Skutki powstania warszawskiego

Powstanie warszawskie, będące największym wystąpieniem zbrojnym Polskiego Państwa Podziemnego podczas okupacji niemieckiej na terytorium Polski, mimo wielu przykładów bohaterstwa, zakończyło się klęską.

Pomnik Powstania Warszawskiego w Warszawie

W ocenie większości historyków powstanie zakończyło się politycznym niepowodzeniem, gdyż nie udało się utworzyć suwerennych władz polskich które mogłyby wystąpić w Warszawie przeciwko Armii Czerwonej w charakterze legalnego reprezentanta narodu, będącego realną alternatywą dla stworzonego przez Józefa Stalina marionetkowego rządu komunistycznego, PKWN.

W efekcie upadku powstania w znacznym stopniu obniżył się potencjał Polskiego Państwa Podziemnego i Delegatury Rządu na Kraj oraz Armii Krajowej, które nie zdołały zapobiec planom politycznym Stalina w stosunku do powojennej Polski.

Mimo klęski w wymiarze politycznym i wojskowym, ogromnych strat cywilnych oraz materialnych (walki spowodowały zniszczenie istotnej części nieruchomego majątku miasta), powstanie warszawskie jako przykład walki o suwerenność i niepodległość, weszło do polskiej tradycji patriotycznej.

Kapitulacja

29 września głównodowodzący powstaniem warszawskim, gen. Tadeusz Komorowski „Bór”, wysłał ostatnią depeszę radiową do marszałka Rokossowskiego z apelem o udzielenie wsparcia militarnego, radiostacja radziecka potwierdziła otrzymanie wiadomości – do 2 października żadna odpowiedź w tej sprawie nie nadeszła. 30 września 1944 r., gdy jedynym ośrodkiem obrony w Warszawie pozostała część Śródmieścia, rozpoczęły się rozmowy na temat kapitulacji powstania warszawskiego. 2 października 1944 Przedstawiciele Komendy Głównej AK podpisali akt kapitulacji. Zapewniał on powstańcom prawa kombatanckie, którymi mocarstwa zachodnie objęły żołnierzy AK i gwarantował humanitarne traktowanie ludności cywilnej. Wszystkich mieszkańców Warszawy zmuszono do opuszczenia stolicy. Przez obóz przejściowy w Pruszkowie (Dulag 121 Pruszków) uchodźcy trafiali do różnych miejscowości, część jednak znalazła się w obozach koncentracyjnych lub została wysłana na roboty do Niemiec. Żołnierzy AK jako jeńców wojennych umieszczano w obozach w głębi Rzeszy. W rezultacie działań zbrojnych w czasie powstania warszawskiego stolica została zniszczona w stopniu od 25-28%, reszty zniszczeń, które doprowadziły do nieomal całkowitego zniszczenia substancji miejskiej, technicznej i przemysłowej miasta dokonały specjalne oddziały niemieckie, które przez kilka miesięcy po kapitulacji i wypędzeniu ludności systematycznie niszczyły to, co pozostało z miasta.

Klęska

Decyzja o rozpoczęciu powstania warszawskiego od początku stała się przedmiotem krańcowych ocen. Przeciwnicy i zwolennicy powstania wywodzili się z tych samych środowisk społecznych i politycznych. Upadek powstania warszawskiego rozpatrywano w kilku aspektach.

