Wikipedia

Trzmielina

Trzmielina (Euonymus L.) – rodzaj krzewów z rodziny dławiszowatych. Obejmuje 140 gatunków[4]. Rośliny te występują w strefie umiarkowanej półkuli północnej – w Ameryce Północnej, Europie, północno-zachodniej Afryce i w Azji, schodząc do strefy międzyzwrotnikowej w Ameryce Centralnej (na południu do Kostaryki), w południowo-wschodniej Azji sięgając do Nowej Gwinei i Queensland w Australii oraz na Madagaskarze[4] (tamtejsze rośliny bywają wyodrębniane jako Astrocassine[5]). Największe zróżnicowanie osiągają w Chinach, gdzie rośnie 90 gatunków, w tym 50 to endemity[6]. W Europie występują naturalnie cztery gatunki[5]. W Polsce dziko rosną dwa gatunki – trzmielina pospolita E. europaea i trzmielina brodawkowata E. verrucosa[7]. Rośliny te występują w lasach i zaroślach[8].

Trzmielina
Ilustracja
Owocująca trzmielina pospolita
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

dławiszowce

Rodzina

dławiszowate

Rodzaj

trzmielina

Nazwa systematyczna
Euonymus L.
Sp. Pl. 197. 1753
Typ nomenklatoryczny

Euonymus europaeus L.[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Trzmielina brodawkowata

Liczne gatunki uprawiane są jako ozdobne (w Polsce ok. 20, choć w większości w kolekcjach)[9]. Szczególnie popularne są: trzmielina Fortune’a E. fortunei ze względu na zimozielone liście, płożący i pnący pokrój oraz liczne odmiany pstrolistne, trzmielina japońska E. japonicus także zimozielona i z pstrolistnymi odmianami, bywa uprawiana jako roślina pokojowa, trzmielina Maacka E. maacki[5]. Często uprawiane są dla jaskrawych owoców (zwłaszcza trzmielina szerokolistna E. latifolius i wielkoskrzydła E. macropterus, dla przebarwiających się na czerwono liści, dla oryginalnych, ozdobionych korkowatymi listewkami pędów (trzmielina oskrzydlona E. alatus)[9]. Korzenie trzmieliny brodawkowatej E. verrucosa i pospolitej E. europaea są ważnym surowcem do produkcji gutaperki[10]. Owoce i nasiona wielu gatunków są trujące[9], były wykorzystywane do usuwania wszy[5]. Z nasion trzmieliny pospolitej uzyskiwano jednak też żółty barwnik, którym barwiono masło. Pozyskiwano z nich także olej, a węgiel drzewny z tego gatunku wykorzystywano do wyrobu prochu[5]. Twarde, żółte drewno trzmielin wykorzystywane jest do wyrobu wrzecion, klawiszy, ćwieków, wykałaczek, smyczków[9][5].

Morfologia edytuj

 
Euonymus carnosus
 
Trzmielina japońska
Pokrój
Krzewy i drzewa do 10 m wysokości, rzadko pnącza o pędach z czepnymi korzonkami przybyszowymi[8][9]. Pędy zwykle nagie, rzadko owłosione (E. velutinus). Obłe na przekroju, ale często też czterograniaste i nawet oskrzydlone – z korkowatymi listewkami, czasem z twardymi brodawkami[9].
Liście
Nakrzyżległe, rzadko skrętległe lub okółkowe, zimozielone lub sezonowe, z przylistkami[6]. Blaszki pojedyncze, lancetowate, eliptyczne, jajowate i odwrotnie jajowate, całobrzegie lub drobno piłkowane lub karbowane[9][6]. Jesienią przebarwiające się zwykle na czerwono[9].
Kwiaty
Obupłciowe[6], zwykle drobne – do 1 cm średnicy (większe do 2 cm tylko u E. grandiflorus)[9]. Zebrane są zwykle po kilka–kilkanaście w kwiatostany wierzchotkowe, rzadko rozwijają się pojedynczo, zawsze w kątach liści na tegorocznych odcinkach pędów[9]. Kwiaty są czterokrotne (pięciokrotne tylko u E. americanus)[9]. Kielicha brak[8]. Korona kwiatu składa się z płatków zwykle blado zabarwionych – białawych, zielonkawych, żółtawych do brunatnoróżowych i ciemnopurpurowych[9][6]. Pręciki wyrastają z krążka miodnikowego zrośniętego z zalążnią, czasem pylniki są siedzące[8], zwykle podłużne[6], żółte do purpurowych[9]. Zalążnia zwykle z czterech lub pięciu owocolistków, w każdej z komór z dwoma, rzadziej większą liczbą zalążków, zwieńczona jest krótką, pojedynczą szyjką słupka[8].
Owoce
Cztero- i pięciokomorowe torebki osiągające od 5 do 25 mm średnicy, często kuliste, ale też czasem z mniej lub bardziej widocznymi wcięciami między komorami, czasem brzegi komór dodatkowo wydatne z powodu skrzydełek. Torebki zwykle różowe do czerwonych, gładkie lub z wyrostkami, czasem nawet kolczastymi. Nasiona otoczone są częściowo lub w całości pomarańczową lub czerwoną osnówką[9].

