|
[[Plik:Lutes.png|thumb|Wybrane instrumenty szyjkowe: viola da gamba, lutnia, gitara, mandolina, skrzypce]]
W średniowieczu, na [[Bliski Wschód|Bliskim Wschodzie]] wykształciła się lutnia krótkoszyjkowa ''{{link-interwiki|gambus|Q=Q120031}}'' (''qanbūs'', ''kabosa'', ''koboz''). Miała wycięty z jednego kawałka drewna korpus, zwężający się płynnie w krótką szyjkę, charakterystyczną sierpowatą, odgiętą ku tyłowi komorę kołkową z wydatnymi, bocznie osadzonymi kołkami oraz strunociąg zamocowany na dolnej „ściance” korpusu. Trzy struny zarywane były prawdopodobnie plektronem. Ten typ lutni przedostał się do Europy przez [[Cesarstwo Bizantyńskie|Bizancjum]] i [[Węgry]], a także od strony zachodniej, przez [[Półwysep Iberyjski]]. Hiszpańscy chrześcijanie jeszcze w XIV wieku nazywali go ''guitarra morisca'' (gitara mauretańska){{odn|Sachs|2005|s=236}}. Instrument ewoluował przybierając w XVI wieku postać [[mandora|mandoli]] (mandory){{odn|Baculewski et al.|2006|s=520}} – lutni z gruszkowatym korpusem, otworem rezonansowym z rzeźbioną rozetką i długą, sierpowatą komorą kołkową{{odn|Sachs|2005|s=238}}. W krajach [[Półwysep Bałkański|bałkańskich]], Rosji i Polsce rozprzestrzenił się pod nazwą [[kobza]]{{odn|Kamiński|1971|s=70}}. Do X wieku bezprogowa wersja ''gambusu'' o nazwie ''rebab''{{odn|Baculewski et al.|2006|s=737}}, wyposażona w jedną lub dwie struny, używana była jako instrument smyczkowy{{odn|Sachs|2005|s=238}}<ref name="britannicaL" />. ▼'''Chordofony szyjkowe''', '''instrumenty szyjkowe''', '''lutnie''' – w [[instrumentologia|instrumentologii]], instrumenty muzyczne wyposażone w korpus i szyjkę, w których źródłem [[Dźwięk|dźwięku]] są napięte struny{{odn|Sachs|2005|s=445}}{{odn|Baculewski et al.|2006|s=155}}<ref name="britannicaL" /><ref name="pwn" />. Korpus jest [[rezonator (muzyka)|rezonatorem]] – służy do zwiększania skuteczności promieniowania dźwięku{{odn|Sachs|2005|s=446}}, a szyjka służy do trzymania instrumentu oraz do skracania strun, które muzyk dociska palcami wprost do niej lub do umocowanej na niej podstrunnicy{{odn|Baculewski et al.|2006|s=880}}. Przykładami instrumentów szyjkowych są lutnia, skrzypce i gitara{{odn|Baculewski et al.|2006|s=155}}.
Termin „lutnie”, w kontekście typu instrumentów muzycznych odnosi się ogólnie do instrumentów strunowych z szyjką, a nie do wykształconego w kulturze europejskiej instrumentu o nazwie lutnia{{odn|Sachs|2005|s=148, 445}}{{odn|Baculewski et al.|2006|s=155}}.
== Historia ==
[[Plik:Muse with Πανδούρα Pandura Pandora Panduris ancient Greece old guitar Athens IV BCE siglo IV AEC.jpg|thumb|left|Kobieta grająca na pandorze]]
Najstarsze wizerunki instrumentów szyjkowych pochodzą ze znajdywanych na terenie [[Mezopotamia|Mezopotamii]] i [[Kapadocja|Kapadocji]] statuetek, płyt i pieczęci datowanych na ok. 2000 r. p.n.e. Instrumenty te mają bardzo mały korpus, długą szyjkę z progami oraz dwie struny. Grano na nich używając [[Plektron|plektronu]]. Starożytni Grecy nazywali ten typ lutni ''[[pandora (instrument muzyczny)|pandurą]]'' (''pandora'', ''bandora''{{odn|Baculewski et al.|2006|s=665}}){{odn|Sachs|2005|s=73}}.
