Wikipedia

Simargł

bóg w mitologii słowiańskiej

Simargł (także Siemargł, Semargł) lub Siem i Rgieł – wschodniosłowiański bóg lub bogowie, wspomnieni w dwóch źródłach. Pochodzenie i etymologia tej/tych postaci jest przedmiotem ożywionej dyskusji. Dominującym poglądem jest interpretowanie Siemargła jako jednego bóstwa, który został zapożyczony od irańskiego Simurga. Pogląd ten jednak jest krytykowany, a część badaczy proponuje by uznać istnienie dwóch bóstw: Siema i Rgła.

Źródła edytuj

Pierwszym źródłem, które wymienia Simargła. jest Powieść minionych lat, która opisuje, jak Włodzimierz Wielki w 980 r. postawił słowiańskim bogom posągi:

I począł Włodzimierz panować w Kijowie sam jeden. I wystawił posągi poza dziedzińcem dworskim Peruna drewnianego, a głowa jego srebrna, a wąs złoty; i Chorsa, i Dażboga, i Striboga, i Siemargła, i Mokosz. I ofiarowywali im, zowiąc ich bogami, i przywozili syny swoje i córki, i ofiarowywali biesom, i splamili ziemię ofiarami swymi, i splamiła się ziemia ruska, i to wzgórze[1].

– Powieść minionych lat

W późniejszym tekście, z drugiej połowy XII w., Słowie niejakiego Chrystolubca, Simargł wymieniony jest jako dwa osobne bóstwa, Sim i Rgieł:

... nie mogąc cierpieć chrześcijan dwojewiernych i wierzą w Peruna i Chorsa, i w Sima, i w Rgła, i w Mokosz, i w wiły[2][3].

– Słowie niejakiego Chrystolubca

W dalszej części Słowo podaje: „którzy modlą się ogniowi pod owinem, wiłom, Mokoszji, Simu, Rgłu, Perunu, Wołosu bydlęcemu bogu, Chorsu, Rodu i Rodzanicom i wszem przeklętym bogom ich”[2].

Etymologia i interpretacje edytuj

W kopiach Powieści minionych lat teonim zapisywany jest (w dopełniaczu) jako Simarĭgla (Latopis Ławrientiewski), Sěmarĭgla (Kodeks Hipacki) i Semarĭgla (Latopis Radziwiłłowski)[4]. W Słowie jako dwa osobne teonimy: Sima, Rĭgla (dopełniacz) i Sim(o)u, Rĭgl(o)u (celownik)[5].

W 1841 r. Piotr Priejs(inne języki) zaproponował, aby uznać Sima i Rgła za postaci odpowiadające, kolejno, starotestamentowej Asimie i Nergalowi[6]. Pogląd ten wsparł Viljo Mansikka[7]. Z kolei Aleksandr Famincyn(inne języki) uznał, że Simargł to zepsuty zapis, który pierwotnie miał brzmieć Sim Jarył[8]. Wiaczesław Iwanow i Władimir Toporow pierwotnie uznali, że teonim oryginalnie brzmiał ‎*Sedmor(o)-golvъ i oznaczał ‘siedmiogłowy’[9].

 
Wizerunek Simurga na półmisku, IX-X w.

Od 1933 r. Siemargł uznawany jest za pożyczkę irańską. Jako pierwsza zaproponowała[10] to Kamiłła Triewier(inne języki), rosyjska historyk i orientalistka, wedle której źródłosłowem dla Simargła miał być Simurg – skrzydlata istota z psią głową będąca opiekunem roślin[11]. Wywodzenie Siemargła od Simurga jest obecnie dominującym poglądem w nauce[12][5]. Źródłem zapożyczenia miało być pers. Simurg, śrpers. Sēnmurw, awest. saēna-marga lub scyt.-sarm. Sēnmary[5].

