Ultraintensywne źródło rentgenowskie
Ultraintensywne źródło rentgenowskie (ULX od ang. ultraluminous X-ray source) – obiekt astronomiczny emitujący znacznie większe ilości promieniowania rentgenowskiego od jakiegokolwiek źródła pochodzenia gwiazdowego, przy równocześnie mniejszej emisji od jasnych źródeł rentgenowskich powiązanych z supermasywnymi czarnymi dziurami znajdującymi się w jądrach galaktyk. Całkowita jasność ULX wynosi miliony razy więcej niż jasność Słońca, a ich jasność w zakresie promieniowania rentgenowskiego wynosi do biliona (1012) razy więcej, niż jasność Słońca w tym zakresie. Początkowo uważano, że ULX mogą być napędzane wyłącznie czarnymi dziurami o masie pośredniej, ale znane są także obiekty tego typu, które są powiązane z pulsarami i czarnymi dziurami o masie gwiazdowej.
Charakterystyka edytuj
16 pierwszych obiektów typu ULX zostało zidentyfikowanych przez kosmiczny teleskop rentgenowski Einstein Observatory na początku lat 90. XX wieku[1]. Obiektami typu ULX nazywane są zazwyczaj jasne źródła promieniowania rentgenowskiego o jasności wynoszącej więcej, niż oczekiwana jasność sferycznego obiektu o masie typowej gwiazdy neutronowej, która promieniuje w wyniku akrecji materii na jej powierzchni[1]. Spotykane są także bardziej dokładne definicje, na przykład obiekty o jasności wynoszącej przynajmniej 1039 erg/s w zakresie promieniowania 0,5 – 8,9 keV[1]. W porównaniu z jasnością Słońca całkowita jasność ULX jest około milion razy większa, a ich jasność w zakresie promieniowania rentgenowskiego wynosi do biliona (1012) razy więcej, niż jasność Słońca w tym zakresie promieniowania[2].
Natura ultraintensywnych źródeł rentgenowskich nie została jeszcze poznana[3]. Według pierwszych hipotez mogą one być związane z czarnymi dziurami o masie pośredniej, ale późniejsze odkrycia w tym zakresie wskazują, że przynajmniej niektóre z nich mogą mieć inne pochodzenie[2].
Według teorii opracowanej przez polskich astrofizyków Bohdana Paczyńskiego, Michała Jaroszyńskiego, Marka Sikorę, Macieja Kozłowskiego i Marka Abramowicza mogą być to bardziej konwencjonalne czarne dziury o masie gwiazdowej otoczone bardzo gęstym obłokiem materii[4][5]. Materia wpadająca do czarnej dziury emituje promieniowanie rentgenowskie. Z powodu znacznej gęstości obłoku może się ono wydostać na zewnątrz tylko w dwóch skoncentrowanych strumieniach wzdłuż osi obrotu czarnej dziury[4][5]. Jeżeli taki strumień skierowany jest dokładnie w kierunku Ziemi, to może on wyglądać jak promieniowanie ze znacznie większej czarnej dziury[4][5]. Obiekt tego typu został nazwany przez Martina Reesa „polskim pączkiem” (polish doughnut)[4][5]. Do 2014 roku odkryto dwa obiekty ULX, które najprawdopodobniej są powiązane z gwiazdowymi czarnymi dziurami – M101 ULX-1 i P13.
Znany jest także jeden obiekt, M82 X-2, który napędzany jest pulsarem[6].
Obiekty ULX znajdują się zarówno w bliskim, jak i w odległym Wszechświecie. Te odległe zajmują zewnętrzne rejony galaktyk. Są one dość rzadką klasą obiektów astronomicznych, więc o ile w ogóle są obecne, to w jednej galaktyce zwykle obserwuje się nie więcej niż dwa takie źródła.
Przypisy edytuj
- ↑ a b c Douglas A. Swartz, Kajal K. Ghosh, Allyn F. Tennant, Kinwah Wu: The Ultra-Luminous X-ray Source Population from the Chandra Archive of Galaxies. arXiv, 2004. [dostęp 2014-10-14]. (ang.).
- ↑ a b Emily Conover: No Big Black Hole for Two ULXs. skyandtelescope.com, 2014-11-13. [dostęp 2014-10-14]. (ang.).
- ↑ Nearby Galaxy Holds First Ultraluminous X-Ray Source that is a Pulsar. universetoday.com, 2004-04-16. [dostęp 2014-10-11]. (ang.).
- ↑ a b c d Nowy gatunek czarnych dziur?. 2004-04-16. [dostęp 2012-02-17]. (pol.).
- ↑ a b c d Marek A. Abramowicz i inni: The importance of discovering a 3:2 twin-peak QPO in a ULX or how to solve the puzzle of intermediate mass black holes. arXiv, 2003. [dostęp 2012-02-17]. (ang.).
- ↑ First ultraluminous pulsar: NuSTAR discovers impossibly bright dead star. phys.org, 2004-04-16. [dostęp 2014-10-11]. (ang.).
Linki zewnętrzne edytuj
- NGC 1399: Massive Black Hole Implicated in Stellar Destruction. [w:] Chandra X-ray Observatory [on-line]. NASA, 2010-01-04. [dostęp 2014-10-22]. (ang.).