Wikipedia

Górny Śląsk: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
(Pokaż wszystkie zmiany oczekujące na przejrzenie)
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
AndrzeiBOT (dyskusja | edycje)
Boty
393 608 edycji
m Poprawa linkowań i typografii
Drobne redakcyjne i mapa o wyższej rozdzielczości
Linia 3:
{{Kraina historyczna infobox
| nazwa_polska = Górny Śląsk
| nazwa_oryginalna = Gōrny Ślōnsk (śląski)<br />Horní Slezsko (czeski)<br />Oberschlesien (niemiecki)
| nazwa_dopełniacz = Górnego Śląska
| flaga_obraz = Flag of Upper Silesia.svg
| herb_obraz = Coat of arms of Upper Silesia.svg
| lokalizacja_obraz = Górny Śląsk TTw mapahistorycznych granicach.png
| państwa = {{państwo|POL}},<br />{{państwo|CZE}}
| stolica = [[Opole]], [[Racibórz]]
Linia 16:
'''Górny Śląsk''' ({{W języku|la|Silesia Superior}}; {{W języku|szl|Gůrny Ślůnsk, Gōrny Ślōnsk}}<ref>[[Etnolekt śląski#Zapis|Zapis]] w [[Alfabet śląski Steuera|alfabecie śląskim Steuera]] i zapis w tzw. ''[[Ślabikŏrzowy szrajbōnek|ślabikŏrzowym szrajbōnku]]'', przyjętym przez stowarzyszenie [[Pro Loquela Silesiana]] w 2010 roku jako alfabet służący do zapisu etnolektu śląskiego. To dwie najczęstsze formy zapisu śląskiej mowy. Pojawiają się również inne formy zapisu – Gurny Ślunsk, Górny Ślonsk, Goorny S’loonsk.</ref>; {{W języku|cs|Horní Slezsko}}; {{W języku|sli|Aeberschläsing}}, {{k|sli|Oberschläsing}}; {{W języku|de|Oberschlesien}}) – [[kraina historyczna]] położona na terenach [[Rzeczpospolita Polska|Rzeczypospolitej Polskiej]] i [[Czechy|Republiki Czeskiej]] w dorzeczu górnej [[Odra|Odry]] i początkowego biegu [[Wisła|Wisły]], południowo-wschodnia część [[Śląsk|historycznego Śląska]].
 
Region ukształtował się wpierw w postaci [[księstwo opolsko-raciborskie|księstwa opolsko-raciborskiego]], którego pojęciowo przeważnie nie zaliczano do Śląska; termin ten początkowo ograniczano do późniejszego [[Dolny Śląsk|Dolnego Śląska]]. W oficjalnym nazewnictwie nazwa Górny Śląsk użyta została po raz pierwszy w XV/XVI wieku<ref name="Wanatowicz">[[Maria Wanda Wanatowicz|M. Wanatowicz]], ''Ubezpieczenia brackie na historycznym obszarze Górnego Śląska'', w: ''Górny Śląsk – dzieje medycyny i farmacji, problemy dokumentacji i metodologii badań'', red. J.M. Dyrda. Katowice 2003, s. 122.</ref><ref>„Z pojęciem geograficznym Górny Śląsk (''Silesia Superior'') spotykamy się w literaturze z zakresu historii Śląska od połowy XV wieku. Na jego ukształtowanie wpłynęło wyodrębnienie się linii książąt opolsko-raciborskich w XII wieku.”, [w:] Reiner. Wyznania i związki religijne w województwie śląskim 1922–1939. 1977. s. 15.</ref>. Historycznie stolicami regionu były miasta [[Opole]] i [[Racibórz]], a siedzibami piastowskich i innych książąt górnośląskich były także [[Bytom]], [[Gliwice]], [[Głogówek]], [[Karniów]], [[Koźle (Kędzierzyn-Koźle)|Koźle]], [[Lubliniec]], [[Niemodlin]], [[Opawa]], [[Prudnik]], [[Toszek]]. Na Górnym Śląsku istniały także [[Państwo stanowe|państwa stanowe]] m.in. w [[Wodzisław Śląski|Wodzisławiu]], [[Frydek (Frydek-Mistek)|Frydku]], [[Frysztackie państwo stanowe|Frysztacie]], [[Pszczyna|Pszczynie]] (od 1765 księstwo), [[Bogumin]]ie, [[Księstwo bielskie|Bielsku]] (od 1752 r. księstwo), Bytomiu, [[Rybnik|Rybniku]] czy [[Mysłowice|Mysłowicach]] (obejmujące m.in. ówczesną wieś [[Katowice]]). Problematyka nazwy i terytorium Górnego Śląska związana jest ze zmianami przynależności państwowej tego terytorium. Do 1742 r. Górny Śląsk przynależał w całości do jednego państwa, mimo ich zmian. Po [[I wojna śląska|I wojnie śląskiej]] (1742) historyczny Górny Śląsk podzielony był między [[rejencja opolska|rejencję opolską]] pruskiej prowincji Śląsk i Księstwo Górnego i Dolnego Śląska ([[Śląsk Austriacki]]).
