Stećak
Stećak (l. mn. stećci) – późnośredniowieczny rzeźbiony nagrobek kamienny z terenu Bośni i Hercegowiny, zachodniej Serbii, północnej Czarnogóry oraz środkowej i południowej części Chorwacji.
| Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ |
kulturowy |
| Spełniane kryterium |
III, VI |
| Numer ref. | |
| Region[b] |
Europa i Ameryka Północna |
| Historia wpisania na listę | |
| Wpisanie na listę | |
W 2016 roku stećci zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Nazwa edytuj
Różne nazwy nagrobków funkcjonowały równocześnie: bilig (oznaczenie), kâm (kamień), zlamen (znak), kuća (dom) i vječni dom (wieczna siedziba) a także mramorje, mramori (bloki marmurowe), kaursko groblje (cmentarz giaurów), divsko groblje (cmentarz olbrzymów) oraz mašet czy mašete (wielkie kamienie)[1]. Współczesna nazwa stećci pojawiła się w połowie XIX wieku i wywodzi się od czasownika „stać”[1], oznacza „wysoki stojący kamień”[2]. W literaturze przedmiotu stosowana jest również nazwa kamik[1].
Położenie edytuj
Stećci znajdowane są na obszarze Bośni i Hercegowiny, zachodniej Serbii, północnej Czarnogóry oraz środkowej i południowej części Chorwacji, pomiędzy rzeką Sawą na północy, wybrzeżem Adriatyku na południu, regionem Lika na zachodzie i terenem zachodniej Serbii na wschodzie[1]. Spisano ok. 70 tys. stećci w ponad 3 tys. lokalizacji: ok. 2700 znajduje się na terytorium Bośni i Hercegowiny, ok. 400 w Chorwacji, ok. 107 w Czarnogórze i ok. 200 w Serbii[1].
Opis edytuj
Najprawdopodobniej stećci pojawiły się w drugiej połowie XII w., rozprzestrzeniły się w XIV–XV w.[1] Były wznoszone głównie z wapienia – powszechnie występującego a w regionie, a także z serpentynów, łupków, zlepieńców, tufu i innych kamieni[1]. Kamieniołomy znajdowały się w pobliżu cmentarzy, by ułatwić transport wielotonowych nagrobków, wykuwanych i często ozdabianych reliefami w kamieniołomie[1]. Stosowano następujące motywy[1]:
- symbole społeczne i religijne: krzyże, narzędzia, broń, półksiężyc i gwiazdy, antropomorficzne lilie, motywy solarne;
- kompozycje figuralne: przedstawienia mężczyzn i kobiet, sceny potyczek, turniejów, polowań, procesji, tańca kolo, przedstawienia zwierząt;
- motywy geometryczno-roślinne.
Najczęściej stosowanymi motywami świeckimi są herby oraz przestawienia różnych rodzajów broni: mieczy, noży, kopii, łuków i strzał[1]. Najbardziej rozpowszechnione motywy religijne to różne formy krzyża, m.in. krzyże greckie, krzyże łacińskie, krzyże świętego Andrzeja, krzyże św. Piotra, krzyże maltańskie, krzyże lotaryńskie, swastyki[1]. Na wielu nagrobkach znajdują się epitafia[1].
Stećci stawiono pionowo na grobach i orientowano z reguły na linii wschód-zachód[1]. Jeden stećak mógł oznaczać jeden lub więcej grobów[1]. Wyróżnia się pięć podstawowych typów stećci: płyty, skrzynie, nagrobki nakryte dachem dwuspadowym (sljemenaci) – rozpowszechnione w XV w., monumentalne krzyże i kolumny stawiane najczęściej na przełomie XV–XVI w.[1]. Najwięcej zachowanych stećci ma formę skrzyni lub płyty[1]. Średnia waga nagrobków to 3 tony, a największe stećci ważyły nawet 29 ton[1].
Lista światowego dziedzictwa UNESCO edytuj
W lipcu 2016 stećci zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[3]. Z 28 cmentarzy, które znalazły się na liście[4], 20 znajduje się w Bośni i Hercegowinie, po 3 w Serbii i Czarnogórze oraz 2 w Chorwacji[5].
,_%D0%91%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B8_10.jpg)
.JPG)
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Stećci Medieval Tombstones Graveyards – Nomination File. whc.unesco.org. [dostęp 2017-01-07]. (ang.).
- ↑ Amila Buturovic: Carved in Stone, Etched in Memory: Death, Tombstones and Commemoration in Bosnian Islam Since C.1500. Routledge, 2016, s. 114. ISBN 978-1-317-16957-4. [dostęp 2017-01-07]. (ang.).
- ↑ Five sites inscribed on World Heritage List. whc.unesco.org, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-31]. (ang.).
- ↑ Stećci Medieval Tombstones Graveyards. whc.unesco.org. [dostęp 2016-07-31]. (ang.).
- ↑ Stećci upisani na Popis svjetske baštine UNESCO-a. min-kulture.hr, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-31]. (chorw.).
- ↑ Stećci Medieval Tombstones Graveyards – maps. whc.unesco.org. [dostęp 2017-01-07]. (ang.).
Bibliografia edytuj
- Stećci. W: red. Władysław Kowalenko, Gerard Labuda, Tadeusz Lehr-Spławiński: Słownik Starożytności Słowiańskich, tom 5. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973, s. 138.
- John Van Antwerp Fine: The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1987, s. 626.
- Octavian Ciobanu: The emergence of Vlach necropolises with petroglyphs in Western Balkans. Journal of Ethnology and Culturology /Revista de Etnologie şi Culturologie, tom XXIV, 2018.