Bóbr europejski: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
drobne merytoryczne, drobne redakcyjne |
m drobne techniczne, WP:SK |
||
Linia 4:
|nazwa łacińska = ''Castor fiber''
|TSN = 573165
|zoolog = [[Karol Linneusz|Linnaeus]], 1758
|okres istnienia = {{okres istnienia grupy organizmów 2|Miocene|Holocene}}
|grafika = Castor fiber vistulanus2.jpg
Linia 21:
* ''Castor fiber albus'' {{small|[[Robert Kerr (1757–1813)|Kerr]], 1792}}{{odn|Kerr|1792|s=[https://www.biodiversitylibrary.org/page/38664246 222]}}
* ''Castor fiber solitarius'' {{small|Kerr, 1792}}{{odn|Kerr|1792|s=[https://www.biodiversitylibrary.org/page/38664248 224]}}
* ''Castor fiber fulvus'' {{small|[[Johann Matthäus Bechstein|Bechstein]], 1801}}
* ''Castor fiber variegatus'' {{small|Bechstein, 1801}}
* ''Castor galliae'' {{small|[[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire|É. Geoffroy Saint-Hilaire]], 1803}}
* ''Castor niger'' {{small|[[Anselme Gaëtan Desmarest|Desmarest]], 1822}}
* ''Castor flavus'' {{small|Desmarest, 1822}}
* ''Castor varius'' {{small|Desmarest, 1822}}
* ''Castor fiber gallicus'' {{small|[[Johann Baptist Fischer|J.B. Fischer]], 1829}}
* ''Castor proprius'' {{small|[[Gustaf Johan Billberg|Billberg]], 1833}}
* ''Castor albicus'' {{small|[[Paul Matschie|Matschie]], 1907}}{{odn|Matschie|1907|s=[https://www.biodiversitylibrary.org/page/8795950 216]}}
* ''Castor balticus'' {{small|Matschie, 1907}}{{odn|Matschie|1907|s=[https://www.biodiversitylibrary.org/page/8795951 217]}}
Linia 34:
* ''Castor fiber birulai'' {{small|Serebrennikov, 1929}}{{odn|Serebrennikov|1929|s=275}}
* ''Castor fiber pohlei'' {{small|Serebrennikov, 1929}}{{odn|Serebrennikov|1929|s=276}}
* ''Castor fiber tuvinicus'' {{small|Lavrov, 1969}}
* ''Castor fiber belarussicus'' {{small|Lavrov, 1974}}
* ''Castor fiber osteuropaeus'' {{small|Lavrov, 1974}}
* ''Castor fiber belorussicus'' {{small|Lavrov, 1981}}
* ''Castor fiber orientoeuropaeus'' {{small|Lavrov, 1981}}
* ''Castor fiber bielorussieus'' {{small|Lavrov, 1983}}
|status IUCN = LC
|IUCN id = 4007
Linia 49:
}}
{{Wikicytaty|Bóbr}}
'''Bóbr europejski'''
W przeszłości zasięg występowania gatunku obejmował całą [[klimat umiarkowany|strefę umiarkowaną]] [[Europa|Europy]] i [[Azja|Azji]], do czasów dzisiejszych wyginął w wielu regionach Europy. Można go spotkać w północnej części Eurazji: od [[Francja|Francji]], przez Europę Środkową, Skandynawię, po [[Rosja|Rosję]], wraz z azjatycką jej częścią, a także w [[Chiny|chińskim]] regionie [[Sinciang]] i w zachodniej [[Mongolia|Mongolii]].
W większości krajów europejskich ''Castor fiber'' podlega ochronie na podstawie dwóch aktów prawnych: [[Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk|Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk]] oraz dyrektywy siedliskowej. W Polsce jest [[Ochrona gatunkowa|gatunkiem częściowo chronionym]]
== Dane historyczne ==
[[Plik:Conradi Gesneri medici Tigurini Historiae animalium lib. I 1551 (26481691) (cropped).jpg|mały|Bóbr na drzeworycie [[Konrad Gesner|Konrada Gesnera]] (1551)<ref>{{Cytuj | autor = Conrad Gesner | tytuł = Conradi Gesneri medici Tigurini Historiae animalium lib. I de quadrupedibus uiuiparis : opus philosophis, medicis, grammaticis, philologis, poetis et omnibus rerum linguarumq[ue] uariarum studiosis, vtilissimum simul iucundissimumq[ue] futurum. Ad lectorem [...]. | data = [post VIII] 1551 | miejsce = Zurych | wydawca = apud Christ. Froschovervm | url = https://polona.pl/item/conradi-gesneri-medici-tigurini-historiae-animalium-lib-i-de-quadrupedibus-uiuiparis,MjQyNTA0MTU/}}</ref>]]
Do najstarszych, starożytnych przekazów wspominających o bobrach należy jedna z [[Bajki Ezopa|bajek Ezopa]]. Przedstawiony w niej gryzoń zostaje osaczony przez myśliwych i w obawie o swoje życie postanawia odgryźć sobie (stosowane w medycynie) jądra, co ma sprawić, że w oczach polujących stanie się bezwartościowym łupem, a w rezultacie zabezpieczy go przed śmiercią
[[Plik:Beaver (Aberdeen Bestiary).jpg|thumb|left|170px|Bóbr na [[Folio|karcie]] z ''[[Bestiariusz z Aberdeen|Bestiariusza z Aberdeen]]'' (XII w.)]]
[[Plik:Salisbury Bestiary.jpg|thumb|left|170px|Osaczony bóbr dokonuje autokastracji –<br />[[Iluminacja książki|iluminacja]] z ''Salisbury Bestiary'' (XIII w.)]]
Do najstarszych pisanych informacji na temat bobrów należy zaliczyć skąpą, kilkuzdaniową wzmiankę [[Arystoteles]]a zawartą w „[[Historia animalium]]” w połowie IV w. p.n.e
Na bobry polowano przede wszystkim dla [[skóra (surowiec)|skór]] i [[mięso|mięsa]]
[[Plik:Fotothek df tg 0007802 Jagdwesen ^ Nagetier.jpg|thumb|left|170px|Polowanie na bobry – [[miedzioryt]] z 1695 roku]]
=== Historia bobrów na ziemiach polskich ===
Badania archeologiczne wykazały, że już 10-7 tys. lat temu ludy zamieszkujące ziemie polskie ceniły sobie możliwość pozyskiwania bobrowych skór i mięsa
Królowie utrzymywali straż bobrowniczą i dbali o bobry, gdyż były one własnością królewską, ich [[eksploatacja]] – [[monopol]]em, a [[skóra (surowiec)|skóry]] miały wartość obiegową w [[handel wymienny|handlu wymiennym]]. Podatki oraz kary płacono nawiązką skór bobrowych. W [[XIII wiek]]u liczebność tych zwierząt zaczęła spadać
„W ubiorach przodków naszych futra bobrowe były wysoko cenione i powszechnie przez możnych na kołnierze i kołpaki używane. Za doby Piastów był urząd bobrowniczego, do którego należała hodowla i opieka nad bobrami w obrębie ziem jego księcia. Dozorca żeremi, czyli miejsc w których bobry mieszkały gromadnie w swoich chatach, zwanych gonami, nazywał się bobrownikiem. Od osad takich bobrowników powstały istniejące dotąd nazwy podobne wsi i miasteczek. Ludzie ci uwalniani byli spod władzy wojewodów, kasztelanów i innych, aby nie mieli przeszkód w spełnianiu swoich obowiązków, zależąc wyłącznie od króla lub książąt panujących. Czacki przytacza rejestr, podany w 1229 r. przez Jaśka z Makowa [[Konrad I mazowiecki|księciu Konradowi mazowieckiemu]], z którego widać, jak starannie prowadzona była hodowla bobrów na Mazowszu w XIII wieku, jak baczono na maść przy rozmnażaniu się bobrów, aby była jednakowa i ciemna. Gdzieś nad Narwią za Pułtuskiem było obliczonych 251 ''nigricini castores'', z których wzięto na dwór książęcy 101, a na sprzedaż 50. Ogół dochodu z bobrów [[Siemowit I|ks. Ziemowita mazow.]] wynosił w jednym roku na późniejszą monetę [[złoty polski|złp.]] 1300. Donosi także Jaśko bobrownik, że drzewa im klonowego wiele zostawił, którego będą miały zasób na przezimowanie. W Krakowskiem znane były żeremia bobrowe nad Nidą, w Wielkopolsce nad Notecią, w Lubelskiem nad Wieprzem, ale podobno najliczniejsze były na Podlasiu nad górną Narwią i Biebrzą, którą dawniej nazywano Bobrą od obfitości tych zwierząt” ([[Zygmunt Gloger]] – „[[s:Encyklopedia staropolska/Bobry|Encyklopedja staropolska ilustrowana]]”)
[[Statuty litewskie]] z 1529 roku uwzględniały ochronę bobrów, wprowadzając zasady ochrony [[żeremie|żeremi]] i samych zwierząt, a także ustanawiając kary za ich nieprzestrzeganie: „kiedy kto ma w czyjej ziemi bobrowe gony, ma prawo żądać, aby właściciel tego gruntu, ani sam, ani ludziom nie pozwalał podorać pole albo karczować sianożęć w odległości jednego rzucenia kija od tego żeremia”
== Systematyka ==
Rodzaj ''[[Bóbr|Castor]]'' został oznaczony przez [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]] w 10 edycji ''[[Systema Naturae]]'' w 1758 roku jako [[takson monotypowy]] (''C. fiber'') z typową lokalizacją w [[Szwecja|Szwecji]]. Drugi gatunek – ''[[Bóbr kanadyjski|Castor canadensis]]'' – został opisany w 1820 roku przez [[Niemcy|niemieckiego]] zoologa [[Heinrich Kuhl|Heinricha Kuhla]]. W roku 1979 [[Leonid Ławrow]]
Niemiecki [[zoolog]] [[Dietrich Heidecke]] w pracy z 1986 roku opisał osiem podgatunków
W 2005 roku zespół naukowców
Typowe lokalizacje poszczególnych populacji przedstawiają się następująco
* ''C. f. albicus'' Matschie, 1907 – Niemcy;
* ''C. f. ssp1'' – Polska, Litwa;
Linia 91:
* ''C. f. tuvinicus'' Ławrow, 1969 – Rosja.
