Szkoła uczuć (powieść Gustave’a Flauberta)

Szkoła uczuć (oryg. fr. L’Education sentimentale) – powieść Gustave’a Flauberta opublikowana po raz pierwszy w 1869. Według słów samego autora stanowi „moralną i uczuciową” historię pokolenia urodzonych na początku lat 20. XIX wieku.

Szkoła uczuć

L’Education sentimentale

Autor	Gustave Flaubert
Typ utworu	powieść
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Francja
Język	francuski
Data wydania	1869

Okoliczności powstania utworu

Już w 1843 Flaubert nosił się z zamiarem napisania powieści – rozprawy o swoim pokoleniu, analizy jego aspiracji życiowych i ambicji, powszechnych postaw i ich konsekwencji.

Plan ten skonkretyzował się około 1864. W liście do panny Leroyer de Chantepie pisał o zamiarze stworzenia „moralnej” historii swojego pokolenia i wyrażał swoje obawy związane z powieścią. Wątpliwości te (związane z konstrukcją i mało dynamiczną akcją dzieła) systematycznie powtarzały się zresztą w samym toku pracy nad powieścią. W styczniu 1867 porównywał w liście do George Sand swoją pracę do działań galernika i uskarżał się na niezwykle trudny temat utworu. W celu jak największej dokładności opisów zawartych w powieści Flaubert odwiedzał szpitale, dzielnice nędzy, rozmawiał z uczestnikami wydarzeń w latach 1848–1851.

Pierwsza Szkoła uczuć

Pierwsza wersja Szkoły uczuć została ukończona w 1845. Utwór ten koncentrował się na losach dwójki bohaterów – Henryka i Juliusza, reprezentantów pokolenia urodzonego na początku lat 20. XIX wieku, pełnego romantycznych marzeń i szlachetnych ambicji. Pierwsza część dzieła poświęcona była w całości Henrykowi, który zakochał się w Emilii Renaud, żonie tępego umysłowo mieszczanina, zajętego jedynie zarabianiem pieniędzy. Kochankowie poszukiwali szczęścia w Stanach Zjednoczonych, gdzie jednak nie byli w stanie zaadaptować się w nowym środowisku, a romantyczny Henryk nie nadawał się na żywiciela rodziny. Zmuszeni do powrotu odkryli, że ich dawna miłość całkowicie wygasła. Pod wpływem tego doświadczenia Henryk postanowił całkowicie zrezygnować z uczuć do kobiet. Skupił się na własnej karierze i szybko się wzbogacił.

O wiele droższy Flaubertowi był drugi bohater – Julian, który miał w zamyśle autora wyrażać jego poglądy dotyczące sztuki i miejsca artysty w społeczeństwie. Początkowo bohater ten również realizował swoim życiem wartości romantyczne, pisząc dramaty, a po zawodzie miłosnym, skupiając się na intensywnym analizowaniu własnych przeżyć. Wreszcie jednak sam zrozumiał, że jego postawa do niczego nie prowadzi i zmienił się w pisarza-intelektualistę, beznamiętnego obserwatora otoczenia, rozumiejącego jego amoralizm i w związku z tym niezaangażowanego w żadne działanie.

Samokrytyka pierwszej Szkoły uczuć

W miarę zdobywania kolejnych doświadczeń życiowych Flaubert był coraz bardziej niezadowolony z pierwszej redakcji Szkoły uczuć, chociaż nie zrezygnował z ogólnego planu powieści o własnym pokoleniu i jego straconych ideałach. Uznał jednak, że powieść o takiej tematyce powinna silniej akcentować tło historyczne i społeczne opisywanych wydarzeń, co w pierwszej redakcji powieści odgrywało rolę drugoplanową, wobec skupienia się na emocjach Henryka i Emilii (opisanych zresztą z zaskakującą psychologiczną wnikliwością). Zrezygnował również z motywu artysty, kierowany dwojakimi przesłankami: brakiem jasnego związku między losami Henryka a losami Juliusza, jak również złamaniem zasady obiektywizmu w opisie tego drugiego bohatera (pisarz nie był w stanie zrezygnować z otwartej prezentacji swojej sympatii wobec niego, rzecz jasna już po porzuceniu przezeń romantycznego światopoglądu).