Systematyka edytuj

 
Trzmielina oskrzydlona
 
Owoc trzmieliny amerykańskiej
 
Trzmielina Fortune’a 'Silver Queen'
Pozycja systematyczna

Rodzaj należący do podrodziny Celastroideae z rodziny dławiszowatych Celastraceae[11][2]. Rodzaj jest taksonem monofiletycznym pod warunkiem włączenia do niego gatunków z rodzaju Glyptopetalum. Tradycyjny podział rodzaju na 5 sekcji, bazujący na morfologii owoców, tylko częściowo potwierdzony został jako zgodny z filogenezą odczytaną na podstawie analiz molekularnych. Klad bazalny w obrębie rodzaju stanowią dwie grupy siostrzane odpowiadające sekcjom Melanocarya i Echinococcus (w tej drugiej zagnieżdżony jest gatunek E. bockii z sekcji Illicifolia). Pozostałe gatunki z trzech sekcji (Euonymus, Illicifolia i Kalonymus) są wymieszane w obrębie osobnej grupy. Jej klad bazalny tworzą gatunki z zagnieżdżonego tu rodzaju Glyptopetalum wraz z siostrzanym względem nich E. tingens[12].

Wykaz gatunków[4][9]

Nazewnictwo edytuj

Euonymus to starożytna nazwa grecka u Teofrasta z Eresos oznaczająca oleandra pospolitego. Powstała z przedrostka eu- oznaczającego „dobry, właściwy” oraz słowa ónoma oznaczającego „nazwę, imię”, co tłumaczone jest jako „roślina dobrego/właściwego imienia”. Nazwa ta przeniesiona została na trzmielinę przez Josepha Pittona de Tourneforta, najwyraźniej ironicznie/przewrotnie (ze względu na trujące właściwości). Nazwa utrzymana została przez Karola Linneusza[13], u którego w Species Plantarum zapisana została w postaci Evonymus[14]. W przeszłości obowiązywał taki zapis ortograficzny greckiego ευ jak w źródle nazwy lub oba warianty (eu- i ev-)[15]. Współcześnie, zgodnie z art. 60 międzynarodowego kodeksu nomenklatury botanicznej, obowiązuje zapis Euonymus[14].

Polska nazwa zwyczajowa dawniej to „montwa/mątwa”, „trzmiel/przmiel”, „trzmielina/przmielina”, „trzmielnica”[16], ujednolicona od początku XX wieku do „trzmielina”[17][9][7].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-12-19] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30].
  4. ↑ a b c d Euonymus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-29].
  5. ↑ a b c d e f David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 350, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ a b c d e f Jin-shuang Ma, Michele Funston: Euonymus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-01-29].
  7. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 79, ISBN 978-83-62975-45-7.
  8. ↑ a b c d e Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 336. ISBN 0-333-73003-8.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. D-H. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 85-111. ISBN 83-01-12029-0.
  10. ↑ Jerzy Michalak, Trzmielina. Krzew gutaperkowy, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1952, s. 5-7.
  11. ↑ Genus Euonymus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-01-29].
  12. ↑ Yan-Nan Li i inni, Phylogeny of Euonymus inferred from molecular and morphological data, „Journal of Systematics and Evolution”, 52 (2), 2014, s. 149-160, DOI: 10.1111/jse.12068 [dostęp 2023-03-25].
  13. ↑ Marian Rejewski, Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich, Warszawa 1996, s. 70, ISBN 83-05-12868-7.
  14. ↑ a b Chapter VIII Orthography and gender of names. Section 1 Orthography. Article 60 [online], iapt-taxon.org [dostęp 2023-04-03].
  15. ↑ G. Zijlstra, J. Tolsma, Proposal to Conserve the Spelling of 4618 Euonymus (Celastraceae), „Taxon”, 40 (1), 1991, s. 137-139, DOI: 10.2307/1222940, JSTOR: 1222940 [dostęp 2023-04-03].
  16. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa: 1894, s. 324-325.
  17. ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 221.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Trzmielina&oldid=72985943”