Zespół badawczy wykluczył oznaczenie odrębnego gatunku ''C. albicus'' (Lavrov 1979), bowiem zachodnioeuropejska populacja ''C. f. albicus'' wykazuje bliskie pokrewieństwo z pozostałymi populacjami. Równocześnie badania wykazały istnienie dwóch wyraźnych grup filogenetycznych: zachodniej (''C. f. gallicus'', ''C. f. albicus'' i ''C. f. fiber'') i wschodniej (''C. fiber ssp.'', ''C. f. tuvinicus'', ''C. f. pohlei'', ''C. f. birulai'')
W polskiej literaturze zoologicznej
* ''C. f. albicus'' – bóbr z dorzecza [[Łaba|Łaby]] lub bóbr łabski;
* ''C. f. birulai'' – bóbr mongolski;
Linia 101:
* ''C. f. vistulanus'' – bóbr z dorzecza [[Wisła|Wisły]] lub bóbr wiślany.
Polskie słowo ''bóbr'' pochodzi od nazwy koloru ciemnobrunatno-czerwonego
== Kopalne ślady występowania bobra ==
Na przestrzeni lat naukowcy opisali około 30 rodzajów [[paleontologia|kopalnych]] bobrów (w rozumieniu – Castoridea), wyłącznie z półkuli północnej
Kopalne ślady ''Castor fiber'' znajdowano na terenie całej Polski
== Genetyka ==
[[Kariotyp|Garnitur chromosomowy]] ''Castor fiber'' tworzy 48 par [[chromosom]]ów. Dla porównania kariotyp [[Bóbr kanadyjski|bobra kanadyjskiego]] (''C. canadensis'') składa się z 40 par chromosomów
W 2014 roku na łamach czasopisma „Molecular Ecology” opublikowano wyniki badań porównawczych pod kątem historycznego zróżnicowania genetycznego ''Castor fiber'' przeprowadzonych przez naukowców z Niemiec, Polski, Norwegii, Rosji, Szwecji, Austrii, Holandii, USA i Nowej Zelandii. Autorzy przebadali materiał genetyczny z kości 48 żyjących w przeszłości przedstawicieli europejskich bobrów i porównali otrzymane dane z wynikami badań 152 bobrów żyjących współcześnie. Badania wykazały, że populacje ''C. fiber'' należą do trzech głównych grup genetycznych, z których dwie zasiedliły odpowiednio wschodnią i zachodnią część Europy i przetrwały do czasów współczesnych. Trzecia, o której istnieniu nic nie wiedziano, przez mniej więcej 6 000 lat zamieszkiwała na terenach dorzecza Dunaju, a wyginęła między XVIII a XIX wiekiem naszej ery. Naukowcy zwrócili uwagę, że zróżnicowane genetyczne dwóch zachowanych populacji wyraźnie się zmniejszyło na przestrzeni wieków
== Budowa ciała ==
Linia 118:
[[Plik:Castor fiber.003 - Natural History Museum of London.JPG|thumb|240px|Ogon bobra – eksponat [[Muzeum Historii Naturalnej w Londynie]]]]
Bóbr europejski jest największym [[gryzonie]]m [[Eurazja|Eurazji]]
Bóbr ma najwyższy wśród gryzoni stosunek masy [[mózgowie|mózgu]] do masy ciała, co ma swoje odzwierciedlenie w zachowaniu i zdolności do działania nie tylko instynktownego, ale także logicznego. Bobry potrafią skonstruować stopnie z gałęzi i mułu, by móc się wspiąć wyżej i sięgnąć do elementu wznoszonej konstrukcji lub pokonać przeszkodę. Inteligencja bobra jest porównywana do poziomu inteligencji [[szczur]]a
{| class="wikitable" width="50%"
|+Wymiary bobra europejskiego (''Castor fiber'')<br /><small>(za: A. Czech, 2010)
|-
! !! wymiar
Linia 129:
| długość ciała || <center>90–110 cm</center>
|-
| długość ogona || <center>20–25 cm (lub do 37 cm)
|-
| szerokość ogona || <center>11–17 cm</center>
Linia 136:
|}
W okolicy [[odbyt]]u zlokalizowane są dwa [[Gruczoły odbytowe|gruczoły przyodbytowe]] (analne) oraz dwa worki strojowe (gruczoły prepucjalne)
Przewód pokarmowy bobra jest ukształtowany w sposób typowy dla gryzoni. Bardzo duże [[jelito ślepe]] ma dwa razy większą pojemność niż [[żołądek]]
[[Dymorfizm płciowy]] nie występuje. Zewnętrzne organy płciowe znajdują się w [[Kloaka (biologia)|pseudokloace]]. Rozróżnienie płci możliwe jest tylko poprzez wymacanie [[Kość prącia|kości prąciowej]] w pseudokloace, poprzez prześwietlenie RTG lub badania genetyczne
Skóra bobra pokryta jest gęstym, miękkim i błyszczącym futrem. Włosy puchowe mają długość około 2 cm, zaś włosy okrywowe około 7 cm. Futro jest bardzo gęste – na jednym centymetrze kwadratowym skóry wyrasta 12–23 tys. włosów. Włosy okrywowe są węższe u nasady, a szersze przy końcu, dzięki czemu podczas nurkowania w futrze zostaje zamknięte powietrze, dzięki czemu bóbr zyskuje dodatkową warstwę izolacyjną i większą siłę wyporu
Umaszczenie ''Castor fiber'' jest zróżnicowane – od czarnego, przez odcienie brązu, do jasnego. Ubarwienie ciemniejsze jest typowe dla północnych części zasięgu bobra europejskiego ([[Skandynawia]], [[Syberia]]), jaśniejsze – dla południowych ([[Mongolia]])
[[Plik:Cranium of a European Beaver.JPG|Budowa czaszki bobra|thumb|left]]
Linia 168:
| style="color: #0000ff;"| 3
|}
Zęby bobrów pełnią istotną rolę i wykazują specyficzne [[Adaptacja (biologia)|adaptacje]] w budowie ze względu na biologię gatunku. Za pomocą długich i mocnych [[siekacz]]y bobry mogą wykonywać większość swoich kluczowych czynności życiowych – w tym ścinać drzewa, budować tamy i [[Żeremie|żeremia]]. Siła nacisku [[siekacz]]y ''C. fiber'' odpowiada ciężarowi kilku ton na centymetr kwadratowy, dzięki czemu możliwe staje się ścinanie drzew z gatunków o twardym drewnie, jak [[buk]] i [[grab]]. O sprawności [[zgryz]]u decydują siekacze dolne, których długość może sięgać 15 cm. Siekacze górne służą tylko jako punkt oparcia
=== Przystosowanie do ziemnowodnego trybu życia ===
[[Plik:Castor fiber vistulanus3.jpg|thumb|240px|Podczas pływania nos, oczy i uszy bobra pozostają nad powierzchnią]]
Bóbr posiada szereg cech [[morfologia zwierząt|morfologicznych]], które ułatwiają mu prowadzenie ziemnowodnego trybu życia. Podczas nurkowania oczy są chronione dodatkową, przezroczystą [[Powieka|powieką]]. Kanały uszne i nosowe są zamykane wówczas fałdami skórnymi, a otwór gębowy zamyka się szczelnie dzięki rozdwojonej [[Wargi ust|wardze]] górnej i wyjątkowo szerokiej [[Diastema (anatomia)|diastemie]]. Podczas pływania nos, oczy i uszy pozostają w jednej płaszczyźnie, która utrzymywana jest ponad powierzchnią wody
Bóbr może przebywać pod wodą bez przerwy nawet do 15 minut, podczas gdy np. [[wydra]] tylko 2–3 minuty. [[Układ krwionośny kręgowców|Krwiobieg]] bobra potrafi skierować większą ilość krwi do mózgu, zmniejszając ilość kierowaną do obwodowych części ciała. Prawa komora [[serce|serca]] jest większa od komory lewej, dzięki czemu cyrkulacja krwi jest intensywniejsza w stosunkowo małym obiegu. Podczas nurkowania [[tętno]] zostaje obniżone
== Tryb życia ==
Bóbr europejski jest zwierzęciem ziemnowodnym
=== Komunikacja ===
