Upaniszady

grupa tekstów hinduistycznych

Upaniszady (dewanagari उपनिषद्, trl. Upaniṣad, ang. Upanishads) – najpóźniejsze, bo pochodzące z VIII–III w. p.n.e., teksty, należące do wedyjskiego objawienia (śruti) o treści religijno-filozoficznej. Stanowią kontynuację filozofii spekulatywnej brahman, rozwinęły m.in. doktrynę brahmana, atmana, transmigracji (samsara), karmana. Znanych jest ponad 200 upaniszad. Nadal powstają nowe w czasach współczesnych[1].

W 1657 roku uczeni z Benaresu na polecenie księcia Dara Shikoh przełożyli na język perski zbiór upaniszad, zaś francuski indolog Abraham Hyacinthe Anquetil-Duperron przełożył ten wybór na łacinę w pracy Oupnek'hat, opublikowanej w latach 1801–1802[2].

Źródłosłów edytuj

Nazwa pochodzi od sanskryckich słów:

  • upa – „przy”,
  • ni – „nisko”,
  • sad – „siedzieć”,

czyli „przysiądnięcie”[3][4].

Klasyfikacja edytuj

Wedyjskie edytuj

Najstarsze upaniszady, zwane „wedyjskimi”, spisane są prozą i stanowią przedłużenie tradycji aranjak[5].

  1. Brihadaranjaka
  2. Ćhandogja
  3. Aitreja
  4. Kauszitaki
  5. Kena
  6. Taittirij

Wielkie edytuj

Dwanaście z nich nosi miano „Wielkich” (maha), stanowi część czterech świętych Wed i należy do kanonu wedanta, czyli „końca, zwieńczenia Wed”[6][7].

Kanoniczne edytuj

Według upaniszady Muktika istnieje 108 kanonicznych upaniszad. Lista ta zawiera następujące podgrupy: Wielkie Upaniszady (12) Samanjawedanta Upaniszady (23) Joga Upaniszady (20) Sannjasa Upaniszady (17) Waisznawa Upaniszady (14) Śakta Upaniszady (8)

  • Iśawasja
  • Kena
  • Katha (Kathaka)
  • Prasna
  • Mundaka
  • Taittirija
  • Aitereja
  • Ćhandogja
  • Brihadaranjaka
  • Brahma
  • Kaiwalja
  • Dźabala
  • Swetaśwatara
  • Hamsa
  • Arunika
  • Garbha
  • Narajana
  • Paramahamsa
  • Amritabindu
  • Amritanada
  • Atharwaśiras
  • Atharwasika
  • Maitrajani
  • Kauszitaka
  • Bryhadźdźabala
  • Narisimhatapanija
  • Kalagnirudra
  • Maitreji
  • Subala
  • Kszurika
  • Mantrika
  • Sarwasara
  • Naralamba
  • Śukarahasja
  • Wadźrasuczika
  • Tedźobinu
  • Nadabindu
  • Dhjanabindu
  • Brahmawidja
  • Jogatattwa
  • Atmabodha
  • Naradapariwradżaka
  • Triśikhibrahmana
  • Sita
  • Jogaćudamani
  • Nirwana
  • Mandalabrahmana
  • Dakszinamurti
  • Śarabha
  • Skanda
  • Tripadwibhutimahanarajana
  • Adwajataraka
  • Ramarahasja
  • Ramatapanija
  • Wasudewa
  • Madgala
  • Śandilja
  • Paingala
  • Bhikszuka
  • Maha
  • Śariraka
  • Jogaśikha
  • Turijatiwadhuta
  • Sannjasa
  • Paramahansapariwradżaka
  • Akszamala
  • Awjakta
  • Ekakszara
  • Annapurna
  • Surja
  • Akszi
  • Adhjatma
  • Kundika
  • Sawitri
  • Atma
  • Paśupatabrahma
  • Parabrahma
  • Awadhuta
  • Tripuratapini
  • Dewi
  • Tripura
  • Katharudra
  • Bhawana
  • Rudrahridaja
  • Jogakundali
  • Bhasmadżabala
  • Rudrakszadźabala
  • Ganapati
  • Darśana
  • Tarasara
  • Mahakawja
  • Pańczabrahma
  • Pranagnihotra
  • Gopalatapini
  • Kryszna
  • Jadźniawalkija
  • Waraha
  • Śatjajana
  • Hajagriwa
  • Dattatreja
  • Garuda
  • Kalisamtarana
  • Dżabali
  • Saubhagjalakszmi
  • Saraswatirahasja
  • Bahwrića
  • Mutika

Znaczenie edytuj

Upaniszady służyły i nadal są użytkowane jako teksty pomocnicze do praktyk medytacyjnych[8].

Polskie przekłady edytuj

Przypisy edytuj

  1. Upaniszady. W: Monika Tworuschka, Udo Tworuschka: Religie świata. Michał Dobrzański (tł.), Grzegorz Polak (uzup.). Wyd. 1. T. V: Hinduizm. Warszawa: Agora SA, 2009, s. 26, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. ISBN 978-83-7552-558-8.
  2. Klaus G. Witz: The Supreme Wisdom of the Upanisads An Introduction. Delhi: Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd., 1998, s. 37–38. (ang.).
  3. Digital Corpus of Sanskrit (DCS) - Online Sanskrit dictionary and annotated corpus [online], www.sanskrit-linguistics.org [dostęp 2021-05-30].
  4. upaniszady, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-10-07].
  5. Louis Frédéric: Słownik cywilizacji indyjskiej. Przemysław Piekarski (red.nauk.). Wyd. 1. T. 2. Katowice: Wydawnictwo „Książnica”, 1998, s. 330-331. ISBN 83-7132-370-0.
  6. Alwin Kloekhorst, Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon, Brill, 12 grudnia 2007, ISBN 978-90-04-16092-7 [dostęp 2021-05-30] (ang.).
  7. Gavin 1954- Flood, An introduction to Hinduism, wyd. 1st South Asian paperback ed., Cambridge Univ. Press, 1998, ISBN 978-81-7596-028-2 [dostęp 2021-05-30].
  8. Marta Kudelska: Upaniszady. Wyd. 2. Kraków: Oficyna Literacka, 1998, s. 9. ISBN 83-7124-105-4.

Linki zewnętrzne edytuj