Skartabellat
Skartabellat (scartabellat) – instytucja niepełnego szlachectwa. Jako niższa szlachta skartabellowie funkcjonowali w Polsce średniowiecznej, nazywani wówczas świerczałkami. Później część z nich uzyskuje paritas (łac. równość) ze szlachtą właściwą, a część spada do warstwy sołtysiej.
Ponownie skartabellat pojawił się w uchwale o uszlachceniu Mikołaja Hadziewicza z 1654 w końcowym zdaniu salvis legibus de scartabellis sancitis (zachowując ustawy o skartabellacie)[1]. Pojęcie to skonkretyzowały pacta conventa 1669 roku[2], ograniczenie polegało na tym, iż nowo nobilitowani nie mieli aż do trzeciego pokolenia prawa piastowania urzędów oraz sprawowania funkcji poselskich[3].
Nazwę skartabellus (czyli szlachcic nowokreowany) Sebastian Petrycy wywodził w XVI w. z łacińskiego ex charta bellicus co oznaczało z prawa na szlachectwo sobie danego wojujący (dosł. z karty walczący), natomiast Joachim Lelewel tłumaczył to wyrazem włoskim scartabellare (papiery przerzucać)[4], co nasuwa skojarzenie z niemieckim określeniem odpowiednika skartabella – Briefadel lub Papieradel[5] (dosłownie „szlachcic na papierze”).
Skartabellów dostarczało głównie mieszczaństwo. Nobilitacje niekiedy zawierały zapis o częściowym lub całkowitym braku skartabellatu (praeciso scartabellatu), szczególnie w przypadku nadań za zasługi wojenne. W prawodawstwie polskim roku 1817[6] ostatecznie zostały zniesione wszelkie wzmianki i przepisy o skartabellach. Szlachta z nadania posiadała pełne prawa dopiero od chwili immatrykulacji w danym landzie czy prowincji.
Przypisy edytuj
- ↑ Volumina legum t. 4, s. 211n.
- ↑ Vol. leg. t. 5, s. 15n.
- ↑ Ograniczenie poselstw do szlachty rodowitej wprowadzono w 1662 (Vol. leg. t. 4, s. 395) było to jednak pojęciem mało precyzyjnym.
- ↑ Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego: skartabel.
- ↑ Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, T. 4 : Skartabell
- ↑ Ukazem z 16/28 października 1817, Dziennik praw Królestwa Polskiego. T. 4, nr 16, s. 33n.