Bobry są zwierzętami socjalnymi o dobrze rozwiniętej umiejętności komunikacji. Często sygnałami bywają specjalne pozy lub sygnały dotykowe. Znaczenie socjalne ma siłowanie się członków rodziny, które towarzyszy wielu sytuacjom życiowym bobrów – także zalotom. Bobry łatwo porozumiewają się podczas zabiegów sanitarnych. Podczas toalety pomagają sobie wzajemnie i często zamieniają się rolami. Bóbr, który ociera się o bok drugiego osobnika lub kładzie łapki na jego karku, daje sygnał dominacji. Jeśli osobnik wzywany w ten sposób do podległości nie podda się, dochodzi do walki. Zaniepokojony bóbr przyjmuje też często charakterystyczną pozę. Unosi głowę po kątem 45°, otwiera pysk, ściąga dolną wargę ukazując [[siekacz]]e, stroszy sierść i nieruchomieje. Bóbr spotykający człowieka staje do niego frontem, lekko przywiera do ziemi i bije ogonem o podłoże. Ogon służy bobrowi także do klaskania w powierzchnię wody, gdy zwierzę chce zaalarmować swych pobratymców o zbliżającym się zagrożeniu
=== Higiena ===
Bóbr europejski stara się utrzymywać swoje futro w jak najlepszym stanie, bowiem zapewnia mu ono niezbędną ochronę i pozwala na przetrwanie. Bóbr po wyjściu na brzeg otrząsa się i strzepuje sporą ilość wody, po czym siada na zadzie i masuje brzuch powolnymi i systematycznymi ruchami obu łap. Czyści także przedramiona, uda i ogon. Okolice oczu i kąciki warg stara się oczyścić za pomocą pazura pierwszego palca. Do wyczesywania pozostałych partii ciała bobrowi służy rozdwojony pazur drugiego palca tylnej kończyny. Podczas zabiegów higienicznych futro jest lekko przygryzane. Wodoodporności zaś nabiera dzięki rozprowadzaniu wydzieliny gruczołów przyodbytowych
=== Cykl życiowy ===
Samica ''C. fiber'' [[poród|rodzi]] jeden raz w roku, średnio dwa młode w miocie, maksymalnie do sześciu
Bóbr europejski żyje do około 30 lat
==== Cykl dobowy ====
Bobry wykazują aktywność w nocy. Szczyt aktywności dobowej przypada na porę między godziną 22 a 23 i stopniowo maleje ku porankowi. W ciągu dnia bobry spędzają czas w [[Nora (etologia)|norach]], gdzie śpią i odpoczywają
==== Cykl roczny ====
Zimę bobry spędzają we wspólnej komorze [[Nora (etologia)|nory]] lub [[Żeremie|żeremiu]], dzięki czemu temperatura we wnętrzu rzadko spada poniżej –10 °C. Zwykle jednak temperatura powietrza w norze podczas zimy nie spada poniżej 0 °C. Bobry nie zapadają w sen zimowy. Zachowują dobowy cykl aktywności i po pokarm zwykle wybierają się nocą. Znalezione gałązki wciągają do nory, gdzie się posilają. Po godach i nadejściu cieplejszych dni aktywność bobrów wzrasta. Chętnie wychodzą wówczas na zewnątrz całymi rodzinami
Rodzina jest skoncentrowana w jednym miejscu do końca kwietnia. Po przyjściu na świat młodych bobry, które ukończyły trzy lata, stopniowo rozluźniają kontakt z wyjściową rodziną i ruszają w podróż – często na znaczne odległości – w poszukiwaniu dogodnych terenów i potencjalnych partnerów życiowych. Jest to okres intensywnego znakowania swoich terytoriów
Szczyty aktywności rocznej przypadają na wiosenny czas wychowywania nowo urodzonych potomków oraz na okres jesiennych przygotowań do zimy – gromadzenia pożywienia, budowy lub naprawy nor i żeremi. Wzmożone żerowanie i robienie zapasów zimowych rozpoczyna się między pierwszą a trzecią dekadą października
=== Struktura społeczna ===
Struktura płciowa populacji bobrów jest bliska proporcji 1:1. W grupie 1015 odłowionych osobników badacze naliczyli 516 samic (50,84%) i 499 samców (49,16%)
=== Głos ===
Głos bobra europejskiego można usłyszeć bardzo rzadko. Stosunkowo najczęściej słyszanym przez człowieka dźwiękiem może być odgłos porównywany do kwilenia niemowlaka, który służy do porozumiewania się członków rodziny, lub syczenie, względnie sapanie, które jest używane jako dźwięk odstraszający wroga i sygnał ostrzegawczy. Badacze rozróżniają także kilkanaście innych dźwięków, ale część z nich wydawana jest w [[dźwięk|paśmie częstotliwości nierejestrowanej przez ludzkie ucho]]. Głosy wydawane przez bobry mogą być porównywane do odgłosów gwizdów, westchnień, pomruków, odgłosów sowy lub świni. Naukowcy łączą poszczególne odgłosy z konkretnymi zachowaniami socjalnymi. Wskazują między innymi na charakterystyczny okrzyk powitalny, który towarzyszy spotkaniom między bobrami po dłuższej przerwie. Badacze odnotowali jednak ten dźwięk wydawany przez bobry w niewoli, podczas spotkania ze swoimi opiekunami
Dźwiękiem często stosowanym przez bobry jest także głośne klaskanie ogonem o lustro wody. Ostrzega on inne bobry o zbliżającym się niebezpieczeństwie i sygnalizuje intruzowi, że został zauważony
=== Biologia wędrówek ===
Bobry żerują zwykle w pasie 20 metrów od brzegu cieku wodnego, ale podczas nocnych aktywności ruszają na badanie sąsiednich terenów. W ciągu nocy potrafią przepłynąć dystans 20 kilometrów. Dalsze podróże są typowe dla młodych bobrów wyruszających na poszukiwanie nowego stanowiska i partnera. Potrafią wówczas przebyć nawet kilkaset kilometrów
W lecie można także zaobserwować okresowe migracje z miejsc, które są wprawdzie zasobne w pokarm, ale są także zbyt łatwo dostępne dla ludzi. Bobry odchowujące młode potomstwo wolą czasowo przenieść się na tereny trudno dostępne, np. bagienne. Jesienią wracają na miejsce, gdzie było łatwiej o pożywienie, i tam gromadzą już żer zimowy
== Rozmieszczenie geograficzne ==
Dawniej bóbr europejski występował w całej [[Strefa umiarkowana|strefie umiarkowanej]] [[Europa|Europy]] i [[Azja|Azji]]. Na początku XX wieku liczebność bobrów europejskich była już ograniczona do około 1200 osobników, żyjących w ośmiu izolowanych populacjach. W pierwszej dekadzie XXI wieku za sprawą przesiedleń, reintrodukcji i działań ochronnych liczebność bobrów znacznie wzrosła. W roku 2010 była szacowana na około 1 040 000 osobników, jednak liczba ta obejmuje także populacje wsiedlonego na północnym zachodzie i dalekim wschodzie [[Rosja|Federacji Rosyjskiej]] [[Bóbr kanadyjski|bobra kanadyjskiego]] (''C. canadensis''), którego zasięgi występowania sąsiadują lub pokrywają się z zasięgami populacji ''C. fiber''
Obecnie spotkać go można w północnej części [[Eurazja|Eurazji]] w: [[Austria|Austrii]], [[Białoruś|Białorusi]], [[Belgia|Belgii]], [[Chiny|Chinach]], [[Chorwacja|Chorwacji]], [[Czechy|Czechach]], [[Estonia|Estonii]], [[Finlandia|Finlandii]], [[Francja|Francji]], [[Holandia|Holandii]], [[Litwa|Litwie]], [[Liechtenstein]]ie, [[Łotwa|Łotwie]], [[Mołdawia|Mołdawii]], [[Niemcy|Niemczech]], [[Norwegia|Norwegii]], [[Polska|Polsce]], [[Rosja|Rosji]], [[Słowacja|Słowacji]], [[Słowenia|Słowenii]], [[Szwecja|Szwecji]], [[Szwajcaria|Szwajcarii]], [[Ukraina|Ukrainie]], [[Węgry|Węgrzech]]
=== Powrót bobrów na ziemie polskie po II wojnie światowej ===
W połowie XX wieku pierwsze bobry pojawiły się w 1944 roku na stanowisku zlokalizowanym na obecnej granicy państwa na rzece [[Marycha]] koło [[Krasnopol (województwo podlaskie)|Krasnopola]]. W norach przebywała wówczas jedna rodzina, licząca 8 osobników.