Treść

Fryderyk Moreau, młody człowiek z Nogent-sur-Seine, marzy o karierze w Paryżu. W czasie podróży statkiem po Sekwanie spotyka piękną, nieznaną mu kobietę – panią Arnoux. Od tej pory nie jest w stanie o niej zapomnieć. W stolicy podejmuje studia prawnicze, po czym dzięki spadkowi po nieznanym wuju mógłby zacząć wchodzić na upragnione salony. W odróżnieniu jednak od swoich przyjaciół Deslauriersa i Hussonneta nie podejmuje żadnych działań w tym kierunku, marząc o pani Arnoux i zarazem prowadząc życie towarzyskie, w tym odwiedzając salon znanej kurtyzany Rozanety. Traci pieniądze i czas, nie zyskując nic, o czym marzył. Kiedy natomiast jest o krok od nawiązania romansu z panią Arnoux, udaremnia mu to choroba jej dziecka i wybuch rewolucji 1848. Związuje się na krótko z Rozanetą, po czym dla pieniędzy romansuje z panią Dambreuse, typową reprezentantką drobnej burżuazji, mało inteligentną materialistką. Po śmierci jej męża planuje ją poślubić, jednak rezygnuje, widząc pełnię jej charakteru. Straciwszy ostatecznie również kontakt z panią Arnoux, wraca do Nogent, gdzie żyje z resztek oszczędności. W finałowym rozdziale, w rozmowie z innym przegranym – Deslauriersem – stwierdza, że najlepszym wydarzeniem z ich życia była nieudana wizyta w domu publicznym.

Bohaterowie

• Fryderyk Moreau – młody, ambitny człowiek z prowincji marzący o karierze w Paryżu. Po spotkaniu z panią Arnoux głęboko w niej zakochany. Człowiek pasywny, oddający się bardziej marzeniom niż realnemu działaniu, niezdolny do konsekwentnego realizowania swoich planów. Jego bierność życiowa doprowadza do klęski wszystkich jego zamierzeń.
• Karol Deslauriers – przyjaciel Fryderyka z Nogent, ambitny i żądny pieniędzy i wpływów. W odróżnieniu do swojego przyjaciela jest konsekwentny w działaniu, ale zbyt pazerny i mało subtelny. Nie jest w stanie adaptować się do zmieniającej się sytuacji politycznej, toteż również ponosi klęskę.
• Hussonnet – arywista, również realizujący w Paryżu swoje prywatne ambicje. Podobnie jak Deslauriers jest zdeterminowany, by zostać bogatym i wpływowym człowiekiem, obdarzony jest jednak o wiele większym wyczuciem społecznym i lepiej rozumie mechanizmy rządzące stolicą. Zręcznie zmieniając opcje polityczne, jest w stanie zrealizować swoje plany. Sukces osiąga za cenę porzucenia wszystkich zasad moralności.
• Sénécal – student, deklarujący poglądy socjalistyczne intelektualista, w rzeczywistości bezwzględny fanatyk i doktryner pojmujący swoje poglądy polityczne jako zbiór niezmiennych reguł, oderwany od rzeczywistości. Aresztowany za udział w pracach nielegalnego Stowarzyszenia Rodzin, uczestnik powstania robotniczego w czerwcu 1848, zostaje w finale utworu agentem policyjnym i nie waha się zastrzelić dawnego przyjaciela Dussardiera.
• Dussardier – robotnik, przypadkowy znajomy Fryderyka. W miarę postępów akcji utworu coraz bardziej zainteresowany polityką, wrażliwy społecznie, szlachetny i uczciwy. W czasie dni czerwcowych walczy po stronie sił porządkowych republiki, czego później żałuje. W czasie zamachu stanu Ludwika Napoleona walczy na barykadzie w obronie republiki i ginie.
• Maria Arnoux – wielka, niespełniona miłość Fryderyka, kobieta idealna. Żona Arnoux, mieszczanina próbującego w różny sposób się wzbogacić, o wiele inteligentniejsza i bardziej kulturalna od męża, oddana swojemu dziecku. Kocha Fryderyka, lecz nie umie i nie chce złamać społecznych konwenansów, by być razem z nim.
• Rozaneta – kurtyzana paryska, kapryśna i ograniczona, kochanka Fryderyka i matka jego dziecka, wcześnie zmarłego. Została przypadkowo partnerką Moreau, z którym nie czuła się specjalnie związana. Jej pierwowzorem była autentyczna kurtyzana, panna Sabatier zwana Prezydentką
• Państwo Dambreuse – archetypiczna rodzina mieszczańska, dążąca do łatwego bogacenia się, ograniczona w swoim światopoglądzie. Po śmierci męża pani Dambreuse planowała ślub z Fryderykiem, który zostawił ją po uzmysłowieniu sobie pełni jej materializmu.