 
 
Rzekome przedstawienia Siemargła według Rybakowa na bransolecie z Tweru[13]

Gorącym zwolennikiem teorii Triewiery był Boris Rybakow; odrzucił dzielenie Simargła na dwa bóstwa czy możliwość istnienia literówek[14]. Na podstawie związku Simargła i Simgura stwierdził, że Simargł był bogiem nasion, kiełków i korzeni roślin, opiekunem pędów i zieleni, pośrednikiem między najwyższymi bogami nieba i ziemi[15]. Siemargł miał być bóstwem niższego rzędu. Przedstawiany był jako skrzydlaty pies z kłami i pazurami[14], a jego wizerunki miały znajdować się na różnych przedmiotach, np. bransoletach[16]. Według Rybakowa Simargł był tożsamy z Perepłutem (często wspominając ich jako Simargł-Perepłut[17]) i w późniejszym czasie został przez niego zastąpiony[18]. Pogląd jest wspierany przez szereg badaczy m.in. Aleksandra Gieysztora[19], ostatecznie poparli go także Iwanow i Toporow i wielu innych[12].

Michaił Wasiljew przyznaje, że są pewne trudności językowe w wywodzeniu Siemargła od Simurga, stwierdza jednak, że jest to prawdopodobne i akceptuje tę teorię, przynajmniej do czasu wynalezienia lepszej. Zakwestionował on jednak interpretację Rybakowa widzącego w Simargle boga roślin: brak jest źródeł irańskich czy indyjskich potwierdzających, że Simurg był opiekunem roślin, więc Simargł nie mógł odziedziczyć tej kompetencji. Wskazuje jednak, że ogólnoirańskoindyjską cechą Simurga było pośredniczenie między światami, a w późniejszym etapie, w mitologii wschodnioirańskiej, był opiekunem ludzi, szczególnie skupisk ludzkich i że to mogło zadecydować o wprowadzeniu go do panteonu Włodzimierza. Wskazuje też, że Simurg w postaci psa-ptaka wywodził się z (post)sasanidzkiego Iranu i stamtąd rozprzestrzenił się na przestrzeń między Atlantykiem a Syberią. Jednak po islamizacji Iranu Simurg zatracił swoje religijne znaczenie i stał się motywem zdobniczym. Według niego nie ma żadnych dowodów, że wśród Irańczyków wschodnich, od których Słowianie mieli go przejąć, Simurg przedstawiany był z głową psa, a to oznacza, że on musiał mieć oryginalny wygląd, czyli być przedstawiany jako wielki, drapieżny ptak, a co za tym idzie, Simargł nie mógł być psem-ptakiem. W związku z czym zarzuca on też Rybakowi, że ten arbitralnie uznał, że skrzydlate psy w wschodniosłowiańskiej sztuce są przedstawieniami Simargła, a analiza najstarszych tego typu przedstawień (od X w.) sugeruje, że mogą one być staroruskim odbiciem zachodnioeuropejskich smoków typu romańskiego[12].

Związek Siemargła i Simurga jest też krytykowany ze względów językowych: nie zgadzają się samogłoski[5] oraz ostatnia spółgłoska ([ł])[5][20]. W związku z tym powstało co najmniej kilkanaście innych propozycji[5]. Martin Pukanec zaproponował, by odczytać drugi człon jako orzeł, z prasł. ‎*orьlъ. Powołuje się on na łotewski odpowiednik ērglis, zawierający -g-. Według niego świadczyć to ma o tym, że -g- oryginalnie znajdowało się w bałtosłowiańskich słowach na orła, lecz wypadło wskutek tabu. Słowianie mieli więc zapożyczyć Simurga jako ‎*Sim-orьglъ ‘orzeł Sim’ i ewoluować w ‎*Simo-orьglъ > ‎*Simōrьglъ > ‎*Simarьglъ[21]. Ta etymologia jednak nie może zostać zaakceptowana, ponieważ łot. ērglis jest formą późną i wywodzi się z wcześniejszej *ereľis < *erlis i nie odpowiada oryginalnym formom[5].