Na początku lat 50. jedna rodzina bobrów zamieszkała na terenie [[Czarna Hańcza|Czarnej Hańczy]] w okolicy [[Dworczysko (wieś w gminie Giby)|Dworczyska]]. Pod koniec lat 50. bobry zbudowały [[żeremie]] w rezerwacie [[Stary Folwark (województwo podlaskie)|Stary Folwark]] u ujścia Czarnej Hańczy z jeziora [[Wigry (jezioro)|Wigry]]. W tym samym czasie w okolicy niedalekiego przysiółka [[Zakąty]] nad Wigrami powstały dwa żeremia bobrów, a kolejna rodzina bobrów pojawiła się na brzegach jeziora [[Klonek]]. W 1962 roku powstał tam rezerwat przyrody „Ostoja bobrów Zakąty”
W 1949 roku z inicjatywy zootechnika prof. [[Mieczysław Czaja|Mieczysława Czai]] i zoologa prof. [[August Dehnel|Augusta Dehnela]] dokonano pierwszych planowych reintrodukcji. Sprowadzono wówczas kilka par bobrów z [[Woroneż]]a i wsiedlono je do starych kanałów [[Osowiec-Twierdza|Fortu Osowiec]] i uroczyska w górnym biegu [[Potok Oliwski|Potoku Oliwskiego]] w [[Dolina Radości|Dolinie Radości]] w [[Gdańsk]]u
Jednocześnie w roku 1958 powstała w Zakładzie Doświadczalnym [[PAN]] w [[Popielno (województwo warmińsko-mazurskie)|Popielnie]] ferma bobrów, która zapoczątkowała ochronę aktywną tego gatunku. Zaczątek stada hodowlanego stanowiło 8 zwierząt sprowadzonych z ówczesnego [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. W roku 1960 stan fermy został uzupełniony 9 bobrami pochodzącymi ze zlikwidowanego rezerwatu na Potoku Oliwskim
W konsekwencji dokonanych reintrodukcji i migracji bobrów z populacji w zlewni Pregoły, Niemna i Prypeci bóbr europejski rozszerzył zasięg występowania na obszar niemal całej Polski, z wyłączeniem wysokich gór – Tatr i Karkonoszy
==== Skuteczność przeprowadzanych reintrodukcji ====
Początkowe próby wprowadzania bobrów do natury oparte na stadzie hodowanym w ośrodku PAN były mało skuteczne, gdyż przyzwyczajone do hodowli zwierzęta na obcym terenie odczuwały stres. Z tego względu zaczęto stosować wobec nich środek usypiający. Wybudzające się osobniki stopniowo znakowały teren, który dzięki temu po pełnym wybudzeniu wydawał się im znajomy
Wysoką skuteczność przeprowadzanych reintrodukcji i wysoki potencjał reprodukcyjny wsiedlonych populacji należy przypisać dobremu kojarzeniu par, dobremu doborowi pod względem struktury wiekowej i dbałości o wysoki odsetek (>25%) dojrzałych samic zdolnych do rozrodu. W przypadku stwierdzenia ubytków w reintrodukowanej populacji dokonywano także wsiedleń uzupełniających
==== Dalsze przesiedlenia bobrów w drugiej połowie XX wieku ====
W późniejszych latach dokonywano licznych przesiedleń bobrów: na [[Nizina Śląska|Nizinie Śląskiej]], w [[Sudety|Sudetach]] 220 zwierząt; na terenie [[Bory Dolnośląskie|Borów Dolnośląskich]] około 150 bobrów; ponadto na [[Pojezierze Sławskie|Pojezierzu Sławskim]], [[Pojezierze Kaszubskie|Kaszubskim]], w [[Bory Tucholskie|Borach Tucholskich]], na [[Pilica|Pilicy]] w okolicy [[Zalew Sulejowski|Zalewu Sulejowskiego]], w [[Kotlina Oświęcimska|Kotlinie Oświęcimskiej]] oraz na [[Dunajec|Dunajcu]] w okolicy [[Krościenko nad Dunajcem|Krościenka]]. Na terenie [[Bieszczady|Bieszczadów]] i [[Beskid Niski|Beskidu Niskiego]] wsiedlono około 300 zwierząt, zaś w [[Kotlina Sandomierska|Kotlinie Sandomierskiej]], na [[Roztocze (kraina)|Roztoczu]] i na [[Wyżyna Lubelska|Wyżynie Lubelskiej]] ponad 150 bobrów
W latach 1976–1986 na Suwalszczyźnie odłowiono 223 bobry, które zostały przesiedlone w górne dorzecze Wisły i Odry, w Karpaty i Sudety. 24 rodziny bobrów trafiły w dorzecze Warty i Noteci. Po krótkiej przerwie program reintrodukcji ''C. fiber'' wznowił [[Polski Związek Łowiecki]], który w latach 1988–2003 odłowił i przesiedlił z terenów północno-wschodniej Polski ponad 1300 bobrów
{| class="wikitable" width="50%"
|+Reintrodukcja bobra europejskiego (''Castor fiber'')<br />w latach 1974–1986 (Kasperczyk, 1987)<br /><small>(za: Goździewski, 2010)
|-
! Miejsce wsiedlenia !! Rok (lata) wsiedlenia !! Liczba osobników
Linia 271:
{| class="wikitable" width="50%"
|+Reintrodukcja bobra europejskiego (''Castor fiber'')<br />w latach 1988–2000<br /><small>(Goździewski, 2010)
|-
! Miejsce wsiedlenia !! Rok (lata) wsiedlenia !! Liczba osobników
Linia 335:
=== Reintrodukcja bobrów w Szkocji ===
W 1995 roku Scottish Natural Heritage rozpoczęło prace nad zbadaniem możliwości przeprowadzenia reintrodukcji ''C. fiber'' na terenie [[Szkocja|Szkocji]]
W 2008 roku, po upływie ponad 400 lat od momentu wyginięcia bobrów w Szkocji, z inicjatywy Scottish Wildlife Trust oraz Royal Zoological Society of Scotland rozpoczął się próbny program reintrodukcji bobrów. Wsiedlono wówczas w Knapdale (północna część półwyspu [[Kintyre]], w hrabstwie [[Argyll and Bute]]) cztery rodziny bobrów
W 2016 roku rząd Szkocji zapowiedział uznanie bobra za gatunek rodzimy i objęcie go ochroną prawną
== Ekologia ==
Linia 345:
=== Pożywienie ===
Bóbr europejski jest [[Fitofag|roślinożercą]]
Spośród drzew lubią topolę, osikę i wierzby
W skład zimowego żeru polskich populacji wchodzą wierzby: [[wierzba szara]] (''Salix cinerea''), [[wierzba uszata|uszata]] (''Salix aurita''), [[wierzba pięciopręcikowa|pięciopręcikowa]] (''Salix pentandra'') i [[wierzba purpurowa|purpurowa]] (''Salix purpurea''), lokalnie [[wierzba wiciowa]] (''Salix viminalis'') i [[wierzba śniada|śniada]] (''Salix livida''). W zależności od specyfiki siedliska wybierają jeszcze inne gatunki. Kiedy nie mają innej możliwości, to wybór pada na [[brzoza omszona|brzozę omszoną]] (''Betula pubescens''), [[brzoza niska|brzozę niską]] (''Betula humilis'') i [[brzoza brodawkowata|brodawkowatą]] (''B. pendula'')
Na terenach górskich bobry chętnie wybierają młode [[jesion]]y (''Fraxinus excelsior''), [[buk]]i (''Fagus silvatica''), [[Klon jawor|jawory]] (''Acer pseudoplatanus'') oraz drzewa twarde, np. [[dąb]] (''Quercus sp''.) i [[grab]] (''Carpinus betulus''). W siedliskach zlokalizowanych na terenach o wysokich zboczach, a także w terenach górskich zjadają elementy [[wierzba biała|wierzby białej]] (''Salix alba'') oraz [[wierzba iwa|wierzby iwa]] (''S. caprea''). Badacze stwierdzili także podgryzanie niektórych drzew owocowych – np. jabłoni. Bobry nie lubią [[sosna zwyczajna|sosny]] (''Pinus sylvestris'') i [[świerk pospolity|świerka]] (''Picea abies'')
Organizm bobra nie jest w stanie łatwo spożytkować całego przyjmowanego pokarmu, bowiem znaczną część pożywienia roślinnego stanowi celuloza. Dlatego bóbr stosuje [[cekotrofia|cekotrofię]], czyli specyficzną odmianę koprofagii. Wytwarza dwa rodzaje odchodów i zjada jeden z nich, ten w którym znajdują się składniki wstępnie przetworzone przez bakterie
=== Wpływ budowli bobra na środowisko ===
Linia 361:
[[Plik:Żerowisko bobrów 101012 12.33.jpg|thumb|240px|Żerowisko bobrów (skutki leśnych podtopień)]]
