System prawa

termin teorii prawa

System prawa (system prawny) – termin posiadający dwa podstawowe znaczenia z zakresu teorii prawa.

Mapa systemów prawa państw świata

Po pierwsze przez system prawny możemy rozumieć uporządkowany zbiór norm prawnych[1].

Po drugie przez system prawny można rozumieć pewien typ/rodzaj prawa (porządku prawnego) czy nawet kultury prawnej[2].

System prawa w znaczeniu pierwszym obejmuje: systemy prawa poszczególnych państw oraz systemy prawa poszczególnych gałęzi prawa, jak. np. system prawa cywilnego czy system prawa karnego. W przypadku tych ostatnich mówi się też o subsystemach (podsystemach) prawa[3]. O takim systemie i jego podsystemach mówi się, że są one konkretne, bo wchodzące w ich skład normy prawne obowiązują dane podmioty, w danym czasie i w danym miejscu[3].

W znaczeniu drugim mówi się na przykład o systemie prawnym typu civil law (prawa kontynentalnego, romańsko-germańskiego, ustawowego, stanowionego), dla określenia głównie prawa (porządków prawnych, kultury prawnej) krajów Europy Kontynentalnej i większości krajów Ameryki Południowej, oraz o systemie prawnym typu common law (prawa anglosaskiego), który ma być charakterystyczny przede wszystkim dla Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (z uwzględnieniem jednak specyfiki Szkocji), Irlandii, Stanów Zjednoczonych Ameryki (z wyjątkiem stanu Luizjana i terytorium Portoryko), Izraela, Kanady (z wyjątkiem prowincji Quebec), Nowej Zelandii, Australii, Filipin, Singapuru, Ghany, Afryki Południowej (choć przy znacznym wpływie holenderskim), Malezji, Bermudów, Egiptu oraz innych byłych brytyjskich kolonii[2]. W takim też znaczeniu wyróżnia się skandynawskie systemy prawne, które plasują się gdzieś pomiędzy systemem prawnym typu common i civil law, będąc nieco bliżej tego ostatniego, i występują w Norwegii, Szwecji, Finlandii i Danii – a wraz z Islandią tworzą szerszą od nich rodzinę nordyckich systemów prawnych[4]. Ponadto w tym znaczeniu wyszczególnia się także systemy prawne Dalekiego Wschodu (Chińskiej Republiki Ludowej, Tajwanu, Japonii, Korei Południowej), system prawa hinduskiego, system prawa Islamu, system kapitalistyczny i system socjalistyczny (komunistyczny)[3].

Cechy systemu prawa w znaczeniu pierwszym edytuj

  • hierarchiczne uporządkowanie - wchodzenie w jego skład norm różnego rzędu
  • wewnętrzna bezsprzeczność - brak sprzeczności między wchodzącymi w jego skład normami prawnymi
  • zupełność - brak luk extra legem[5]

Charakterystyka systemu prawnego w znaczeniu drugim edytuj

Systemem źródeł prawa nazywane są charakterystyczne formy działalności prawotwórczej w systemie prawnym danego państwa [potrzebny przypis]. W zależności od tego, jakiego rodzaju fakty prawotwórcze tworzy się głównie w danym systemie prawnym, wyróżnia się systemy prawa stanowionego, zwane inaczej także systemami prawa ustawowego (civil law) lub kontynentalnego, powstające w głównej mierze w drodze stanowienia norm przez ustawodawcę, oraz systemy prawa (common law), powstające głównie w drodze wydawania wyroków sądowych tzw. precedensów[6].