Mniej więcej z tego okresu pochodzą inne lutnie długoszyjkowe: egipskie instrumenty z owalnym, drewnianym korpusem pokrytym skórą i przebitym wzdłuż osi długą szyjką. Struny (zazwyczaj dwie) zamocowane były do szyjki rzemieniami – wewnątrz pudła rezonansowego oraz na górnym końcu. W podobny sposób – rzemieniami owiniętymi dookoła szyjki – wyznaczone były progi. Na instrumencie grano plektronem. Ten typ instrumentu przetrwał na terenach Afryki Północno-Zachodniej pod nazwą ''gunbrī''<ref name="britannicaD" />, i w nieco zmniejszonej gabarytowo formie pod nazwą ''gunībrī''{{odn|Sachs|2005|s=92}}.
[[Starożytny Iran|Perskie]] statuetki z VIII wieku p.n.e. przedstawiają instrumenty z krótką szyjką i małym, wąskim korpusem długości ok. 60 cm i szerokości ok. 20 cm{{odn|Sachs|2005|s=148}}<ref name="britannicaD" />.
W [[Starożytna Grecja|starożytnej Grecji]], [[Starożytny Rzym|Rzymie]] i [[Etruria|Etrurii]] chordofony szyjkowe występowały rzadko, a ich konstrukcja była tożsama z mezopotamską, kapadocką i egipską. Hellenowie określali trzystrunowe warianty mianem ''tríchordon'', a pozostałe ''pandura''{{odn|Sachs|2005|s=126}}.
[[Plik:Chung-ang, Singing Women (near Sing Chang).jpg|thumb|Kobiety grające na cytrze trzystrunowej (''[[sanxian]]'') oraz lutni ''[[pipa]]'']]
Na Dalekim Wschodzie, za czasów panowania [[dynastia Han|dynastii Han]] (206 p.n.e–200 n.e.), grano na lutni krótkoszyjkowej nazywanej w Chinach ''[[pipa]]''{{odn|Baculewski et al.|2006|s=682}}. Miała korpus w kształcie gruszki, płytkie, zaokrąglone dno i drewnianą płytę wierzchnią. Cztery, czasami zdwojone, jedwabne struny rozpięte były między mostkiem w dolnej części korpusu, a zamocowanymi na końcu szyjki kołkami w kształcie smukłych stożków zwróconych podstawami na zewnątrz. Na instrumencie grano plektronem lub palcami, skracając tylko jedną lub dwie struny; pozostałe rezonowały{{odn|Sachs|2005|s=176}}<ref name="britannicaD" />.
W pierwszych wiekach pierwszego tysiąclecia n.e. w Indiach Północno-Zachodnich pojawiła się lutnia krótkoszyjkowa – instrument ze zwężającym się ku górze i przechodzącym w krótką szyjkę drewnianym korpusie. Odmiennie niż na wcześniejszych instrumentach długoszyjkowych, melodię realizowano wykorzystując na ogół wszystkie struny. Lutnia ta miała cztery do pięciu strun i charakterystyczne głębokie, księżycowe wcięcia, po obu stronach korpusu. Ten typ korpusu przetrwał w kulturze instrumentów indyjskich, afgańskich i pamirskich, a we współczesnym instrumentarium wcięcia rozwinęły się do głębokich rynien jak w [[rabaab|rabaabie]] i w [[sarod]]zie{{odn|Sachs|2005|s=148}}.
Chińska ''pipa'' dotarła do Japonii kilka wieków później i – przyjmując kilka zbliżonych form konstrukcyjnych – zakorzeniła się w kulturze pod nazwą ''[[biwa (instrument muzyczny)|biwa]]''{{odn|Baculewski et al.|2006|s=106}}{{odn|Sachs|2005|s=178}}.
[[Plik:Woman Playing a Moon Zither.jpg|thumb|left|Kobieta grająca na lutni ''gekkin'']]
Około 500 n.e., na terenach [[Azja Środkowa|Azji Środkowej]] i [[Azja Wschodnia|Wschodniej]] wykształciła się krótkoszyjkowa płaska lutnia z okrągłym pudłem rezonansowym zbudowanym z dwóch desek połączonych prostopadłymi ściankami bocznymi. Instrument przetrwał do współczesności na terenach Mongolii, Chin, Japonii, Wietnamu i Kambodży pod nazwą ''{{link-interwiki|yueqin|Q=Q1370147}}'' ({{w języku|ja|''gekkin''}}{{odn|Baculewski et al.|2006|s=300}}){{odn|Sachs|2005|s=203}}. Na Daleki Wschód dotarła również z Azji Zachodniej lutnia długoszyjkowa – odpowiednik perskiego tanburu{{odn|Baculewski et al.|2006|s=883}} lub pierwotnej formu [[sitar]]u{{odn|Baculewski et al.|2006|s=807}}. Instrument miał mały, obciągnięty z obu stron skórą korpus, robiony z okrągłej lub czworobocznej obręczy z drewna. Przebijał go ok. 90-centymetrowy pręt, wzdłuż którego rozciągnięte były trzy [[jedwab]]ne struny. W Chinach nazywano go ''sanxian''{{odn|Baculewski et al.|2006|s=780}}, w Japonii ''[[shamisen]]''{{odn|Sachs|2005|s=204}}.