W związku z powyższymi problemami część badaczy uznała, że Siemargł to dwa osobne bóstwa: Sim/Siem i Rgieł, i to dla nich poszukiwano etymologii. Aleksander Brückner stwierdził, że w Powieści minionych lat spójka nie znajduje się też między Chorsem a Dadźbogiem, a to nadal osobne teonimy, w związku z czym Simargła też należy podzielić na dwa słowa[22]. Według Martina Pitro i Petra Vokáča, jeżeli uznać istnienie dwóch bóstw zamiast jednego, to możliwe, że Siem i Rgieł byli boskimi bliźniakami, słowiańskimi odpowiednikami Dioskurów[23].

Siem edytuj

Według Brücknera etymologia Sima nie była problematyczna. Stwierdził, że skoro w języku litewskim istniały takie słowa jak šeima, šaima, keimas, kaimas, to w języku słowiańskim obok sěmii ‘rodzina’ mogło istnieć żeńskie słowo sima lub męskie sim. Niepewnie wskazywał przy tym na takie nazwy miejscowe jak Simoradz i Siemiradza[24].

Krzysztof T. Witczak i Idaliana Kaczor założyli, że podstawową staroruską formą teonimu było Sěmъ (Siem) i że był on etymologicznie spokrewniony z litewskim Seme-pates, rzymskimi Sēmūnes ‘bóstwa siewu’, sabińskim Simo Sancus Dius Fidius ‘jakieś bóstwo porównywane do Herkulesa’, staroirlandzkim Semon ‘bohater lub półbóg’ i galijskim Σημόνη. ήρωίς ‘bohaterka’. Wszystkie te imiona mają wywodzić się ostatecznie z pie. ‎*Sēmos / ‎*Sēmōn ‘bóg siania’ lub ‎*Sēmonā ‘bogini siania’[25]. Witczak i Kaczor nawiązują tu do pie. rdzenia ‎*seh₁- ‘siać’ > prasł. ‎*sěti. Michał Łuczyński wskazuje jednak na błędy tej etymologii: łaciński zapis Semepates należy odczytać jako litewskie *Žemepatys (od žemė ‘ziemia’), natomiast dla reszty nazw można co prawda zrekonstruować praformę, lecz brzmiałaby ona ‎*seVmōn-, z pie. dial. (italo-celtyckie) ‎*seĝʰ-mōn-, z pie. ‎*seĝʰ- ‘utrzymywać, opiekować’ i nie są one spokrewnione z Siemem[26].

Łuczyński zgadza się jednak z Witczakiem i Kaczor, że teonim Siem jest związany etymologicznie ze słowem siać. Rekonstruuje on prasł. rzeczownik *sêmъ, który składa się z czasownika ‎*sěti ‘siać’ i przyrostka ‎*-mъ, który dosłownie oznaczał ‘sianie’, wtórnie ‘to, co się sieje’, ‘to, co posiane’ itd., z którego wywodzi się teonim[26].

Rgieł edytuj

Brücker zaproponował dwie możliwe etymologie dla Rgła. W pierwszej połączył Rgła z rzekomym litewskim bogiem Ruglis lub Rugulis, których imiona mają kolejno odpowiadać stpol. reż i lit. rugys ‘żyto’ (stpol. z prasł. ‎*rъžь[27]), w związku z tym Rgieł byłby bogiem żytnim, polnym, gospodarczym. W drugiej propozycji wiąże Rgła z litewskim bogiem Ruguczis ‘bóg rzeczy kwaśnych’. Litewski teonim ma się wywodzić od rugti ‘kwaśnieć’, rdzeń ten w postaci rug- występuje też w językach słowiańskich. Rgieł byłby więc „Kiślakiem”. Od imienia tego boga ma wywodzić się nazwa wsi Rgielsko[28].

Witczak i Kaczor zrekonstruowali pie. teonim ‎*Rudlós ‘Bóg dzikiej natury’, który ma być zaświadczony przez wedyjskiego Rudrę i staroruskiego Rgła (z wcześniejszego ‎*Rъdlъ)[29].