 
Przyczyniło się to do obecnego funkcjonowania obok siebie dwóch zakresów znaczeniowych Górnego Śląska: szerszy, historyczny, obejmujący obszar, który ukształtował się pod koniec XV wieku, tj. po odpadnięciu od Śląska [[Oświęcim]]ia, [[Zator (miasto)|Zatora]] i [[Siewierz]]a, a ponownym zintegrowaniu zeń [[Opawa|Opawy]] i [[Karniów|Karniowa]], dotądod uważanych1050 jeszczeroku zastanowiących część [[Morawy|Moraw]]. Nowsze, zawężone pojęcie Górnego Śląska ogranicza się do dawnej pruskiej prowincji górnośląskiej, wykluczając przede wszystkim dawny Śląsk Austriacki (Cieszyński i Opawski), a włączając dawniej dolnośląskie miasta [[Nysa]], [[Otmuchów]], [[Paczków]], [[Grodków]], [[Głuchołazy]], [[Kluczbork]], które przyłączono do ziem górnośląskich w 1818 roku podczas reformy administracyjnej w Królestwie Prus. Pierwsze znaczenie preferowane jest w opisie historycznym, szczególnie epoki przed I wojną śląską, a drugie w np. we współczesnych badaniach tożsamości mieszkańców, czy językowych/dialektalnych<ref>{{cytuj książkę|autor=Zbigniew Greń|tytuł=Śląsk Cieszyński. Dziedzictwo językowe |rozdział=Zależności między typami poczucia regionalnego i etnicznego|wydawca=Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk |miejsce=Warszawa |data=2000 |isbn=83-86619-09-0}}</ref><ref>{{Cytuj|tytuł=Śląsk Cieszyński i Górny Śląsk to zupełnie inna tradycja (wywiad z prof. Marią Szweją)|url=http://www.gorale.ustron.pl/artykuly/etnograficzne/Slask_Cieszynski_i_Gorny_Slask_to_zupelnie_inna_tradycja.pdf}}</ref>. Oświęcim, Zator i Siewierz były w średniowieczu stolicami księstw potomków śląskich Piastów. Oddzieliły się one jednak od regionu, w czasie gdy dopiero zaczynano używać terminu ''Górny Śląsk'', stąd pojęcie to nie utrwaliło się w tych miastach. W nazwie[[Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|województwie krakowskim]] istniał jednak [[powiat śląski]], którego nazwa kultywowała odrębność tego terenu od [[Małopolska|powiatuMałopolski]]. śląskiego[[Monarchia Habsburgów]] nieuzasadniała użytoswój przymiotnikaudział ''górny''.w Z[[Rozbiory czasemPolski|rozbiorach]] zanikłaroszczeniami do terenów dawnych piastowskich księstw, co poskutkowało znalezieniem się ich w miejscowejoficjalnej ludnościtytulaturze pamięćaustriackich omonarchów kilkusetletniejoraz przynależnościw obszarunazwie tych[[Królestwo księstwGalicji doi ŚląskaLodomerii|kraju koronnego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Wywod Poprzedzaiący Praw Korony Węgierskiey Do Rusi Czerwoney Y Do Podola, aTak przypominanieIako śląskiegoKorony pochodzeniaCzeskiey tegoDo rejonuXięstw kojarzyłoOswiecimskiego sięY obecnejZatorskiego |czasopismo = Biblioteka Jagiellońska, BJ St. Dr. 17975 I |data = 1772 |data dostępu = 2023-06-02 |url = https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/402332/edition/386292}}</ref>. Z czasem jednak zanikła w miejscowej ludności negatywniepamięć o kilkusetletnich związkach tych księstw ze Śląskiem. Sporna jest także przynależność do GónegoGórnego Śląska [[Czadca|Ziemi Czadeckiej]], która przez wieki należała do [[Księstwo cieszyńskie|księstwa cieszyńskiego]], jednak stopniowo była przejmowana przez [[Królestwo Węgier]], czego skutkiem jest jej obecnaobecne przynależnośćznajdowanie administracyjnasię dow granicach [[Słowacja|Słowacji]]<ref>{{Cytuj |autor = Pobierz link, Facebook, Twitter, Pinterest, E-mail, Inne aplikacje |tytuł = Zapomniane terytorium Księstwa Cieszyńskiego |data dostępu = 2022-11-26 |url = http://www.principatusteschinensis.pl/2020/08/zapomniane-terytorium-ksiestwa.html}}</ref>.