Wojskowy

Siły powstańcze zostały zniszczone, zginęło od 17,2 do 18 tys. żołnierzy AK, 3,5 tys. „kościuszkowców”, 5 tys. żołnierzy zaginęło, a 25 tys. zostało rannych. Poniesione straty, mimo początkowych sukcesów nie spowodowały w dłuższej perspektywie osiągnięcia celów wojskowych powstania warszawskiego – odpowiedzialność za porażkę militarną ponosi w dużym stopniu Józef Stalin, który chciał wykorzystać powstanie do zniszczenia Warszawy i Armii Krajowej rękami Niemców i podjął szereg decyzji, które spowodowały, iż wsparcie radzieckie dla powstańców było znikome. Stalin już 6 sierpnia wydał decyzję o wstrzymaniu frontu radzieckiego na odcinku warszawskim, mimo wielokrotnie składanych deklaracji o udzieleniu wsparcia w postaci zrzutów uzbrojenia nastąpiły one dopiero pomiędzy 13 września a 14 września, po prawie 44 dniach walki, gdy nie mogło to zaważyć w istotnym stopniu na wynik walk w Warszawie. Zgodę na lądowanie samolotów alianckich na radzieckich lotniskach na wschód od Warszawy, Stalin wydał dopiero 13 września 1944 – efektem tej zwłoki był o wiele mniejszy zakres wsparcia wojskowego ze strony państw zachodnich co także przyspieszyło klęskę. Dodatkowo radziecka służba bezpieczeństwa NKWD, zatrzymywała, rozbrajała i dokonywała aresztowań żołnierzy Armii Krajowej idących na pomoc walczącej Warszawie. Walki nie wpłynęły w istotnym stopniu na załamanie się niemieckiej obrony na środkowej Wiśle, jednak wiązały prawie 50 tys. niemieckich sił przez dwa miesiące i wyłączały z niemieckich planów frontowych kluczowy dla Wehrmachtu warszawski węzeł komunikacyjny – uniemożliwiając podjęcie większego kontrataku niemieckiego na pozycje Armii Czerwonej. Chociaż powstanie warszawskie operacyjnie nie miało istotnego znaczenia dla sytuacji strategicznej w rejonie Warszawy, opóźniło w istotnym stopniu budowę umocnionego rejonu obrony Warszawy, tzw. Festung Warschau, zarządzonej 27 lipca 1944 przez Adolfa Hitlera – efektem tego był znacznie mniejszy potencjał obronny sił niemieckich i szybkie zajęcie Warszawy przez Rosjan w dniu 17 stycznia 1945. Przejściowym efektem wojskowym było osłabienie Niemców pod względem taktycznym. Znaczenie wojskowe dla Armii Czerwonej powstania warszawskiego miało swoje konsekwencje w postaci uniemożliwienia zajęcia całego terytorium III Rzeszy przez siły radzieckie, na co Stalin miał szanse w lecie 1944, paradoksalnie zatem uratowało przed sowietyzacją zachodnią część Niemiec – zwlekanie z pomocą powstaniu warszawskiemu i ofensywy militarnej w rejonie Warszawy kosztowało ZSRR kilka miesięcy przestoju na froncie, zajęcie stolicy Polski przez Armię Radziecką nastąpiło dopiero w sto dni po upadku powstania, w połowie stycznia 1945. Z drugiej strony, powstanie opóźniło klęskę Niemiec, spowodowało późniejsze zakończenie wojny i większe ofiary cywilne i wojskowe. Powstanie nie przyspieszyło wyzwolenia Warszawy, gdyż z osobistego rozkazu Stalina Armia Czerwona wstrzymała ofensywę na miasto – dowództwo Armii Krajowej nie liczyło na taki rozwój wydarzeń, zakładając iż głównym celem Stalina jest jak najszybsze pokonanie nazistowskich Niemiec.

Polityczny

Symboliczny koniec niepodległości Polski – 15 listopada 1944 w Moskwie, Stalin prezentuje godło Polski ofiarowane mu przez polskich komunistów