Funkcje postaci

Wszyscy bohaterowie Szkoły uczuć mają charakter postaci typowych, przedstawiających konkretne typy osób występujących we francuskim społeczeństwie opisywanej epoki. O ile przy prezentacji wydarzeń historycznych Flaubert starał się zachować maksymalną neutralność w opisie, o tyle w przypadku charakterystyki postaci nie jest już obiektywny. Losy Deslauriersa zdeterminowanego, by się bogacić, lecz niezdolnego do adaptowania się do nowych warunków przedstawia nie tylko z dużą dozą realizmu, ale i z wyraźną ironią, podczas gdy jasno sympatyzuje z Fryderykiem, mimo jego niezdolności do realizowania własnych ambicji. Podobną opozycję da się zauważyć między konstrukcją postaci „teoretycznego socjalisty” Senecala a szczerego i szlachetnego Dussardiera. Ta swoista „nierówność” nie odnosi się jednak już do prezentowania poglądów bohaterów na różne kwestie, co najlepiej widoczne jest w opisach wydarzeń 1848. Gdy Hussonnet zachwyca się potęgą ludu, a Fryderyk jest zniesmaczony splądrowaniem Tuileries, autor nie wartościuje dwóch przedstawionych sprzecznych sądów. Również w scenie spotkania w klubie rewolucyjnym nie wskazuje, za którym z przedstawionych stanowisk mógłby się opowiedzieć. Taka poetyka równości poglądów skłania część badaczy (np. Gisèle Seginger) do określania Szkoły uczuć jako powieści polifonicznej.

Cechy i przesłanie utworu

Elementy autobiograficzne

Wiele wydarzeń z powieści Flaubert oparł na konkretnych epizodach z własnej biografii. Miłość Fryderyka Moreau jest wyraźnym odbiciem uczuć, jakie Flaubert żywił do Elizy Schlesinger. Również charakterystyka głównego bohatera nosiła podobieństwo do cech samego pisarza, a nieprzychylny opis środowisk mieszczańskich (pan Arnoux, państwo Dambreuse) wypływa z jego osobistej niechęci do tej warstwy społecznej, jej ograniczonych horyzontów myślowych, materializmu, braku zainteresowań poza gromadzeniem pieniędzy.