 
Od 1999 roku, podczas wprowadzania [[reforma administracyjna w Polsce (1999)|reformy administracyjnej]] mimo rządowych planów utworzenia jednego województwa górnośląskiego w granicach historycznych, na skutek [[Weto ustawodawcze|weta]] [[Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej|prezydenta]] [[Aleksander Kwaśniewski|Aleksandra Kwaśniewskiego]], podzielono polską część Górnego Śląska między dwa województwa: [[województwo opolskie|opolskie]] (większość) i [[województwo śląskie|śląskie]] (mniejszość)<ref>{{faktCytuj |tytuł = Dudek: Dlaczego akurat 16 województw? |data dostępu =2022 2023-0106-02 |opublikowany = klubjagiellonski.pl |url = https://klubjagiellonski.pl/2016/02/03/dudek-dlaczego-akurat-16-wojewodztw/ |język = pl}}</ref>.
 
== Nazwa ==
Linia 45:
 
=== Średniowiecze ===
[[Plik:Medieval borderland between Silesia and Lesser Poland.png|thumb|Ukształtowana w średniowieczu granica pomiędzy Śląskiem, a Małopolską w odniesieniu do najdalej na zachód wysuniętych parafii diecezji krakowskiej (fioletowe punkty), jako pozostałość po darowiźnie z ok. 1177 roku, oraz do granic księstw siewierskiego i oświęcimskiego, które w średniowieczu również należały do Śląska, oraz kasztelanii chrzanowskiej, którektóra wprzejściowo średniowieczumogła przejściowobyć równieżprzedmiotem należałysporu doterytorialnego w XIII wieku. Śląska]]
[[Plik:Ladislaus Dux Oppoliensis Armorial Gelre.jpg|thumb|250px|Orzeł na błękitnym tle na herbie księcia opolskiego z [[Herbarz Geldrii|Herbarza Geldrii]] z XIV wieku, który stał się później herbem Górnego Śląska|lewo]]
We wczesnym średniowieczu w dorzeczu górnej Odry rozwinęły się trzy wyraźne ośrodki osadnicze: centralny, na linii Racibórz–Prudnik, północny wokół Opola i południowy wokół Opawy<ref name="Boroń">{{cytuj pismo|nazwisko=Boroń|imię=Piotr|tytuł=Na przedpolu Bramy Morawskiej – obecność wpływów południowych na Górnym Śląsku i zachodnich krańcach Małopolski we wczesnym średniowieczu |url=http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Historia_Slavorum_Occidentis/Historia_Slavorum_Occidentis-r2012-t2(3)/Historia_Slavorum_Occidentis-r2012-t2(3)-s36-66/Historia_Slavorum_Occidentis-r2012-t2(3)-s36-66.pdf|czasopismo=Historia Slavorum Occidentis |data=2012|strony=36–66|wolumin=2 (3)}}</ref>. Pozostałe regiony były jeszcze słabo zaludnione. [[Geograf Bawarski]] wymienił trzy plemiona, które wiąże się często z powyższymi trzema antroporegionami. Najmniejsze kontrowersje wzbudza utożsamianie regionu południowego z plemieniem [[Golęszyce|Gołęszyców]] i północnego z [[Opolanie (plemię)|Opolanami]], natomiast wątpliwości wzbudza łączenie regionu głubczyckiego z plemieniem [[Lupiglaa]], jak również rozgraniczenie i dokładny zasięg plemion (np. czy Gołęszycy sięgali na wschodzie aż po Wisłę). Badania archeologiczne sugerują, że [[państwo wielkomorawskie]] podporządkowało sobie region południowy już w pierwszej połowie IX wieku, a nawet ustanowiło enklawę ludności morawskiej (trzy cmentarzyska w Kotlinie Opawskiej), a w [[Stary Cieszyn (Cieszynisko)|Kocobędzu-Podoborze]] mogła znajdować się morawska załoga<ref name="Boroń" />. Około 870 roku zniszczone zostały m.in. grody [[Lubomia]] i [[Grodzisko w Międzyświeciu|Międzyświeć]], co przypisuje się działaniom Wielkomorawian pod wodzą [[Świętopełk I morawski|Świętopełka Wielkiego]], jednak nie wiadomo czy chodziło o akcję odwetową, czy podbój, a