Powstanie warszawskie było politycznym sprzeciwem przeciwko planom Stalina zlikwidowania niepodległej Polski i uzależnienia jej całkowicie od ZSRR. Propaganda radziecka rozpowszechniała nieprawdziwe informacje o rzekomym współdziałaniu polskiego państwa podziemnego z niemieckimi siłami okupacyjnymi zarówno na polu wojskowym jak i wywiadowczym, bezczynność AK w takiej sytuacji jedynie wzmocniłaby dalsze propagandowe oszczerstwa i ułatwiłaby późniejszą likwidację setek tysięcy członków polskiego podziemia niepodległościowego po wojnie, jako „współpracowników Hitlera”, bez większego oporu ze strony państw zachodnich. Z zajętych polskich terenów wschodnich wywożono już wówczas żołnierzy AK i innych organizacji podziemnych w głąb ZSRR i poddawano ich represjom – kierownictwo i żołnierze polskiego państwa podziemnego podejmując walkę z Niemcami miało zatem świadomość, iż gdyby walki nie wybuchły i tak czeka ich wywiezienie przez Rosjan do obozów, represje i niejednokrotnie śmierć. Wybuch powstania był aktem politycznej desperacji, gdyż przywódcy polskiego państwa podziemnego zdawali sobie sprawę z niekorzystnego stanu tzw. „sprawy polskiej” w obozie alianckim, mimo to podjęli próbę (nie uzgodnioną z mocarstwami zachodnimi) przeciwstawienia się wynikających z tych ustaleń planów podporządkowania Polski Stalinowi – polityczna walka ze Związkiem Radzieckim w tamtym okresie miała pewne szanse powodzenia, realnie jednak decydujące znaczenie miały poczynione przez aliantów i ZSRR ustalenia, ignorujące polskie interesy i naruszające polską rację stanu, odnośnie do polskich terenów wschodnich poza Linią Curzona i określenia tzw. „stref wpływów”, w myśl których Polska znajdowała by się po wojnie pod kontrolą ZSRR. Niepodległość i przyszły los Polski zależały zatem od wyników powstania warszawskiego jedynie pośrednio i w ograniczonym stopniu, dowództwo AK liczyło na stworzenie faktów dokonanych – zajęcie miasta i ukazanie ZSRR i Armii Czerwonej siły Polskiego Państwa Podziemnego, i tym samym przynajmniej częściową zmianę politycznych ustaleń między mocarstwami zachodnimi a ZSRR odnośnie do losów Polski po wojnie – wyzwolona Warszawa kontrolowana przez środowiska niepodległościowe, związane z reprezentującą polską rację stanu Delegaturę Rządu na Kraj, mogła stworzyć polityczną przeciwwagę dla marionetkowego rządu komunistycznego stworzonego przez Stalina, PKWN. Komuniści polscy z Polskiej Partii Robotniczej, realizujący cele polityczno-wojskowe ZSRR, byli świadomi wagi politycznej ewentualnego zwycięstwa powstania i jeszcze w trakcie jego trwania prowadzili brutalną kampanię propagandową wymierzoną w Polskie Państwo Podziemne i dowództwo Armii Krajowej, 15 sierpnia 1944 Komitet Centralny PPR w swojej odezwie stwierdził:

„(...) banda sanacyjnych i oenerowskich awanturników i warchołów podnosi dziś swą brudną łapę przeciw Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego, przeciwko Wojsku Polskiemu, które toczy bohaterską i ofiarną walkę o wyzwolenie ojczyzny. Garstka niepoczytalnych przywódców Armii Krajowej, na rozkaz Sosnkowskiego, w imię nędznych kombinacji politycznych kliki sanacyjnej, pchnęła ludność Warszawy do walki wbrew elementarnym zasadom wojskowym i wbrew uczciwości politycznej”

Założenia te, mające być według ocen wielu historyków, bardziej manifestacją polityczną i aktem rozpaczy, mającym ostatecznie wpłynąć na aliantów i spowodować respektowanie polskich propozycji odnośnie do społecznego i politycznego kształtu powojennego państwa polskiego i skuteczne reprezentowanie ich wobec Stalina, były niewątpliwie przeceniane przez przywódców rządu polskiego w Londynie, który warunkował sukces powstania szybką pomocą ZSRR i aliantów, która jednak nie nadeszła, głównie wskutek decyzji podejmowanych przez Stalina i zawiłej gry dyplomatycznej między państwami sojuszniczymi – zatem w ostatecznym kształcie nie wpłynęło to w pożądany sposób na zachowanie niepodległości Polski, która została podporządkowana ZSRR po II wojnie światowej.