W Indiach przedmuzułmańskich (do VIII w.) występowały dwa rodzaje fideli z krótką, pozbawioną progów szyjką, na których grano smyczkiem – ''sarinda''{{odn|Baculewski et al.|2006|s=782}} i ''sarangi''{{odn|Baculewski et al.|2006|s=781}}. Pierwsza miała fantazyjnie uformowany korpus i trzy struny z końskiego włosia lub jelitowe. Druga, występująca głównie w Indiach północnych, wydrążona była z jednego kawałka ciężkiego drewna, miała trzy lub cztery jelitowe struny melodyczne i kilkanaście metalowych, współdrgających w trakcie gry na zasadzie rezonansu. Prymitywne formy obu instrumentów występują współcześnie na terenach [[Turkiestan]]u{{odn|Sachs|2005|s=211}}.
W średniowieczu, w Indiach muzułmańskich (po VIII w.), zakorzeniły się charakterystyczne dla tego regionu świata lutnie szerokoszyjkowe, które wyewoluowały z perskich wąskoszyjkowych {{link-interwiki|tanbur|Q=Q3424319|tekst=tamburu}}{{odn|Sachs|2005|s=241}} i sitaru. Indyjski sitar{{odn|Baculewski et al.|2006|s=807}} składa się z małego, gruszkowatego korpusu z płaską, dziurkowaną płytą wierzchnią, i bardzo szerokiej szyjki z progami i bocznie osadzonymi kołkami. Ma od czterech do siedmiu strun. Indyjski tambur{{odn|Baculewski et al.|2006|s=883}} – ''tamburi'' – gabarytami podobny jest do sitaru, ale ma wypukłą płytę wierzchnią i szyjkę pozbawioną progów. Instrumentem smyczkowym podobnym do sitaru jest fidel ''esrar'' – skrzyżowanie sitaru z sarangi{{odn|Sachs|2005|s=216}}.
[[Plik:Erhu - street busker in Beijing - march 29 2017.webm|thumb|Mężczyzna grający na erhu – rodzaju lutni smyczkowej ''huqin'']]
Na [[Daleki Wschód|Dalekim Wschodzie]] rozpowszechniła się rodzina fideli (lutni smyczkowych) o nazwie ''{{link-interwiki|huqin|Q=Q1255518|tekst=huqin}}''{{odn|Sachs|2005|s=202}}. Podróżnik i kronikarz [[Shen Kuo]] opisał te instrumenty w XI wieku. Najwcześniejsza ilustracja pochodzi z datowanego na 1105 manuskryptu ''{{link-interwiki|Yue Shu|Q=Q10878467}}''<ref name="oxfHuqin" />. Korpus huqin ma formę cienkiego walca lub sześciokątnego graniastosłupa. Na jedną z podstaw naciągnięta jest [[skóra (surowiec)|skóra]] spełniająca funkcję {{link-interwiki|płyta rezonansowa|Q=Q1189953|tekst=płyty rezonansowej}}. [[Gryf (chordofony)|Szyjka]] w formie pręta, bez [[podstrunnica|podstrunnicy]] przebija korpus na wylot. Włosie [[smyczek (muzyka)|smyczka]] przechodzi między dwiema strojonymi zazwyczaj w [[kwinta (interwał)|kwincie]] strunami. Gra się na huqinie trzymając go w pozycji pionowej, korpusem do dołu, naciskając struny opuszkami palców{{odn|Sachs|2005|s=202}}. Spośród wielu typów i odmian najpopularniejszym i używanym współcześnie jest [[erhu]]<ref name="oxfHuqin" />.