Wizja historii

Szkoła uczuć, choć związana z bardzo konkretną epoką historyczną i dająca jej plastyczny opis, nie jest powieścią historyczną. Flaubert nie przedstawia na kartach powieści całościowej wizji wydarzeń lat 1848–1851, prezentuje jedynie wybrane, często symboliczne epizody z tamtych lat (klub rewolucyjny, więzienie przeznaczone dla uczestników powstania robotniczego, wreszcie śmierć Dussardiera). W ten sposób świadomie przyjmuje perspektywę człowieka niezainteresowanego polityką, dostrzegającego jedynie elementy szerszych procesów (perspektywa paralelna z postrzeganiem świata przez głównego bohatera utworu), co miało w opinii autora zagwarantować pełną bezstronność przedstawionych opisów. Flaubert był z pewnością najbliższy obiektywizmu ze wszystkich francuskich literatów swoich czasów; jego obraz wydarzeń lat 1848–1851 nigdzie nie jest poddany ani gloryfikacji, ani demonizacji, a nawet tak wyraziste obrazy jak ironiczny opis obrad w klubie rewolucyjnym czy wstrząsający wizerunek przepełnionego robotnikami więzienia nie narzucają czytelnikowi konkretnej opinii o danych wydarzeniach jako całości. Innym środkiem mówienia o historii u Flauberta jest przedstawianie bohaterów typowych obrazujących przykłady najpowszechniejszych postaw danej epoki. Taką rolę odgrywają w opisie rewolucji Deslauriers – reprezentant tych, którzy na zmianach społecznych chcieli się przede wszystkim dorobić, Senecal – przechodzący w toku wydarzeń metamorfozę od rewolucjonisty do policyjnego agenta oraz Dussardier – idealista walczący o poprawę losu robotników. Każdy z nich jednak ponosi klęskę – umiera lub traci złudzenia – co w zestawieniu z losem Fryderyka Moreau dopełnia obrazu pokolenia przegranego, zniszczonego przez historię – siłę fatalną. Takie postrzeganie dziejów jest potęgowane przez częste tworzenie przez autora atmosfery snu w utworze, prowadzenie narracji w sposób celowo zwalniający akcję.

Również wpływ historii na losy bohaterów ma dwojaki charakter: z jednej strony, podobnie jak w klasycznej powieści historycznej, historie życia postaci splatają się z „wielką historią” (jak w wypadku Dussardiera), w Szkole uczuć pojawia się również relacja o bardziej symbolicznym charakterze. W toku akcji wydarzenia historyczne są zestawiane z osobistymi przeżyciami bohaterów, np. Fryderyk jest świadkiem śmierci Dussardiera w chwilę po tym, gdy widział, jak jego kochanka, pani Dambreuse, wykupuje szkatułkę należącą do jego prawdziwej miłości – pani Arnoux. Sama klęska miłosnych zamiarów głównego bohatera względem pani Arnoux ma miejsce w tym samym dniu, co rewolucja lutowa 1848.

Recepcja

Pierwsze recenzje utworu były niepochlebne dla autora. Ton niezwykle ostrym atakom nadał Barbey d’Aubreville, określając dzieło jako „wulgarne” i naruszające wszelkie zasady formy powieściowej. Jego ocenę powielały inne dzienniki. W obronie utworu stanęło natomiast młode pokolenie realistów, w tym Émile Zola, który przedstawił entuzjastyczną recenzję Szkoły uczuć na łamach „La Tribune”. Pozytywnie o utworze wypowiadała się George Sand.

Późniejsi krytycy docenili jednak wartość Szkoły uczuć jako monumentalnego fresku społecznego, unikatowego w dziewiętnastowiecznej literaturze francuskiej pod względem połączenia wątku rewolucyjnego (historycznego) z wątkiem miłosnym.

Polskie przekłady

Przekładu Szkoły uczuć na polski dokonali:

• Tadeusz Jakubowicz, Szkoła serca (Towarzystwo Wydawnicze "Rój", Warszawa 1931),
• Aniela Micińska, Szkoła uczuć (Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953)
• Ryszard Engelking, Szkoła uczuć (Wydawnictwo Sic!, 2016).

Ekranizacje

• Szkoła uczuć, 1962, reż. Alexandre Astruc, w rolach głównych Jean-Claude Brialy (Fryderyk) i Marie-José Nat (pani Arnoux)
• L'Éducation sentimentale, 1973, w rolach głównych Françoise Fabian i Jean-Pierre Léaud

Zobacz też

• 100 najlepszych książek Norweskiego Klubu Książki

Bibliografia

• JerzyJ. Parvi JerzyJ., Rzeczywistość i fantazja. Studia o literaturze francuskiej XIX wieku, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1989, ISBN 83-230-0225-8, OCLC 169636032 .brak strony (książka)
• H. Troyat, Flaubert, Flammarion, Paris 1988
• A. Thubaudet, Préface, [w:] G. Flaubert, L'Éducation sentimentale, Gallimard, Paris 1966
• K. Dybeł, J. Marczuk, J. Prokop, Historia literatury francuskiej, Warszawa 2005, ISBN 83-01-14551-X.