Na świecie jedynie nieliczne [[Gatunek (biologia)|gatunki]], w tym człowiek i bóbr, potrafią przystosować środowisko do własnych potrzeb. W warunkach postępującego przekształcania środowiska przyrodniczego często zachodzi konflikt między nimi. Jednak o ile działalność człowieka bardzo rzadko jest korzystna dla przyrody, o tyle działalność bobrów może przywracać korzystne [[Melioracja|stosunki wodne]], utrzymywać i zwiększać [[Różnorodność biologiczna|różnorodność biologiczną]], ograniczać [[erozja|erozję]], zwiększać tempo samooczyszczania się wód
Do najbardziej charakterystycznych śladów funkcjonowania bobrów w środowisku należą budowane przez nie tamy. Mogą mieć prostą konstrukcję i występować jako pojedynczy próg wodny, ale możliwe jest także istnienie skomplikowanych konstrukcji, które układają się w kaskady. Bobry kontrolują na bieżąco stan budowli i szybko naprawiają ewentualne uszkodzenia. W okresach podwyższenia stanu wód bobry celowo rozszczelniają tamy, by odprowadzić nadmiar wody. Można więc powiedzieć, że bobry prowadzą zorganizowaną działalność inżynierską
Budowle hydrotechniczne wznoszone przez bobry zmieniają charakter cieku wodnego. Powstają nowe siedliska, zwiększa się retencja zlewni, a nawet zmieniają się parametry fizykochemiczne wody, bowiem stawy akumulują dużą ilość osadów. Działalność bobrów tworzy nowe środowisko, korzystne dla populacji [[bezkręgowce|bezkręgowców]], [[ryby|ryb]], [[płazy|płazów]] i flory. Tamy mogą także utrudniać wędrówki ryb w górę [[ciek]]u, jednak naukowcy podkreślają, że działalność bobrów przynosi więcej korzyści dla rozwoju [[Ichtiofauna|ichtiofauny]], niż szkód w ich funkcjonowaniu
Stawy bobrowe, w porównaniu ze zbiornikami budowanymi przez człowieka, są tworem krótkotrwałym, przez co zwykle nie wystarcza czasu, by nastąpiło ich wypłycenie
==== Szkody w gospodarce człowieka ====
Szkody powodowane przez bobry w gospodarce człowieka można zgrupować w kilka zakresów
* gospodarki rolnej – poprzez podtapianie terenów rolniczych po budowie tam i zabudowywaniu [[przepust]]ów, zmiany ukształtowania [[ciek]]ów, niszczenie [[Grobla|grobli]], niszczenie drzew owocowych, wykradanie zbiorów (buraki, marchew, kukurydza, kapusta), a także szkody powstałe na skutek zapadania się terenu nad [[Nora (etologia)|norami]];
* gospodarki leśnej – podtapianie terenów leśnych i dróg, ścinanie drzew;
Linia 378:
=== Wrogowie ===
Naturalnymi wrogami bobra są [[wilk szary|wilki]], [[ryś|rysie]], niedźwiedzie
=== Pasożyty ===
Na bobrach europejskich pasożytują głównie pasożyty wewnętrzne, jak [[przywry]] (np. ''[[Stichorchis subtriquetrus]]'') czy [[nicienie]] (np. ''[[Travassosius rufus]]''). Stadia pośrednie przywr dostają się do organizmu bobra wraz ze spożywaną roślinnością wodną i nadwodną. Bobry cierpią także dość często na pasterelozę, paratyfus, zarażenia [[Pałeczka okrężnicy|pałeczką okrężnicy]] (''Escherichia coli'') i zapalenie płuc. Entomolodzy odnotowali również możliwość zasiedlania w futrze bobra chrząszcza ''[[Platypsyllus castoris]]'', który żeruje na pajęczakach ''[[Histiophorus castoris]]'' żywiących się łojem i naskórkiem bobra
Badania polskich parazytologów wykazały także, że bóbr europejski jest nosicielem pierwotniaków jelitowych ''[[Cryptosporidium]]'' i ''[[Giardia]]'' spp., które pasożytują w przewodach pokarmowych wielu gatunków zwierząt i człowieka. Obydwa pasożyty wytwarzają formy inwazyjne – oocysty i cysty, które są odporne na warunki zewnętrzne, a zanieczyszczone nimi środowisko wodne stanowi jedną z głównych dróg rozprzestrzenienia się pasożytów. Zarażenia tymi pasożytami są przyczyną [[Kryptosporidioza|kryptosporidioz]] lub [[giardioza|giardioz]] (uważanych za [[Choroby odzwierzęce|zoonozy]]), które są przyczyną długotrwałych lub nawracających biegunek u osób z grup ryzyka, z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami odporności. W ostatnich latach zaobserwowano wzrost zarażeń w polskich populacjach bobra europejskiego. Wzrost ten prawdopodobnie jest związany ze wzrostem zagęszczenia populacji bobrów
=== Siedlisko ===
O wyborze konkretnego siedliska decyduje głównie głębokość lokalnego [[Zbiornik wodny|zbiornika wodnego]], ale także obfitość przydatnego na zimę żeru drzewnego. Bobry najczęściej wybierają na siedlisko brzegi rzek i jezior, bagna, [[wyrobisko|wyrobiska]] potorfowe i pożwirowe. Wybierają zarówno bardzo małe [[ciek]]i wodne, jak i duże rzeki. Chętnie zamieszkują tereny, w których dominują zespoły szuwarowe, turzycowe i zaroślowe porośnięte krzewiastymi wierzbami i brzozami. W terenach leśnych bobry lubią otoczenie brzóz i olszy
==== Budowle: nory, tamy i żeremia ====
Bobry wykazują rzadko spotykane wśród zwierząt zdolności do wznoszenia budowli. Każde ich działanie w tym zakresie wiedzie ku zapewnieniu bezpieczeństwa i stabilizacji życia rodziny na danym terenie. Budowane tamy i kanały zapewniają stały poziom wód, zapewniają stałość schronienia i umożliwiają osiągnięcie zrównoważonego stanu, w którym przyrost masy roślin w danym stanowisku równoważy masę usuwaną przez bobry. Dlatego stanowiska bobrów mogą istnieć w tym samym miejscu przez dziesiątki czy setki lat. Naukowcy spierają się, czy działania budowlane bobrów wynikają jedynie z instynktu, czy też doświadczenia. Tak czy inaczej bobry są w stanie doprowadzić dany ciek wodny do takiego stanu, w którym zapewniony zostanie stały, podwyższony poziom wody, dzięki czemu wejścia do [[żeremie|żeremi]] pozostają ukryte pod wodą i niewidoczne dla intruzów, a magazynowany żer zimowy pozostanie zatopiony. Bobry zaskakująco trafnie wybierają miejsce budowy tamy i uzyskują oczekiwany efekt piętrzenia wody przy stosunkowo małym wysiłku. W swoich pracach bobry uwzględniają więc ukształtowanie terenu i cieku wodnego. Zwykle wybierają miejsca, w których istnieje naturalne wypłycenie cieku, gdzie zwężenie lub na przykład kłody drewna przegradzają nurt wody
[[Plik:Beaver hole Myczkow A123.jpg|thumb|240px|Uszkodzona nora bobrów w okolicy [[Myczków|Myczkowa]]]]
===== Nory =====
Najczęściej spotykanymi formami użytkowania siedliska są [[Nora (etologia)|nory]]. Potwierdzają to badania naukowe przeprowadzone w dolinie [[Rodan]]u we Francji oraz w latach osiemdziesiątych w Polsce. U nas zinwentaryzowano je w 51% zbadanych, zajmowanych stanowisk
[[Plik:Beaver dam.jpg|thumb|240px|Tama bobrów na cieku wodnym koło [[Ginkūnai]], [[Litwa]]]]
[[Plik:Tama bobry Baczal.JPG|thumb|240px|Jedna z systemu tam na [[Łąki nad Młynówką|potoku Młynówka]] w [[Bączal Dolny|Bączalu Dolnym]]]]
===== Tamy =====
Do wykonania tamy bobry używają gałęzi, mułu, darni, kamieni i żwiru, ale w trudniejszym terenie wykorzystują niemal wyłącznie kamienie. W wybranym miejscu [[ciek]]u bobry formują wał z mułu i piasku dennego, po czym mocują na dnie gałęzie, które stanowią szkielet. Kładą je w kierunku zgodnym z przepływem wody lub wbijają w dno. Później kolejno układają gałęzie poprzecznie, darń, muł oraz części roślin i warstwa po warstwie wznoszą budowlę ku zamierzonemu poziomowi. Gotowa tama zachowuje szczelność, a spiętrzona woda może przelewać się tylko wierzchem. Przy brzegu bobry budują małe kanały, przez które może być odprowadzany nadmiar wody. Zwykle jedna tama główna chroni żeremia lub nory danej rodziny
