Upiór. Historia naturalna

Upiór. Historia naturalna – książka Łukasza Kozaka wydana w 2020 roku w Warszawie przez Fundację Evviva L’arte. W 2021 otrzymała nagrodę „Nowej Fantastyki” w kategorii Polska Książka Roku, a w 2022 Nagrodę Specjalną Identitas. Jest to publikacja naukowa i interdyscyplinarna, korzystająca z tradycji badawczych mikrohistorii, antropologii oraz etnografii. Recenzentami „Upiora” są Piotr Grochowski i Wojciech Kruszewski. Książka jest bogato ilustrowana obrazami Aleksandry Waliszewskiej.

Upiór. Historia naturalna

Autor	Łukasz Kozak
Tematyka	historyczna, antropologiczna
Typ utworu	publikacja naukowa
Data powstania	2020
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Warszawa
Język	język polski
Data wydania	2020 (w dystrybucji od stycznia 2021)
Wydawca	Fundacja Evviva L'arte

Rozmowa Łukasza Kozaka i Łukasza Molla

„Upiór” omawia wierzenia i praktyki związane z upiorami, wampirami, strzygoniami i strzygami czy wieszczymi, funkcjonujące na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, państw zaborczych i państw sukcesorskich Rzeczypospolitej od XVI do XX wieku.

Podejście badawcze, metodologia i źródła etnograficzne

Autor wyraźnie zaznacza, że książka „Upiór. Historia naturalna” jest antydemonologią i antymitologią. Uważa, że upiory należą do ludowej antropologii, a nie demonologii. Kozak we wstępie książki podkreśla, że nie istnieje coś takiego jak mitologia słowiańska, będąc w rzeczywistości historiograficznym mitem i konstruktem. Na przykładzie postaci upiora pokazuje, że prędzej mieliśmy do czynienia z animizmem niż religią politeistyczną.

Już w pierwszych rozdziałach Kozak ujawnia się jako przeciwnik tezy o dominującej roli chrześcijaństwa w kulturze duchowej Rzeczypospolitej – wyjątkowo silna skala wiary w upiory, strzygi i płanetników świadczy według autora o prymie rodzimej religii w kulturze Polaków jeszcze w XIX wieku. Stwierdza, że pogląd jakoby korzenie Europy wychodziły z prawa rzymskiego, myśli greckich filozofów i Biblii są mistyfikacją, gdyż w takim kształcie były one domeną przede wszystkim bardzo wąskiego grona elit. Na podstawie źródeł bardziej miarodajnych i reprezentatywnych dla całości populacji Europy Środkowo-Wschodniej (szczególnie najliczniejszej klasy – chłopów) stawia tezę, iż kulturę regionu zbudowały takie elementy jak „szamanizm, magia i prawo zwyczajowe”.

Kozak w swojej książce wychodzi z założeń mikrohistorii, w której nie rozważa się, czy badane zjawiska są prawdziwe, a więc czy upiory rzeczywiście chodzą po świecie. Jak mówi w rozmowie dla Wprost z Przemysławem Bociągą: „Ludzie rzeczywiście widzieli upiory, bez wątpienia wykopywali je z grobów, obcinali im głowy, pili krew trupów. To jest w materiałach sądowych czy policyjnych”. Na łamach kwartalnika Przekrój dowodzi:

Dzięki dokumentacji sądowej czy policyjnej oraz prasie wiemy, że na Kaszubach upiory – czyli ludzie uznawani za wieszczych i łopich – jak najbardziej istniały. Co więcej, dzięki badaniom Jana L. Perkowskiego, wiemy, że wierzenia te przetrwały wśród kaszubskich osadników w Kanadzie aż do drugiej połowy XX w. To właśnie na Pomorzu odnotowano najwięcej przypadków rozkopywania grobów i dekapitacji trupów, a także działań apotropaicznych czy to wobec podejrzanych zmarłych, czy w stosunku do noworodków urodzonych z zębami lub w czepku. Nie była to więc kwestia legend lub podań, a rzeczywistość.

Autor wybrał i uporządkował różnorodne teksty z okresu rozciągającego się między XVI a XX wiekiem (fragmenty dzieł historycznych, poezji barokowej, oświeceniowej publicystyki, prace klasyków XIX-wiecznej polskiej etnologii takich jak Oskar Kolberg, Stanisław Ciszewski, Seweryn Udziela, którzy spisywali relacje ludu). Dodatkowo przeprowadził zakrojoną na szeroką skalę kwerendę wśród źródeł historyczno-etnograficznych. Obszerną część materiałów prezentowanych w książce stanowią nieznane wcześniej materiały etnograficzne, w tym protokoły sądowe, dokumentacja policyjna i listy, a także doniesienia prasowe na temat rzeczywistych przypadków „polowań na upiory” w XIX i XX wieku. Książka Kozaka stanowi opracowanie nie legend lub podań, a rzeczywistych źródeł historycznych zawierających rodzinne historie.