polityczna obecność w pozostałych dwóch ośrodkach osadniczych jest niepotwierdzona. W następnych stuleciach rozwinął się kolejny znaczący region osadniczy w okolicach Bytomia i Będzina o charakterze wydobywczym. Skąpe źródła pisane i niewystarczający stan rozpoznania archeologicznego nie pozwalają potwierdzić przynależności politycznej w wiekach od X do XII, zarówno do Czech, jak i Polski. Jednak możliwe, że za panowania [[Bolesław I Srogi|Bolesława I Srogiego]] górne Nadodrze należało do Czech, bez czego nie byłoby możliwe jego rzekome panowanie nad Krakowem. W latach 985–990 miała miejsce kampania wojenna [[Mieszko I|Mieszka I]] przeciwko Czechom. Wówczas najprawdopodobniej zajął on, niekoniecznie z rąk czeskich, tereny dzisiejszego Górnego Śląska (plemiona zamieszkujące Dolny Śląsk Mieszko mógł podbić już wcześniej). W tym czasie nastąpiły nad górną Odrą wyraźne zmiany osadnicze i lokalizacji głównych grodów, np. z Lubomii do Raciborza, z Kocobędza do Cieszyna. Z 985 roku pochodzą wały piastowskich grodów z Opola, Wrocławia i Głogowa<ref>Edmund Małachowicz, ''Najnowszy zarys dziejów Wrocławia'', wyd. PAN, rok 2000, s. 49.</ref>, jak również powstanie grodu w Opawie-[[Kylešovice|Kylešovicach]] przypisuje się częstokroć polskiej akcji osadniczej<ref name="Boroń" />. Pierwszym dokumentem mogącym potwierdzić przyłączenie Śląska mógł być [[Dagome iudex]] z 991 roku. W 1000 powstaje [[Archidiecezja wrocławska|biskupstwo wrocławskie]], obejmujące swoim zasięgiem Dolny Śląsk i większą część Górnego Śląska.
 
* 1038 – książę czeski [[Brzetysław I]] najechał na Polskę i przyłączył Śląsk do Czech. W następstwie najazdu wyłączył też z diecezji wrocławskiej Opawę i Karniów wraz z okolicami.
* 1050 – [[Kazimierz I Odnowiciel]] najechał na Czechy, wskutek czego przyłącza do Polski Śląsk bez części ziemi gołęszyckiej, która przyłączona została do Moraw. Zgodnie z układem w [[Quedlinburg]]u polscy władcy musieli płacić Czechom [[Danina|trybut]] z ziem śląskich.
* 1069 – [[Bolesław II Szczodry|Bolesław Szczodry]] zaprzestaje płacenia trybutu ze Śląska.
* 1137 – [[pokój kłodzki]] między [[Bolesław III Krzywousty|Bolesławem Krzywoustym]] i [[Sobiesław I Przemyślida|Sobiesławem I]] zostawiający [[Śląsk Opawski]] i [[Ziemia kłodzka|ziemię kłodzką]] władcom czeskim, a resztę Śląska władcom polskim.
Linia 92:
* 1740 – [[Królestwo Prus|Król pruski]] [[Fryderyk II Wielki]] zajmuje większość ziem Górnego Śląska, poza księstwami: cieszyńskim, opawskim i [[Karniów|karniowskim]].
* 1740–1742 – [[wojny śląskie|I wojna śląska]].
* 1742, 11 czerwca – Podpisanie [[Pokój wrocławski|pokoju we Wrocławiu]] na mocy którego Fryderyk II opanowałzyskał prawie cały Śląsk Dolny (oprócz części [[Księstwo nyskie|biskupiego księstwa nyskiego]] – [[Powiat Jesionik|ziemie frywałdowskiej]]) i większość Górnego (bez księstw: cieszyńskiego i opawskiego).
* 1751 – podział [[Śląsk Austriacki|Śląska Austriackiego]] (ze stolicą w [[Opawa|Opawie]]) na obwody karniowski, opawski i cieszyński.
* 1788, 19 stycznia – uruchomienie w kopalni ''Fryderyk'' pod [[Tarnowskie Góry|Tarnowskimi Górami]] jednej z pierwszych poza Anglią [[Maszyna parowa|maszyn parowych]]. Początek rozwoju wielkiego zagłębia przemysłowego.
Linia 139:
* 1945, luty – kwiecień – [[Deportacje z terenów Śląska do Związku Radzieckiego w 1945 roku|deportacje Górnoślązaków do ZSRR jako robotników przymusowych]].