[[Plik:Qanbuz.JPG|thumb|left|Dalekowschodnia lutnia krótkoszyjkowa ''gambus'']]
▲W średniowieczu, na [[Bliski Wschód|Bliskim Wschodzie]] wykształciła się lutnia krótkoszyjkowa ''{{link-interwiki|gambus|Q=Q120031}}'' (''qanbūs'', ''kabosa'', ''koboz''). Miała wycięty z jednego kawałka drewna korpus, zwężający się płynnie w krótką szyjkę, charakterystyczną sierpowatą, odgiętą ku tyłowi komorę kołkową z wydatnymi, bocznie osadzonymi kołkami oraz strunociąg zamocowany na dolnej „ściance” korpusu. Trzy struny zarywane były prawdopodobnie plektronem. Ten typ lutni przedostał się do Europy przez [[Cesarstwo Bizantyńskie|Bizancjum]] i [[Węgry]], a także od strony zachodniej, przez [[Półwysep Iberyjski]]. Hiszpańscy chrześcijanie jeszcze w XIV wieku nazywali go ''guitarra morisca'' (gitara mauretańska){{odn|Sachs|2005|s=236}}. Instrument ewoluował przybierając w XVI wieku postać [[mandora|mandoli]] (mandory){{odn|Baculewski et al.|2006|s=520}} – lutni z gruszkowatym korpusem, otworem rezonansowym z rzeźbioną rozetką i długą, sierpowatą komorą kołkową{{odn|Sachs|2005|s=238}}. W krajach [[Półwysep Bałkański|bałkańskich]], Rosji i Polsce rozprzestrzenił się pod nazwą [[kobza]]{{odn|Kamiński|1971|s=70}}. Do X wieku bezprogowa wersja ''gambusu'' o nazwie ''rebab''{{odn|Baculewski et al.|2006|s=737}}, wyposażona w jedną lub dwie struny, używana była jako instrument smyczkowy{{odn|Sachs|2005|s=238}}<ref name="britannicaL" />.
[[Plik:Lute-family instrumentalist at Capella Palatina 2.jpg|thumb|Mężczyzna grający na lutni ''ūd'']]
W średniowieczu, na obszarach kultury muzułmańskiej, występowały instrumenty smyczkowe w formie długiej szyjki o okrągłym przekroju przebijającej niewielki korpus – fidele z nanizanym [[rezonator (muzyka)|rezonatorem]]. Miały jedną lub dwie struny{{odn|Sachs|2005|s=239}}.
Pierwsze lutnie europejskie z okresu wczesnego średniowiecza przedstawione są w [[psałterz utrechcki|psałterzu utrechckim]]. Są to instrumenty ze smukłą, dwu- lub trzykrotnie dłużą od korpusu dofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkodofony szyjkowdofony szdofony szyjkodofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkowdofony szyjkoszyjką z progami, wygiętą w tył komorą kołkową i pudłem rezonansowym o kształcie czary kielicha lub kwiatu tulipana. Podobny z proporcji szyjki i korpusu instrument przedstawiony jest w [[psałterz Dagulfa|Złotym Psałterzu z Sankt Gallen]]. Hiszpańskie manuskrypty z X i XI wieku przedstawiają lutnie krótkoszyjkowe, z wąskim, gruszkowatym korpusem przechodzącym płynnie w szyjkę, na końcu której poprzecznie zamocowana jest główka z czterema kołkami{{odn|Sachs|2005|s=259}}.
Pierwsze lutnie europejskie z okresu wczesnego średniowiecza przedstawione są w [[psałterz utrechcki|psałterzu utrechckim]]. Są to instrumenty ze smukłą, dwu- lub trzykrotnie dłużą od korpusu szyjką z progami, wygiętą w tył komorą kołkową i pudłem rezonansowym o kształcie czary kielicha lub kwiatu tulipana. Podobny z proporcji szyjki i korpusu instrument przedstawiony jest w [[psałterz Dagulfa|Złotym Psałterzu z Sankt Gallen]]. Hiszpańskie manuskrypty z X i XI wieku przedstawiają lutnie krótkoszyjkowe, z wąskim, gruszkowatym korpusem przechodzącym płynnie w szyjkę, na końcu której poprzecznie zamocowana jest główka z czterema kołkami{{odn|Sachs|2005|s=259}}.
[[Plik:Britannica Fiddle Minnesinger.png|thumb|left|Mężczyzna grający na fideli]]
|