Nagrody i recepcja

Książka w 2021 roku otrzymała literacką nagrodę „Nowej Fantastyki” w kategorii Polska Książka Roku. W grudniu 2021 roku została nominowana do Nagrody Literackiej i Historycznej Identitas, w marcu 2022 otrzymała Nagrodę Specjalną Identitas.

Publikacja została bardzo dobrze przyjęta przez środowisko naukowe, została pozytywnie zrecenzowana m.in. w Harvard Ukrainian Studies. Recenzja Elwiry Wilczyńskiej w „Literaturze Ludowej” podkreśla nowatorstwo książki Kozaka, znaczne poszerzenie zasobu źródłowego, język i styl autora oraz „głęboko humanistyczne podejście do stojącej za źródłami społeczności”. Robert Suski podkreślił bogactwo materiału źródłowego oraz „zwrócenie uwagi, że za opowieściami o upiorach często stały ludzkie tragedie”. Magdalena Kamińska z Instytutu Kulturoznawstwa UAM napisała, że „Łukasz Kozak za pomocą jednej książki równocześnie powołał do życia «polską szkołę upiorologii» i wyzwolił postać upiora z muzealnej gabloty więżącej go w zbyt wąskiej ramie «wierzeń» czy «demonologii ludowej»”. Ewa Wojciechowska z Wydziału Polonistyki UJ w recenzji opublikowanej w roczniku „Wiek XIX” wskazała na „odzyskanie wypartych narracji” i „pożytki, jakie [książka Kozaka] może przynieść literaturoznawstwu”. Zainteresowanie książką wykroczyło poza nauki humanistyczne, czego przykładem jest artykuł recenzyjny Andrzeja Dzikowskiego „Upiór. Historia naturalna jako przyczynek do historii polskiej weterynarii” opublikowany w „Życiu Weterynaryjnym”.

Adam Strug docenił wartość „Upiora”, pisząc, że jest to książka niezwykle potrzebna, cenna i bezprecedensowa, a trud podjęty przez autora „budzi duży podziw”.

„Upiór” stał się inspiracją dla wystaw i działań artystycznych, rolę książki lub bezpośrednią inspirację wskazywano w przypadku wystawy Aleksandry Waliszewskiej „Opowieści Okrutne” w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie w 2022. W oparciu o ustalenia Kozaka powstał krótkometrażowy film „Upiór” towarzyszący wystawie Mikołaja Sobczaka „Niebieskie Zboże” w Galerii BWA w Bielsku-Białej (2022). Książka była bezpośrednią inspiracją dla wideoinstalacji Kingi Michalskiej Vampires, It’s Nothing To Laugh at (Montreal 2022), której centralną częścią był krytyczny materiał dokumentalny na temat badania upiorycznych wątków w folklorze kanadyjskich Kaszubów. Praca Michalskiej po premierze w Kanadzie, była pokazywana w Narodowej Galerii Sztuki Zachęta. Upiór stanowił również podstawę wystawy Upiorek, prezentowanej w ramach Krakers Cracow Art Week 2022 oraz cyklu obrazów Ryszard oswojony i opłakiwany malarki Hanny Krzysztofiak. Andrzej Bartnikowski zrealizował w październiku 2022 roku w Olsztyńskim Teatrze Lalek inscenizację „Upiory i cudy” podkreślając, że „impuls do realizacji spektaklu przyniosła lektura książki Łukasza Kozaka”.

Zobacz też

• religia Słowian
• demony słowiańskie

Linki zewnętrzne

• Strzygoń i jak sobie z nim radzić – krótkometrażowa animacja. Reżyseria, dźwięk i montaż Kajetana Obarskiego, scenariusz i wybór tekstów – Łukasz Kozak, narracja – Adam Strug
• Projekt: Upiór realizowany przez Łukasza Kozaka w Instytucie Adama Mickiewicza
• Upiór / Spotkanie z Łukaszem Kozakiem #ONLINE
• Upiór też człowiek | Maciej Płaza i Łukasz Kozak | prowadzenie: Eliza Kącka
• Upiór – Szczepan Twardoch i Łukasz Kozak
• Upiór straszy Europę. Rozmowa Łukasza Kozaka i Łukasza Molla
• Wikiprojekt:ProjektUpiór