Materialny

Niszczenie budynków miotaczami ognia przez oddziały niemieckie

Niemieckie postanowienie zniszczenia stolicy zostało powzięte już przed wybuchem powstania warszawskiego – zgodnie z rozkazem Hitlera z 27 lipca 1944 Warszawa była przeznaczona do zniszczenia – Niemcy zamierzali uczynić z miasta umocniony rejon tzw. Festung Warschau, zatem zniszczenie Warszawy nie wiązało się tylko z wybuchem w niej walk. Nie została natomiast zniszczona Praga, uszkodzona w ścisłym związku z działaniami wojennymi, gdyż Niemcy zamierzali wykorzystać Wisłę jako naturalną przeszkodę frontową i umocnić lewobrzeżną część miasta. Ze wszystkich większych miast polskich zostało zupełnie i w sposób zorganizowany zniszczone tylko to miasto, w którym wybuchło powstanie – gdyż decyzję o „zrównaniu Warszawy z ziemią” podjął Adolf Hitler w akcie zemsty, zbiegało się to poniekąd z wcześniejszymi założeniami niemieckimi realizowanymi zgodnie z tzw. Planem Pabsta i obozem koncentracyjnym KL Warschau, przeznaczonym dla Polaków i Żydów, które nie występowały w stosunku do innych miast polskich w takim zakresie. Warszawę zatem Niemcy i tak planowali zniszczyć, wybuch powstania dostarczył jedynie pretekstu do zniszczenia stolicy.

Straty

Dokładne liczby strat wojska powstańczego i ludności Warszawy nie są znane, można je określić tylko w wielkim przybliżeniu. Największe straty poniosła ludność cywilna, gdyż oddziały niemieckie planowo mordowały całe dzielnice np. na warszawskiej Woli wymordowano w ten sposób ponad 65 tys. bezbronnych ludzi (rzeź Woli), nie znajdujących się na terenie walk powstańczych, a na terenie Ochoty ok. 10 tys. osób (pacyfikacja Ochoty). Do masowych mordów, zwłaszcza w pierwszych dniach sierpnia 1944 r., dochodziło ponadto w Śródmieściu, gdzie mogło zginąć nawet do 10 tys. osób (egzekucje w „dzielnicy policyjnej” oraz egzekucje w rejonie pl. Teatralnego), jak również na Mokotowie (pacyfikacja Mokotowa) i Starym Mieście.

Bliskość obustronnych stanowisk bojowych, ciągłe ataki niemieckie z użyciem lotnictwa i dział dużego kalibru sprawiały ponadto, że niemieckie ciężkie środki ogniowe raziły nie tylko walczących powstańców, ale także w bezbronną ludność. Po wojnie przyjmowano najczęściej że ogólne straty poległych w powstaniu warszawskim wyniosły około 200 tysięcy ludzi, współcześnie dokonano rewizji tych ustaleń oceniając ofiary cywilne powstania na 120-150 tys. ludzi, choć niejednokrotnie przyjmuje się także liczby w zakresie 150-180 tys. W tej liczbie mieści się również najbardziej wartościowa i aktywna młodzież stolicy, która stanowiła czoło polskiego ruchu oporu. Zginęło także wielu przedstawicieli polskiego życia kulturalnego, jak np. poeci Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Juliusz Krzyżewski i Krystyna Krahelska, aktorzy Franciszek Brodniewicz, Maria Przybyłko-Potocka, Mariusz Maszyński i Józef Orwid, malarze Karol Kryński i Wiktor Mazurowski oraz pisarze Juliusz Kaden-Bandrowski, Wanda Miłaszewska, Stanisław Miłaszewski czy Antoni Wysocki (w wyniku choroby miesiąc po kapitulacji zmarła także pisarka Maria Rodziewiczówna), a także naukowcy, pedagodzy, studenci i uczniowie (zobacz hasło Polegli w powstaniu warszawskim po stronie polskiej). Większość ofiar zostało pochowanych w zbiorowych mogiłach na Cmentarzu Powstańców Warszawy na warszawskiej Woli oraz na Cmentarzu Powązkowskim.

Ocenia się, iż w trakcie oraz po zakończeniu powstania Niemcy wypędzili z domów od 500 do 550 tysięcy mieszkańców Warszawy oraz około 100 tysięcy osób z miejscowości podwarszawskich. Około 90 tys. Polaków skierowano na roboty przymusowe w głąb Rzeszy, 60 tys. zesłano do obozów koncentracyjnych, a około 100 tys. zwolniono względnie wyprowadzono z obozów przejściowych pod różnymi pretekstami. Resztę, to jest 300– 350 tys. ludzi, rozwieziono po całym Generalnym Gubernatorstwie (najwięcej do zachodniej części dystryktu warszawskiego, następnie radomskiego i krakowskiego) pozostawiając ich tam bez jakichkolwiek środków do życia.