Wysokość tam waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów. Największe budowle przy wysokości kilku metrów mogą mieć szerokość nawet kilkuset metrów. Tamy są bardzo trwałe. Wytrzymują napór wody i lodu. W wyniku budowy tamy powstają stawy o powierzchni od pół aż do kilkudziesięciu hektarów. Zmysł inżynierski bobrów pozwala także na zbudowanie na danym cieku całego systemu kaskadowego, który osłabia napór wody i umożliwia zalanie większego terenu
W 2000 roku leśnicy odnotowali fakt zbudowania przez rodzinę bobrów w Beskidzie Niskim na odcinku rzeki o długości 1,2 km systemu tam o wysokości od kilkunastu centymetrów do 1,6 metra
[[Plik:Zeremie.JPG|thumb|240px|Żeremie bobrów w [[Puszcza Białowieska|Puszczy Białowieskiej]]]]
===== Żeremia =====
Populacje zamieszkujące tereny nizinne budują żeremia – domki. Zbudowane są z takich samych materiałów jak tamy. Budowa może być wykonania na dwa sposoby. W pierwszym praca zaczyna się od wykopania nory od dna cieku w miejscu, gdzie będzie podwodne wejście do komory, która zostanie wykopana w pasie brzegu i będzie zlokalizowana ponad poziomem wody. Na komorę zostają nałożone na przemian gałęzie, darń i muł. Budowla nabiera kształtu stożka. W drugim sposobie prace zaczynają się od wykopania od góry zagłębienia, które będzie przyszłą komorą, by później zabudować ją od góry na kształt kopca. Wyjście również jest wykopywane pod poziom wody. Żeremie może mieć wysokość 3 metrów, a średnica podstawy może dochodzić nawet do 20 m
Ulepszanie i prace remontowe bobry prowadzą codziennie, natomiast jesienią prace są szczególnie intensywne. Mają wzmocnić i zabezpieczyć budowlę przed zimą. Na wiosnę trwają naprawy po zimie i remont żeremi przed narodzinami młodych
Wnętrze żeremia zawiera jedną komorę, która jest zlokalizowana ponad poziomem wody. Od niej do góry wiedzie kanał wentylacyjny wykonany z luźnych gałęzi. Czasem – szczególnie w terenie o wysokich i stromych brzegach – żeremie może zawierać kilka pięter komór. Komora jest wysłana gałązkami, suchym materiałem roślinnym oraz wiórami z drewna. W dół od komory biegną korytarze kończące się wyjściem zlokalizowanym poniżej lustra wody. Łączna długość korytarzy może dochodzić do kilkudziesięciu metrów
[[Plik:Castor fiber tree felling 5 brok beentree.jpg|thumb|240px|Podcięty [[wiąz górski]] grubości ok. 70 cm]]
===== Ścinanie drzew =====
Bobry potrafią ścinać drzewa w sposób bardzo sprawny. Robią to, by uzyskać dostęp do delikatnych gałęzi, które mają cienką korę i mają wysoką wartość energetyczną. Równocześnie zdobywają gałęzie, które będą materiałem do wznoszenia budowli. Bobry potrafią ściąć nawet bardzo grube drzewa – o średnicy do 1 metra
==== Magazynowanie pożywienia ====
Bobry europejskie zbierają przed zimą karmę drzewną i magazynują ją w tratwach zatapianych pod wodą lub rzadziej w norach. Spiżarnie lokalizują w pobliżu wejścia do nory lub [[Żeremie|żeremia]]. W terenach górskich bobry zakładają magazyny w tych częściach cieków, gdzie mogą być zabezpieczone przez rwącą wodą. Spiżarnie są lokalizowane w zakolach rzek, a same tratwy mocowane do brzegu i dna. Bobry zamieszkujące rwące górskie rzeki mogą rezygnować z magazynowania pożywienia w formie zatapianych tratw. Składają wówczas zapasy w specjalnie przygotowanych norach. Fakt istnienia bobrzych magazynów na danym terenie ułatwia pracę leśnikom prowadzącym inwentaryzację populacji, bowiem są dowodem na to, że okoliczne nory lub [[Żeremie|żeremia]] są zamieszkane przez rodzinę bobrów
Magazyny mają zwykle dość znaczne rozmiary. Na terenach nizinnych magazyn może zajmować od 5 do 19 m³, a zapasy w przeliczeniu na jednego bobra mogą zajmować od 1,1 do 4,5 m³. W terenach górskich, gdzie zimy są surowsze, odnotowano istnienie magazynów o wielkości 25 m³. Maksymalne napotkane spiżarnie rodziny bobrów zajmowały aż 70 m³
Badając zawartość spiżarni, leśnicy stwierdzili, że sporadycznie oprócz karmy drzewnej bobry magazynują czasem także kłącza [[grążel]]i (''Nuphar luteum'') i [[Grzybienie białe|grzybieni]] (''Nymphaea alba''). Bobry potrafią się łatwo przystosować do danego otoczenia. Na [[Pojezierze Brodnickie|Pojezierzu Brodnickim]] nauczyły się, że mogą korzystać z sąsiedztwa plantacji [[Burak cukrowy|buraka cukrowego]], która funkcjonuje bezpośrednio przy ich bagnach. Jesienią do ich magazynów w norach trafiły buraki z 25 arów plantacji. Bobry z populacji bieszczadzkiej zabierały do spiżarni wałki wierzby ułożone w stosy przez robotników leśnych
== Znaczenie gospodarcze ==
W przeszłości bobry ceniono ze względu na futro, mięso oraz [[Kastoreum|strój bobrowy]] – wydzielinę dodatkowych gruczołów płciowych, półpłynną masę o przenikliwym zapachu piżma, z której po wysuszeniu uzyskiwano czerwonobrązowy proszek nazywany [[kastoreum]]. Aromatycznym składnikiem tej substancji jest przede wszystkim [[kastoramina]]. Kastoreum było stosowane w przemyśle [[perfumy|perfumeryjnym]] do wzmacniania zapachu oraz w przemyśle spożywczym jako [[Zapach|aromat naturalny]]. W przeszłości strój bobrowy ceniony był ze względu na właściwości lecznicze
Mięso z bobrów wykorzystuje się do celów kulinarnych. Zalicza się je do surowców wysokobiałkowych, ale niskokalorycznych, co sprawia, że z punktu widzenia dietetyki jest produktem poszukiwanym
Działalność bobrów może przynosić pewne szkody gospodarcze. Według szacunków naukowców w Polsce na początku XXI w. ok. 3% stanowisk bobrzych powodowało takie szkody. W większości występują one w bliskiej odległości od rzeki. Powodują podtopienia, blokady przepustów, ścinanie drzew gospodarczych, uszkodzenia grobli itp.
== Zagrożenia i ochrona ==
W [[XIX wiek]]u istniały już tylko wyspowe stanowiska bobrów we wschodniej części Polski. Zasadniczy kryzys liczebności bobrów na ziemiach polskich przypadł na lata 1850–1900. Jednak już w trzy lata od odzyskania niepodległości, w 1921 r., uznano bobra za [[Gatunek zagrożony|gatunek ginący]] i wpisano go na listę zwierząt objętych całkowitą ochroną
Nadal jednak działania człowieka stanowią zagrożenie dla bobrów. Częste są przypadki kłusownictwa, które nierzadko prowadzi do wyniszczenia lokalnej populacji. Kłusownicy używają sieci lub wnyków ulokowanych w miejscach wślizgiwania się bobrów do wody. Pospolitymi działaniami wymierzonymi w bobry są akty niszczenia tam i [[Żeremie|żeremi]] oraz palenia ich, a także rozkopywania nor
=== Ochrona prawna ===
Bóbr europejski podlega ochronie w większości krajów europejskich na podstawie dwóch aktów prawnych.
