na ziemi Saamów zaczęto odkrywać największe w Europie złoża pierwiastków ziem rzadkich, a także innych minerałów, o czym informowała szwedzka spółka wydobywcza LKAB[13]. Jak przekazał prezes spółki, ich obecność była znana od około dwóch lat, jednak w wypadku niezniesienia ograniczeń na wydobycie, nie ruszy ono przez następnych 10-15 lat. Zwiększaniu wydobycia w Szwecji sprzeciwiała się współrządząca Szwecją w latach 2014-2021 partia Zielonych[14]. Od czasu wyroku z 2020 roku (patrz wyżej) Saamowie dostają groźby śmierci[15]. Rząd Szwecji przeprowadzał także przymusowe przesiedlenia Saamów z ich terenów[16].

Kultura i zwyczaje edytuj

 
Współcześni Saamowie w strojach ludowych

Silne procesy asymilacyjne wymusiły na większości Saamów przejęcie osiadłego trybu życia[3], choć przez długi okres granice poszczególnych krajów nie miały dla koczowniczych Saamów większego znaczenia. Lud ten nadal trudni się tradycyjnymi zajęciami: myślistwem (Saamowie leśni), rybołówstwem (Saamowie nadbrzeżni, głównie nad Oceanem Arktycznym) czy hodowlą reniferów (Saamowie górscy)[3].

Wśród Saamów ciągle żywy jest folklor, m.in. oryginalny kolorowy strój ludowy, rytmiczna forma śpiewu – tzw. joikowanie oraz zdobnictwo w rogu, kości i drewnie[3]. Ciągle obecne są elementy szamańskich praktyk i animistycznych wierzeń.

Demografia edytuj

Według szwedzkiego parlamentu Saami szacowana liczba ludności Saami wynosi około 70 000. Jednym z problemów przy próbie oszacowania liczby ludności Sámi jest to, że istnieje niewiele wspólnych kryteriów tego, czym jest „bycie Sámi”. Ponadto istnieje kilka języków Sámi i dodatkowych dialektów, a na terenie Laponii jest kilka obszarów, gdzie niewielu Sámi posługuje się językiem ojczystym z powodu wymuszonej asymilacji kulturowej, lecz nadal uważają się za Samów. Inne wyznaczniki tożsamości to pokrewieństwo (o którym można powiedzieć, że ma duże znaczenie dla wszystkich Sámi), region geograficzny Laponii, z którego pochodzi ich rodzina, lub też ochrona bądź zachowanie pewnych aspektów kultury saamskiej[17].

Niemniej jednak, ze względu na asymilację kulturową ludności Sámi, która miała miejsce w czterech krajach na przestrzeni wieków, trudno jest dokładnie oszacować liczbę ludności[18]. Liczebność tej populacji szacuje się na od 80 do 135 tysięcy osób[19][20], na obszarze całego regionu nordyckiego, w tym na terenach miejskich, takich jak Oslo, położonych poza Laponią.

Znani Saamowie edytuj

  • Lars Levi Læstadius (1800–1861) – szwedzko-saamski pastor luterański, założyciel religijnego ruchu odrodzeniowego laestadianizmu, botanik, pisarz i propagator abstynencji.
  • Mari Boine (ur. 1956) – norwesko-saamska piosenkarka o międzynarodowej sławie, tworzy i wykonuje muzykę, inspirującą się folklorem saamskim.
  • Tomi Putaansuu (ur. 15 lutego 1974 w Rovaniemi) – założyciel i członek hardrockowego zespołu Lordi. To właśnie on realizuje nowe pomysły na teledyski, piosenki i stroje dla grupy.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c Lapończycy, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2020-01-17].
  2. ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. T. 10: Robi–Step. Warszawa: PWN, 1967, s. 278.
  3. ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. T. 6: Kont–Mam. Warszawa: PWN, 1965, s. 387–388.
  4. ↑ Samis don’t want to be ‘Lapps’ - Aftenposten - News in English - Aftenposten.no [online], web.archive.org, 29 czerwca 2011 [dostęp 2020-12-25] [zarchiwizowane z adresu 2011-06-29].
  5. ↑ Abstract: The Finnic Ethnonyms (ang.).
  6. ↑ Jacek Pawlicki, Ostatni tacy Sami [online], wyborcza.pl, 2008 [dostęp 2019-11-21].
  7. ↑ An introduction to the Sami people (ang.).
  8. ↑ Saamis or Lapps (ang.).
  9. ↑ Galdu Resource Centre for the Rights of Indigenous Peoples. [dostęp 2007-09-14]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  10. ↑ a b c Kiara Maher: Historic Court Ruling Upholds Sami Rights in Sweden. 2020-02-14. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
  11. ↑ C169 - Indigenous and Tribal Peoples Convention, 1989 (No. 169). 1989. [dostęp 2023-02-14]. (ang. • fr. • hiszp. • arab. • niem. • ros.).
  12. ↑ a b Alec Fprss: A New Era of Exploitation? Mining Sami Lands in Sweden. 2015-12-09. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
  13. ↑ mp/ToL: Odkryto największe w Europie złoża metali ziem rzadkich. "Dostępność tych pierwiastków jest kluczowa". 2023-01-12. [dostęp 2023-02-14]. (pol.).
  14. ↑ TM,KF: Największe w Europie złoża metali ziem rzadkich odkryte w Szwecji. 2023-01-12. [dostęp 2023-02-14]. (pol.).
  15. ↑ Sweden’s indigenous groups report death threats after landmark court win. The Local, 2020-01-30. [dostęp 2023-02-14]. (ang.).
  16. ↑ Anna-Karin Niia: Samer kräver ursäkt från svenska staten om tvångsflytt. Sveriges Television, 2019-11-15. [dostęp 2023-02-14]. (szw.).
  17. ↑ SAMI IN SWEDEN [online], web.archive.org, 27 grudnia 2009 [dostęp 2019-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2009-12-27].
  18. ↑ The Saami – Virtual Finland [online], web.archive.org, 10 lutego 2009 [dostęp 2019-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2009-02-10].
  19. ↑ Europe :: Norway – The World Factbook – Central Intelligence Agency [online], cia.gov [dostęp 2019-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2015-10-16].
  20. ↑ The Sámi people (Norway – the official site in the UK) [online], web.archive.org, 24 maja 2006 [dostęp 2019-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2006-05-24].

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Saamowie&oldid=70136417”