* 1945, marzec – przyłączenie Śląska Opolskiego (międzywojenny niemiecki Górny Śląsk) i uprzemysłowionych powiatów Kieleckiego ([[Zagłębie Dąbrowskie]]) do de iure autonomicznego Województwa Śląskiego.
* 1945, 6 maja – [[Krajowa Rada Narodowa]] likwiduje autonomię Górnego Śląskaregionu. Wojewoda [[Aleksander Zawadzki]] samowolnie wprowadza nową nazwę [[Województwo śląskie (1945–1950)|województwo śląsko-dąbrowskie]].
* 1945, 9 maja – likwidacja przez Czechosłowację administracji polskiej na [[Zaolzie|Zaolziu]].
* 1945 – początki masowego wywożenia tysięcy miejscowej ludności, zwłaszcza górników, na roboty przymusowe do [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], głównie w rejon [[Donieckie Zagłębie Węglowe|Donbasu]]<ref name="hgś" /><ref>[http://www.ipn.gov.pl/portal/pl/394/967/ IPN].</ref>.
* 1946 – kwalifikowanie w Polsce osób do przeprowadzania [[Wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej|selekcji narodowej]], zakładającej rozdzielenie elementu kulturowo polskiego (czyli posługującego się polskim językiem i zachowującego polskie obyczaje) od Niemców. Na samym Śląsku Opolskim do połowy 1949 roku zweryfikowano około 850 tys. osób<ref name="hgś">{{Cytuj książkę |imię=Adam |nazwisko=Dziurok|imię2=Bernard |nazwisko2=Linek|tytuł = Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu |wydawca = Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej |data = 2011 |strony = 274 |isbn = 978-83-60470-41-1}}</ref>. Wysiedlanie ludności niemieckiej i osiedlanie się polskich Kresowian (Polaków z Kresów) na Górnym Śląsku, którzy zostali przymusowo wysiedleni z dawnych polskich [[Kresy Wschodnie|Kresów Wschodnich]], a także osiedlanie się dobrowolnych polskich osadników z innych, często przeludnionych części Polski<ref>https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/ksiazki/13127,Kresowianie-na-Gornym-Slasku.html</ref>. Następnie, przez cały okres [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL-u]], w rejonie Górnego Śląska zamieszkała bardzo duża liczba Polaków pochodzących z innych regionów, którzy dostawali pracę na Górnym Śląsku. Natomiast w czeskiej części Śląska osiedlali się Czesi po wysiedlonych Niemcach.
* 1949, 1 stycznia – podział [[Śląsk Czeski|Śląska Czeskiego]] do krajów [[ołomuniec]]kiego (cz. ''Olomoucký kraj'') i [[Ostrawa|ostrawskiego]] (cz. ''Ostravský kraj'').
* 1950 – podział województwa śląskiego (śląsko-dąbrowskiego) na [[Województwo katowickie (1950–1975)|województwo katowickie]] (do którego włączono także ziemie małopolskie, np.: Częstochowę z częścią JuryJurą i Zagłębie[[Biała Dąbrowskie(Bielsko-Biała)|Białą Krakowską]] jako część [[Bielsko-Biała|Bielska-Białej]]) i [[województwo opolskie]] (do którego włączono m.in. [[Brzeg (miasto)|Brzeg]]).
* lata 70. XX w. duże inwestycje w przemysł i infrastrukturę. Powstaje szereg [[kopalnia|kopalń węgla kamiennego]], stare są modernizowane, powstaje tzw. „[[gierkówka]]” droga szybkiego ruchu [[Warszawa]] – [[Katowice]] (1972–1976).
* 1975 – z województwa katowickiego wyodrębniono [[województwo częstochowskie]] i część [[województwo bielskie|województwa bielskiego]]. Przyłączenie mniejszych miast i [[osiedle typu miejskiego|osiedli typu miejskiego]] do sąsiednich, większych ośrodków (np. [[Lędziny]], [[Niedobczyce]], [[Radlin]], [[Radzionków]]).
Linia 226:
 
=== Podział administracyjny i historyczny ===
[[Plik:Poland Voivodeships adminstrative division 1930 Silesian Voivodeship.svg|thumb|[[województwo śląskie (II Rzeczpospolita)|Województwo śląskie]] w latach 1922–19391922–1938|lewo]]
[[Plik:CZ-cleneni-Slezsko-wl.png|thumb|[[Śląsk Czeski]] na mapie administracyjnej Czech]]
Górny Śląsk leży w obrębie dwóch polskich województw: [[województwo śląskie|śląskiego]] i [[województwo opolskie|opolskiego]] oraz w obrębie czeskiego [[kraj morawsko-śląski|kraju morawsko-śląskiego]].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Górny_Śląsk”