Pierwszym z aktów określającym zasady ochrony gatunku jest [[Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk]], tzw. konwencja berneńska (Dz. U. z 1996 r. Nr 58, poz.263). Bóbr umieszczony jest w III załączniku określającym chronione gatunki zwierząt. Artykuł 7 konwencji zaleca, by poszczególne państwa tak dopasowywały własne regulacje prawne ochrony zwierząt wymienionych w załączniku III oraz jasno określały ich eksploatację, by eliminować zagrożenia dla istnienia populacji
Drugim europejskim aktem jest Dyrektywa 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Jest to tak zwana dyrektywa siedliskowa. ''C. fiber'' wymieniony jest w załączniku II tego dokumentu, w którym określone są gatunki fauny i flory, których ochrona wymaga wyznaczenia [[Specjalny obszar ochrony siedlisk|specjalnych obszarów ochrony]] sieci [[Natura 2000]], oraz w załączniku V, gdzie wskazano gatunki zwierząt i roślin, których pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja jest możliwa pod warunkiem, że populacja tych gatunków zostanie zachowana we właściwym stanie ochrony
W Polsce bóbr europejski był objęty ochroną gatunkową we współczesnym znaczeniu od 1952 roku
=== Status ''C. fiber'' w „Czerwonej księdze gatunków zagrożonych” i księgach narodowych ===
[[Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody]] (IUCN) w wydanej w 2002 roku edycji [[Czerwona księga gatunków zagrożonych|Czerwonej księgi gatunków zagrożonych]] zaliczała ''C. fiber'' do gatunków bliskich zagrożenia – „NT” (ang. ''near threatened''). W 2008 roku IUCN oceniła skuteczność wdrożonych regularnych programów ochronnych, zważyła odnotowywaną tendencję do odzyskiwania przez bobry utraconych w przeszłości obszarów występowania i zaliczyła ''C. fiber'' do kategorii [[gatunek najmniejszej troski|gatunków najmniejszej troski]] (niższego ryzyka) oznaczanej [[Skrótowiec|akronimem]] „LC”
Edycje [[Mongolia|mongolskiej]] czerwonej księgi z 1987 i 1997 roku, oraz mongolska ustawa łowiecka z 1995 roku wymieniają endemiczny podgatunek ''Castor fiber birulai'' jako [[gatunek rzadki|rzadki]] (potencjalnie zagrożony) – „R”, zaś od 2000 roku lokalne populacje podlegają ochronie ustawowej. Na terenie Mongolii przeprowadzanych jest wiele translokacji, które mają prowadzić do zwiększenia liczebności populacji i zasięgu występowania bobrów. Od 1965 roku na terenie doliny rzeki [[Ulungur He]] funkcjonuje – utworzony w celu ochrony ''C. f. birulai'' – [[rezerwat przyrody Bulgan gol]]. Około 11% zasięgu występowania ''C. f. birulai'' to obszary chronione
[[Chiny|Chińska]] czerwona księga określa ten podgatunek jako „[[Gatunek zagrożony|EN]]” – zagrożony
== Obecność w kulturze ==
Linia 473:
|Plik:DBPB 1968 319 Biber.jpg|Poczta Niemiecka (1968)
}}
Bobry towarzyszyły człowiekowi od pradziejów, więc zostały włączone także do lokalnych wierzeń ludowych. [[Chantowie]] i [[mansowie]] – [[ludy ugrofińskie]] zamieszkujące zachodnią [[Syberia|Syberię]], na wschód od rzeki [[Ob]] – uznają bobry za zwierzęta posiadające duszę. U starożytnych ludów (Germanowie, Finowie i Norwegowie) bóbr był zwierzęciem ofiarnym. Ludy pierwotne używały siekaczy bobrów do wyrobu amuletów
W XVII w. [[Kościół katolicki]] zezwolił na jedzenie mięsa bobra w okresie [[Wielki post|wielkiego postu]], gdyż uważano, iż bóbr jako zwierzę wodne, winien być traktowany jako pokrewny rybom
=== Geografia ===
Linia 481:
[[Plik:POL gmina Bobrowo COA.svg|thumb|150px|Bóbr w herbie polskiego [[Bobrowo (województwo kujawsko-pomorskie)|Bobrowa]]]]
[[Plik:Wappen Biberach.svg|thumb|150px|Bóbr w herbie [[Biberach an der Riß]]]]
O powszechnej obecności bobrów na terenie Europy i Azji świadczą nazwy miejscowości, rzek i jezior utworzone od ich nazwy
{| class="wikitable"
Linia 554:
| Zachodniopomorskie || stargardzki || Bobrowniki
|}
Do rzek o nazwie Bóbr należy [[Bóbr (dopływ Odry)|lewy dopływ Odry]] oraz [[Bóbr (dopływ Berezyny)|lewy dopływ Brezyny]]
Bobry były obecne w [[heraldyka|heraldyce]] europejskiej, ale stosowane wówczas graficzne wyobrażenia świadczyły o braku znajomości gatunku
=== Bóbr w przysłowiach ===
Bobry funkcjonowały od wieków w tradycyjnych polskich przysłowiach ludowych, najczęściej w pozytywnym kontekście. „Jak masz bobra sprawa dobra”, „jak zabijesz bobra, nie będziesz miał dobra” (za zabijanie bobrów groziła kara)
=== Kinematografia ===
W [[Polska|polskim]] [[Dramat filmowy|dramacie]] z 2012 roku ''[[Zabić bobra]]'' (reż. [[Jan Jakub Kolski]]), bobry które wprowadziły się do rodzinnej miejscowości Eryka, żołnierza sił specjalnych, zmieniają otoczenie, budują żeremia i „naruszają pejzaż”. Dla Eryka, zmagającego się z traumami i wspomnieniami z [[II wojna czeczeńska|wojny w Czeczenii]], gryzonie stają się symbolem agresywnych czynników zaburzających rzeczywistość. Podejmuje z nimi walkę w próbie przywrócenia stanu sprzed lat. Walka ta symbolizuje zmaganie się z własnymi słabościami
=== Odniesienia w literaturze pięknej ===
W Krzyżakach [[Henryk Sienkiewicz|H. Sienkiewicza]] Maćko z Bogdańca stosuje ''skrom bobrowy'' do leczenia rany
{{wikiźródła|Encyklopedia staropolska/Bobry}}
== Przypisy ==
<references responsive>
* <ref name="Linnaeus">{{cytuj książkę| autor = C. Linnaeus| tytuł = Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/726955|rok = 1758|wydawca = Impensis Direct. Laurentii Salvii|miejsce = [[Sztokholm|Holmiae]]|wydanie = 10|tom = 1|strony = 58|język = la}}</ref>
* <ref name="Bechstein">{{cytuj książkę|imię = J.M. | nazwisko = Bechstein| tytuł = Gemeinnützige Naturgeschichte Deutschlands nach allen drey Reichen: ein Handbuch zur deutlichern und vollständigern Selbstbelehrung besonders für Forstmänner, Jugendlehrer und Oekonomen|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/30258165
* <ref name="Geoffroy">{{cytuj książkę| autor = É. Geoffroy Saint-Hilaire| tytuł = Catalogue des Mammifères du Muséum national d’Histoire naturelle|url = https://books.google.pl/books?id=951AAAAAcAAJ&hl=pl&pg=PA168#v=onepage&q&f=false| rok = 1803| miejsce = Paris| strony = 168|język = fr}}</ref>
* <ref name="Desmarest">{{cytuj książkę| autor = A.G. Desmarest| tytuł = Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/39521762
* <ref name="Fischer">{{cytuj książkę| autor = J.B. Fischer| tytuł = Synopsis Mammalium|url = https://archive.org/details/synopsismammali00fiscgoog/page/n331/mode/1up |
* <ref name="Billberg">{{cytuj pismo |imię = G.J. | nazwisko = Billberg|tytuł = Öfversigt af de Natur-Alster, som egentligast böra fästa Handlandes, Hushållares, Slöjd-idkares, Vext-odlares och Natur-älskares uppmärksamhet|url = https://archive.org/details/linnskasamfunde00samfgoog/page/n43/mode/1up |czasopismo = Linnéska Samfundets Handlingar | wolumin = 1|numer = för år 1832|strony = 34 (przypis)|
* <ref name="Lavrov1969">{{cytuj pismo |autor = L.S. Lavrov |tytuł =
* <ref name="Lavrov1974">{{cytuj książkę| autor = | tytuł = First International Theriological Congress, Moscow|url = |autor r = L.S. Lavrov | rozdział = Morphological types of Palaearctic beavers of Castor genus and some aspects oftheir taxonomy
* <ref name="Lavrov1981">{{cytuj książkę| autor = L.S. Lavrov | tytuł =
* <ref name="Lavrov1983">{{cytuj pismo |autor = L.S. Lavrov |tytuł = Evolutionary development of the genus Castor and taxonomy of the contemporarybeavers of Eurasia|url = |czasopismo = Acta Zoologica Fennica| wolumin = 174|numer = |strony = 87–90|
* <ref name="Age">{{Cytuj