Ściślejsze są dane dotyczące strat materialnych. W powstaniu Warszawa została zniszczona stosunkowo w niewielkim stopniu – zostało zniszczonych 25% do 28% majątku nieruchomego miasta. Jednak niektóre rejony zniszczono w większym stopniu, zostało zniszczone Stare Miasto, a w bardzo dużych rozmiarach Powiśle oraz Śródmieście. 12 października 1944 Heinrich Himmler skonkretyzował zamiary całkowitego zniszczenia miasta (rozkaz Hitlera o zniszczeniu Warszawy został wydany tuż po wybuchu powstania warszawskiego), w wyniku którego do 16 stycznia 1945 zniszczono 30% majątku nieruchomego miasta :

„to miasto ma całkowicie zniknąć z powierzchni ziemi i służyć jedynie jako punkt przeładunkowy dla transportu Wehrmachtu. Nie powinien pozostać kamień na kamieniu. Wszystkie budynki należy zburzyć aż do fundamentów. Pozostaną tylko urządzenia techniczne i budynki kolei żelaznej”

Rynek Staromiejski w Warszawie podczas powstania warszawskiego

Stolica Polski Warszawa w styczniu 1945 – w większości zniszczona na skutek celowych działań okupanta niemieckiego

Planowych zniszczeń substancji miejskiej stolicy dokonywały od 3 października 1944 do 16 stycznia 1945 niemieckie brygady specjalne: Vernichtungskommando i Verbrenungskommando które burzyły dom po domu, grabiąc wszystko co nadawało się do wywiezienia do Niemiec, łącznie z przewodami telefonicznymi i torami kolejowymi. Ogółem, Niemcy wywieźli z Warszawy 45 tysięcy wagonów kolejowych oraz kilka tysięcy ciężarówek pełnych zagrabionego mienia prywatnego i państwowego. Na tym tle pomiędzy nazistowskimi dygnitarzami dochodziło później do poważnych kłótni dotyczących podziału wywożonych dóbr.

Szacunki powojenne zniszczeń Warszawy po 17 stycznia 1945, będące wynikiem zarówno walk w samym powstaniu jak i celowych zniszczeń dokonywanych przez niemieckie brygady specjalne od 3 października 1944 do 16 stycznia 1945, wyniosły: 42% lub 45% budynków, 72% zabudowy mieszkaniowej (zdecydowana większość na lewobrzeżnej części Warszawy), 90% zabudowy przemysłowej, 90% obiektów zabytkowych, 50% elektrowni, 30% wodociągów itd., zniszczeniu uległa głównie zabudowa lewobrzeżnej części Warszawy. Zburzono 25 świątyń, spalona została Politechnika Warszawska oraz większość budynków Uniwersytetu Warszawskiego, dnia 27 listopada 1944 wysadzono w powietrze Zamek Królewski w Warszawie, zniszczono szkoły, biblioteki i dzieła sztuki.

Po klęsce III Rzeszy i zakończonej wojnie, polski architekt i autor powojennej koncepcji odbudowy Starego Miasta w Warszawie, profesor Jan Zachwatowicz, skomentował niemieckie barbarzyństwo w stosunku do stolicy Polski w następujący sposób:

„zniszczenie Warszawy przez Niemców nasuwa daleko idące spostrzeżenia. Wśród ruin i zgliszcz wyróżniamy zupełnie łatwo, że najbardziej gruntownym zniszczeniom uległy urządzenia techniczne, przemysłowe [...] w tej samej kategorii również obiekty zabytkowe: zamki, pałace, kościoły, pomniki. Czym tłumaczyć to szczególne natężenie niszczycielskiej pasji niemieckich zbrodniarzy w stosunku do sędziwych zabytków. Odpowiedź znajdziemy w haśle przez nich samych głoszonych. Naród żyje tak długo, jak długo żyją jego dzieła kultury. To jest bez wątpienia uzasadnienie niszczycielskiej pasji. Zniszczenie Warszawy to jedna z prób zniszczenia narodu Polskiego”

Masowe ekshumacje zarówno żołnierzy Powstania jak i ofiar wśród ludności cywilnej, między innymi w obawie przed wybuchem epidemii, rozpoczęły się już wczesną wiosną 1945 r. i trwały do 1948 roku. Bezcenną pomocą w identyfikacji ofiar okazała się powszechna praktyka wkładania danych identyfikacyjnych do butelki, którą następnie umieszczano pod pachą zmarłego. Formalnie kwestią tą zajmował się Referat Ekshumacyjny przy Zarządzie Miasta, a praktycznie głównie ochotniczki PCK.