Porównanie systemów common law i systemów prawa kontynentalnego[7]
Common law System prawa kontynentalnego
pochodzenie Początki w XIII wieku w Anglii rozwinął się w obecnej rygorystycznej postaci w wiekach XIX-XX Opiera się na prawie rzymskim, spisywanym przez glosatorów, w Europie nowożytnej od czasów wielkich kodyfikacji
źródła prawa wyrok sądowy oficjalnym źródłem prawa wyrok sądowy nieoficjalnym źródłem prawa
precedensy prawnie wiążące (de iure) precedensy prawnie niewiążące (de facto)
prawo stanowione jest najwyższym źródłem prawa (bowiem może uchylić precedens, precedens nie może uchylić ustawy)- zasada prymatu ustawy prawo stanowione stoi wyżej od tradycyjnego precedensu z common law, jednak precedens interpretujący ustawę traktowany jest od chwili jego ustanowienia jako część ustawy
występowanie zasady stare decisis brak zasady stare decisis z pewnymi nielicznymi wyjątkami
prawo częściowo skodyfikowanie a częściowo case-law prawo w całości skodyfikowane (kodeksy i inne akty prawa stanowionego)
podział prawa brak wyraźnego podziału na prawo publiczne i prywatne rozdział prawa publicznego i prywatnego
jednolita konstrukcja systemu sądowego: brak sądów administracyjnych i karnych w sądach istnieją wydziały karne i cywilne, istnieją również sądy administracyjne i konstytucyjne (system sądowy nie jest jednolity)
podział na common law i equity podział podstawowy na prawo cywilne i prawo karne i publiczne (administracyjne)
rola sędziów rozstrzyganie spraw (adjudykacja) oraz oficjalne tworzenie prawa rozstrzyganie spraw
oficjalne tworzenie prawa (precedens w sprawach jeszcze nie rozpoznanych oraz overruling) nieoficjalne tworzenie prawa (precedensy de facto - wpływające faktycznie ale formalnie niewiążące, milczące odstępowanie od poprzednich propozycji sądowej wykładni prawa)
wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie per analogiam (sprawy podobne) i dedukcja z reguł precedensowych wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie dedukcyjne, subsumpcja, argumenty z konsekwencji, rzadkie korzystanie z analogii - gdy można zastosować wykładnie rozszerzającą (interpretatio extensiva)- wolności i uprawnienia, w myśl zasady in dubio pro liberate
wydawanie wyroków, tworzenie precedensów (nie każdy wyrok jest precedensem) wydawanie wyroków, określanie kar i odszkodowań
judicial review (ocena zgodności prawa z Konstytucją) oceny zgodności z konstytucja dokonuje najczęściej specjalnie w tym celu powołany organ - Trybunał Konstytucyjny
mała rola doktryny w orzecznictwie większa rola doktryny w orzecznictwie
norma prawna norma prawna precedensu norma prawna kodeksowa
ratio decidendi, norma generalna, trzy- lub dwuczłonowa jako podstawa systemu
wyrok sądu pozwala zbudować ratio decidendi wyrok sądu pozwala zbudować tezę wyroku
rola ławy przysięgłych występowanie ławy przysięgłych (jury) występowanie ławników (razem z sędzią decydują o wyroku)
znaczący udział czynnika społecznego w systemie (np. Konstytucja Stanów Zjednoczonych gwarantuje prawo do procesu z udziałem jury) znikomy udział czynnika społecznego w systemie (biorą udział w sprawach rodzinnych i pracowniczych)
wyrok w procesie karnym: ława orzeka o winie, sędzia o karze wyrok w procesie karnym: sędzia orzeka o winie i karze
wyrok w procesie cywilnym: ława orzeka o tym, kto ma rację i o odszkodowaniu, sędzia ewentualnie może zmniejszyć jego wysokość wyrok w procesie cywilnym: sędziowie orzekają samodzielnie ew. w niektórych sprawach z ławnikami

System prawa zwyczajowego edytuj

System prawa zwyczajowego opiera się na zwyczaju – niepisanych regułach, obowiązujących na określonym terytorium określoną grupę ludzi przez określony czas. Zwyczaj może przekształcić się w prawo zwyczajowe, gdy zostaną spełnione dwa kryteria:

  • zwyczaj przerodzi się w pewną ustaloną, jednolicie wykonywaną i trwała praktykę (frequens usus) postępowania w określonej sytuacji;
  • praktyce tej będzie towarzyszyło przekonanie o mocy prawnej (opinio iuris sive necessitatis) – powszechne przekonanie społeczeństwa o prawnie wiążących charakterze normy zwyczajowej.


Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. M. Koszowski, Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa, Warszawa 2019, s. 99
  2. a b M. Koszowski, Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa, Warszawa 2019, s. 105
  3. a b c M. Koszowski, Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa, Warszawa 2019, s. 106
  4. M. Koszowski, Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa, Warszawa 2019, s. 105-106
  5. M. Koszowski, Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa, Warszawa 2019, s. 99-105.
  6. Opracowane w oparciu o: Maciej Koszowski, Anglosaska doktryna precedensu. Porównanie z polską praktyką orzeczniczą, Warszawa 2009.
  7. Maciej Koszowski, Anglosaska doktryna precedensu. Porównanie z polską praktyką orzeczniczą, Warszawa 2009.

Bibliografia edytuj

  • Maciej Koszowski: Anglosaska doktryna precedensu: Porównanie z polską praktyką orzeczniczą. Warszawa: Warszawska Firma Wydawnicza, 2009. ISBN 978-83-61748-04-5.
  • Lech Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wydanie VIII, TNOiK, Toruń 2004, ISBN 83-7285-182-4
  • Maciej Koszowski, Dwadzieścia osiem wykładów ze wstępu do prawoznawstwa, Wydawnictwo CM, Warszawa 2019, ISBN 978-83-66704-82-4.