* <ref name="Albertus">{{Cytuj książkę | autor = [[Albert Wielki|Albertus Magnus]] | tytuł = De animalibus | url = https://books.google.com/books?hl=pl&id=cQSzAAAAIAAJ&q=beaver#search_anchor}}</ref>
* <ref name="Anglicus">{{Cytuj książkę | autor = Robert Steele | tytuł = Mediaeval Lore from Bartholomew Anglicus | wydawca = Kessinger Publishing | data = 104 | url = http://www.gutenberg.org/cache/epub/6493/pg6493.html | strony = 104}}</ref>
Linia 600:
* <ref name="Dioskurydes">{{Cytuj książkę | autor = [[Pedanios Dioskurydes]] | tytuł = De Materia Medica | url = http://web.archive.org/web/20180218221148/http://www.pharmawiki.ch:80/materiamedica/images/Dioskurides.pdf}}</ref>
* <ref name=Durka>{{Cytuj | autor = Walter Durka, Wiesław Babik, Jean-Francois Ducroz, Dietrich Heidecke, Frank Rosell, Ravcigijn Samjaa, Saveljev, Annegret Stubbe, Alius Ulevicius, Michael Stubbe | tytuł = Mitochondrial phylogeography of the Eurasian beaver Castor fiber L. | czasopismo = Molecular Ecology | wydawca = Blackwell Publishing Ltd | wydanie = 12 | wolumin = 14 | s = 3843–3856 | issn = 1365-294X | język = en | data = 2005 | pmid= 16202100 | doi = 10.1111/j.1365-294X.2005.02704.x}}</ref>
<ref name=dyrektywa>{{cytuj | tytuł = Dyrektywa rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory |
<ref name="Dzięciołowski">{{cytuj książkę | nazwisko = Dzięciołowski | imię = Ryszard | tytuł = Bóbr | wydawca = Wydawnictwo SGGW | miejsce = Warszawa | data = 1996 | seria = Monografie przyrodniczo-łowieckie | strony = 124 | isbn = 83-85603-35-2}}</ref>
* <ref name="ezop">{{Cytuj książkę | tytuł = Fables of Aesop and others translated into English, with instructive applications, and one hundred ninety-eight illustrations by Samuel Croxall | wydawca = T.O.H.P. Burnham, O.S. Felt | miejsce = Boston | data = 1863 | strony = 358 | url = https://archive.org/stream/fablesofaesopoth00crox#page/126/mode/2up/search/beaver}}</ref>
Linia 608:
* <ref name=Gloger>{{cytuj książkę | nazwisko = Gloger | imię = Zygmunt | tytuł = [[s:Encyklopedia staropolska|Encyklopedja staropolska ilustrowana]] | wydawca = Druk P.Laskauera i W.Babickiego | miejsce = Warszawa | data = 1900-1903 |rozdział=[[s:Encyklopedia staropolska/Bobry|Bobry]]}}</ref>
<ref name="Gołębiowski">{{cytuj książkę | autor = [[Łukasz Gołębiowski]] | tytuł = Domy i dwory przy tem opisanie apteczki, kuchni, stołów, uczt, biesiad, trunków i pijatyki; łaźni i kąpieli; łóżek, pościeli, ogrodów, powozów i koni; błaznów, karłów, wszelkich zwyczajów dworskich i różnych obyczajowych szczegółów | url = https://archive.org/stream/domyidworyprzyt00gogoog/domyidworyprzyt00gogoog_djvu.txt | miejsce = Warszawa | data = 1830}}</ref>
* <ref name=Halley>{{cytuj pismo | nazwisko = Halley | imię = Duncan J. | nazwisko2 = Rosell | imię2 = Frank |
* <ref name=Heidecke>{{cytuj pismo | nazwisko = Heidecke | imię = Dietrich | tytuł = Taxonomische Aspekte des Artenschutzes am Beispiel der Biber Eurasiens | czasopismo = Hercynia | wydanie = 23 | strony = 146–161 | język = de | data = 1986 |url= http://public.bibliothek.uni-halle.de/index.php/hercynia/article/download/798/828 | archiwum = http://web.archive.org/web/20140918052946/http://public.bibliothek.uni-halle.de/index.php/hercynia/article/download/798/828 | zarchiwizowano = 2014-09-18}}</ref>
* <ref name=hs>{{cytuj książkę | nazwisko = Sienkiewicz | imię = Henryk | tytuł = Krzyżacy | url = http://wolnelektury.pl/media/book/pdf/krzyzacy-tom-drugi.pdf|strony=108}}</ref>
Linia 651:
<ref name=TA>{{cytuj pismo | nazwisko = Korzeniowski | imię = Władysław | nazwisko2 = Kwiatkowska | imię2 = Aleksandra |nazwisko3= Jankowska |imię3= Barbara |nazwisko4= Żmijewski |imię4= Tomasz | tytuł = Wpływ masy i płci bobrów na ilość i jakość uzyskanego z nich mięsa | czasopismo = Technologia Alimentaria | wydanie = 1 | wolumin = 1 | strony = 75–83 | issn = 1898-9594 | język = pl | data = 2002 | url = http://www.food.actapol.net/pub/8_1_2002.pdf}}</ref>
* <ref name=TA2>{{Cytuj | autor = Władysław Korzeniowski, Tomasz Żmijewski, Barbara Jankowska, Aleksandra Kwiatkowska, Hubert Niewęgłowski, Kamil Szaciło | tytuł = Udział tuszy i produktów ubocznych uzyskiwanych z bobrów w zależności od ich masy i płci | czasopismo = Technologia Alimentaria | wydanie = 2 | wolumin = 1 | s = 13–20 | issn = 1898-9594 | język = pl | data = 2002 | url = http://www.food.actapol.net/pub/2_2_2002.pdf}}</ref>
* <ref name=Telegraph>{{cytuj stronę | url = http://www.telegraph.co.uk/earth/earthnews/3342844/Beaver-to-be-reintroduced-to-Scotland.html | tytuł = Beaver to be reintroduced to Scotland | data = 2008-05-25 | opublikowany = The Telegraph | język = en | data dostępu = 2013-02-17 | archiwum = https://web.archive.org/web/20090601095133/http://www.telegraph.co.uk/earth/earthnews/3342844/Beaver-to-be-reintroduced-to-Scotland.html | zarchiwizowano = 2009-06-01
* <ref name="t&t">{{cytuj pismo | autor = Mariusz Tszydel, Grzegorz Tończyk | tytuł = Bóbr – przyjaciel czy wróg? Naturalna mała retencja odpowiedzią na niekorzystny bilans wodny Polski | czasopismo = Kosmos | odpowiedzialność = [[Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika]] | wydanie = 2 | wolumin = 61 | strony = 251–260 | język = pl | data = 2012 | url = http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2012/251.pdf}}</ref>
* <ref name=ue>{{cytuj książkę | nazwisko = Nolet | imię = Bart A | tytuł = Management of the Beaver (Castor Fiber): Towards Restoration of its Former Distribution and Ecological Function in Europe | wydawca = Rada Europy | url = https://books.google.com/books?hl=pl&lr=&id=JDHuVsOfbakC&oi=fnd&pg=PA5&dq=Species+of+beavers+(Castor)+of+the+Palearctic&ots=b_rRzgM-Ja&sig=4FegGrkIo2JsRKdiGzAqV4B_p9k&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false | seria = Nature and Environment nr. 86 | strony = 32 | isbn = 9287132119}}</ref>
Linia 666:
<ref name=rozp2016>{{cytuj stronę | url = http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20160002183 | tytuł = Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183)| data dostępu= 2017-01-16}}.</ref>
* <ref name="Schabe">{{Cytuj pismo | autor = Friebgard Schabe | tytuł = Wiedereinbürgerung von Bibern - Entwicklung einer Biberkolonie bei Nürnberg | czasopismo = Mitteilungen der Zoologischen Gesellschaft Braunau | wydawca = Zoologischen Gesellschaft Braunau | wydanie = 3 | wolumin = 2 | strony = 184 | issn = 0250-3603 | język = de | data = 1976 | url = http://www.zobodat.at/pdf/Braunau_2_0281-0342.pdf}}</ref>
</references>
== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę| odn = tak | imię = R. | nazwisko = Kerr| tytuł = The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/38664031|rok = 1792|wydawca = A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech|miejsce = Edinburgh | strony = 1–462|język = en}}
* {{cytuj pismo |odn = tak | imię = P. | nazwisko = Matschie |tytuł = Zwei anscheinend noeh nicht beschriebene Arten des Bibers|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/8795949|czasopismo = Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin| wolumin = Jahrgang 1907|numer = 8| strony = 215–220|rok = 1907|język = de}}
* {{cytuj pismo |odn = tak | imię = M. |nazwisko = Serebrennikov | tytuł =
== Linki zewnętrzne ==
* [https://www.academia.edu/37372027/Motyw_bobra_w_kulturze_antycznej_i_%C5%9Bredniowiecznej_mi%C4%99dzy_toposem_literackim_a_rzeczywisto%C5%9Bci%C4%85 Motyw bobra w antyku i średniowieczu]
{{Kontrola autorytatywna}}
|