Pozytywne wartości powstania

Powstanie warszawskie przeszło do historii jako przykład walki patriotycznego polskiego społeczeństwa, podkreślano odwagę biorących udział w walkach żołnierzy, których nie powstrzymały bezwzględność i okrucieństwo oddziałów niemieckich. Postawa ta jest przedstawiana niejednokrotnie jako przykład ofiarności, uporu i bohaterstwa w walce o wolność jako wartości wyższej niż życie ludzkie i korzyści materialne.

W czasie powstania doszło do chwilowego współdziałania większości organizacji podziemnych zakonspirowanych w Warszawie, z których wiele nie mogło dojść do porozumienia wcześniej, będąc w ciągłym sporze politycznym. Mimo różnych celów politycznych, walka z okupacyjnymi siłami niemieckimi stała się priorytetem. Brak pomocy wojskowej ZSRR spowodował stopniowe wycofywanie poparcia przez ugrupowania komunistyczne, w szczególności PPR – jej oddziały zbrojne, Armia Ludowa, wycofały się w większości z udziału w walkach już 28 sierpnia, pozostawiając część sił w ilości ok. 40 ludzi. Udało się jednak uzyskać przez pewien czas wspólnotę celów w postaci walki z Niemcami.

Bibliografia

• Adam Borkiewicz: „Powstanie Warszawskie 1944” Wydawnictwo Pax, Warszawa, 1957
• Czesław Brzoza: Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918 – 1945), Kraków 2003
• Jan Marian Ciechanowski: „Na tropach tragedii. Powstanie warszawskie 1944: wybór dokumentów wraz z komentarzem”, Warszawa, 1992. ISBN 83-7066-411-3
• Jan Marian Ciechanowski: „Powstanie warszawskie. Zarys podłoża politycznego”, Warszawa 1989. ISBN 83-06-01135-X
• Norman Davies: „Powstanie '44”, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków, 2004. ISBN 83-240-0459-9
• Andrzej Garlicki: „Historia 1939 – 1997/98. Polska i świat”, Warszawa, 2001. ISBN 83-87367-23-0
• Władysław Henzel, Irena Sawicka: Powstanie Warszawskie: bibliografia selektywna. tom 1 (1994), tom 2 (1994) tom 3 (1996). Warszawa, Centralna Biblioteka Wojskowa, Departament Stosunków Społecznych Ministerstwa Obrony Narodowej;
• Jerzy Kirchmayer: „Powstanie warszawskie”, Wyd. 9, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1984. ISBN 83-05-11080-X
• Krzysztof Komorowski: „Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego”, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa, 2001
• Marek Ney-Krwawicz: „Armia Krajowa. Szkic Historyczny”, Wydawnictwo Ars Print Production, Warszawa, 1999
• Władysław Pobóg-Malinowski: „Najnowsza Historia Polityczna Polski”, Wydawnictwo Platan, Warszawa, 2004
• Wojciech Roszkowski: „Najnowsza historia Polski 1914-1945”, Świat Książki, Warszawa, 2003
• Janusz Kazimierz Zawodny: „Powstanie warszawskie w walce i dyplomacji”, Warszawa, 1994

Linki zewnętrzne

• Raport o stratach wojennych Warszawy. um.warszawa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-17)].
• Marek Getter: „Straty ludzkie i materialne w powstaniu warszawskim” – Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 8-9/2004
• „Polacy o powstaniu warszawskim” – badania opinii społecznej z 2004. estymator.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-29)].
• Krzysztof Raczyński: „Powstanie warszawskie w odpowiedzi prof. Andrzejowi Targowskiemu” (część 1). 2005
• Krzysztof Raczyński: „Powstanie warszawskie w odpowiedzi prof. Andrzejowi Targowskiemu” (część 2). 2005