Łuczyński zauważa jednak, że żadna z tych etymologii nie może być uznana, ponieważ ich autorzy przy tworzeniu etymologii posługują się błędnym zapisem bóstwa: Brücker podaje zapisy Rъglъ i Rъgъlъ[28], a Witczak i Kaczor Rъglъ[29] (wszystkie z ъ – jerem twardym), podczas gdy w źródłach jest on zapisany jako Rьglъ (z ь – jerem miękkim)[30]. W związku z tym odrzuca też wywodzenie Rgielska od nazwy boga, gdyż wtedy oczekiwaną formą byłoby *Rzgielsko (w języku polskim teonim brzmiałby *Rzgieł)[31].

Według Łuczyńskiego ь w imieniu może być efektem apofonii e : ь i jedynym słowem, który pasuje do teonimu jest prasł. czasownik ‎*regti ‘ciąć’ (por. słoweń. régati ‘pękać’, pol. dial. rzega ‘pręga’)[30], które wywodzi z pie. rdzenia ‎*h₁regʷ- ‘być ciemnym’ (por. gr. érevos ‘ciemność’)[32]. Zmiana semantyczna z ‘ciemny, czarny’ > ‘pusty’ jest typowa (por. z tego samego rdzenia sans. radźas ‘ciemny; pusty’), następnie znaczenie mogło przejść w ‘sprawiać, ze coś jest puste’, ‘robić puste miejsca’ > ‘robić otwory, nacięcia; ciąć’[32]. Teonim ten składałby się więc z ‎*rьgǫ / ‎*regǫ ‘tnę’ (1 os. lp. czas. teraź. ‎*regti) i przyrostka ‎*-lъ[33]. Powstały rzeczownik imiesłowowy ‎*rьglъ, który później został teonimem, mógł oznaczać ‘to, co wycięte’ > ‘wycięcie’ > być może > ‘szczelina’, ‘otwór’ lub ‘dziura’, ‘dołek’[31]. Jeżeli ta etymologia jest poprawna, nazwa czeskiej gminy Řehlovice może wywodzić się od boga (od nazwy osobowej *Řehl-)[31]. Według Łuczyńskiego Siem i Rzgieł mieli charakter rolniczy (od nazw prac rolnych)[34].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 92.
  2. ↑ a b Brückner 1985 ↓, s. 88.
  3. ↑ Moeglich 2006 ↓, s. 74.
  4. ↑ Wasiljew 2017 ↓, s. 189.
  5. ↑ a b c d e f g Łuczyński 2020 ↓, s. 118.
  6. ↑ Priejs 1841 ↓, s. 37–39, 41–43.
  7. ↑ Mansikka 1922 ↓, s. 396.
  8. ↑ Famincyn 1995 ↓, s. 229–230.
  9. ↑ Iwanow i Toporow 1990 ↓, s. 672.
  10. ↑ Triewier 1933 ↓, s. 293–329.
  11. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 187.
  12. ↑ a b c Wasiljew 2000 ↓.
  13. ↑ Rybakow 1981 ↓, s. 437.
  14. ↑ a b Rybakow 1981 ↓, s. 435.
  15. ↑ Rybakow 1987 ↓, s. 444.
  16. ↑ Rybakow 1981 ↓, s. 436.
  17. ↑ Rybakow 1981 ↓, s. 435, 436.
  18. ↑ Rybakow 1987 ↓, s. 343.
  19. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 187–188.
  20. ↑ Wasiljew 2017 ↓, s. 188.
  21. ↑ Pukanec 2012 ↓, s. 105–106, 107.
  22. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 157.
  23. ↑ Pitro i Vokáč 2002 ↓, s. 68.
  24. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 158.
  25. ↑ Witczak i Kaczor 1995 ↓, s. 275.
  26. ↑ a b Łuczyński 2020 ↓, s. 120.
  27. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 121.
  28. ↑ a b Brückner 1985 ↓, s. 157–158.
  29. ↑ a b Witczak i Kaczor 1995 ↓, s. 274–275.
  30. ↑ a b Łuczyński 2020 ↓, s. 123.
  31. ↑ a b c Łuczyński 2020 ↓, s. 126.
  32. ↑ a b Łuczyński 2020 ↓, s. 125.
  33. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 123, 126.
  34. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 284.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Simargł&oldid=73058072”