Wójt kościelny
urzędnik administracji lokalnej
Wójt kościelny (łac. advocatus ecclesiae[1], niem. Vogt, Kirchenvogt[2][3]) – w średniowiecznej Europie Zachodniej urzędnik świecki reprezentujący instytucję kościelną albo dostojnika Kościoła wobec świeckich sądów. Urząd wójta kościelnego był szczególnym rodzajem urzędu wójta w sensie łacińskiego advocatus jako przedstawiciela (ustawowego) w sądzie osoby niepełnoletniej lub w inny sposób nieposiadającej zdolności do czynności prawnych. Zakres obowiązków i przywilejów wójtów kościelnych zmieniał i rozszerzał się zależnie od regionu i okresu czasu. Od X w. do kompetencji wójta kościelnego mogła należeć także władza sądownicza, zbrojna osłona powierzonego mu terytorium (np. klasztoru i jego dóbr) oraz zarząd administracyjny i finansowy instytucji, w której sprawował urząd. W niemieckojęzycznym obszarze osoba sprawująca ten urząd nazywał się Vogt lub Kirchenvogt (l. mn. Vögte, Kirchenvögte), a urząd lub terytorium ich władzy nosiły nazwę Vogtei (wójtostwo).
W ramach przyznanych mu kompetencji wójt kościelny mógł działać jako:
- przedstawiciel sądowy występujący w imieniu instytucji kościelnej, np. biskupstwo lub klasztoru, albo dostojnika Kościoła, np. biskupa lub opata, wobec świeckich sądów, w których osoby duchowne od czasów Karola Wielkiego nie mogły występować jako strona. O ile początkowo przedstawicielem sądowym mogła być dowolnie i jednorazowo wybrana osoba, to od początku IX w. wójt kościelny był stałym urzędem sprawowanym z nadania najwyższej władzy danego terytorium wójtostwa lub, jak w przypadku kościołów królewskich, z nadania królewskiego[2].
- sędzia, od kiedy prawo reprezentacji sądowej rozszerzono o uprawnienia do sprawowania władzy sądowniczej na powierzonym mu obszarze. W czasach karolińskich jurysdykcja wójta kościelnego sprowadzała się do orzekania w sprawach dotyczących drobnych wykroczeń, za które groziły grzywny lub lżejsze kary cielesne; odpowiadała zatem jakby sądom niższej instancji, których kompetencje określano w średniowieczu niedere Gerichtsbarkeit. Od przełomu wieków IX i X coraz więcej instytucji kościelnych podlegających bezpośrednio władcy (np. tzw. Reichskirchen) uzyskiwało jako specjalny immunitet kompetencje sądu najwyższego (hohe Gerichtsbarkeit) zwanego Blutgericht, gdyż nakładał kary cielesne łącznie z wyrokami śmierci. Ponieważ osoby duchowne nie mogły orzekać w takich kwestiach, obowiązki takiego sędziego (oberster lub kaiserlicher Richter) sprawował wójt kościelny zwany w tym przypadku Reichsvogt[2][4].
- militarny obrońca i dowódca (Schutzvogt, Schirmvogt), ponieważ osobom duchownym było według prawa kanoniczego zabronione noszenie broni i wypełnianie takich zadania, jak np. powoływanie armii. Do obowiązków wójta kościelnego należało nie tylko kontrolowanie panującego na terenie wójtostwa porządku i przestrzegania prawa (czyli funkcje niejako policyjne), ale także od początku IX w. powierzano mu zadanie zwoływanie oddziałów wojskowych do zbrojnej obrony danego terytorium lub osłony osób powierzonych jego opiece[2][5].
- zarządca i administrator dóbr, któremu przysługiwało za to jako wynagrodzenie pod różnymi postaciami, np. jako część dochodów wójtostwa, ściąganych podatków lub kar, wykonywanego dla niego szarwarku czy takie uposażenie jak drewno budowlane[2]. Ta funkcja zaczynała się usamodzielniać, od kiedy pod koniec średniowiecza wójtostwa oddawane były coraz częściej w lenno i wójtowie mogli działać przede wszystkim na korzyść własną[2][5], niekiedy podporządkowując teren wójtostwa wyłącznie swojej władzy. Miało to miejsce szczególnie wtedy, gdy wójt kościelny wywodził się w miejscowej szlachty czy arystokracji i dążył do usamodzielnienia swojego terytorium. Bywało, że kościoły i klasztory popadały w tak wielką zależność od wójtów[6], że z czasem doprowadzono do tego, że funkcje wójta kościelnego w zakresie przysługującym mu w średniowieczu przekształcano na funkcje jedynie tytularne[3].
Inne znaczenia edytuj
związane z określeniem advocatus ecclesiae:
- pojęcie advocatus ecclesiae mające w niemieckim odpowiednik Kirchenvogt nie pokrywa się z średniowiecznym urzędem wójta kościelnego wtedy, kiedy używane jest w znaczeniu obrońcy Kościoła[7]. W tym przypadku jego łacińskim synonimem jest defensor ecclesiae[8]. Na to rozróżnienie zwraca też uwagę Encyclopedia kościelna w haśle Actor Ecclesiae[9].
- mianem Kirchenvogt w znaczeniu zakrystiana bywa określana w kościołach protestanckich Dolnej Saksonii osoba utrzymująca w kościele porządek, dbająca o wygląd ołtarza i pełniąca podobne funkcje[10][11].
Przypisy edytuj
- ↑ Kościelny wójt [online], www.gutenberg.czyz.org [dostęp 2022-01-24].
- ↑ a b c d e f vogt, m., [w:] Jacob Grimm u. Wilhelm Grimm, Deutsches Wörterbuch, t. 12 [zarchiwizowane].
- ↑ a b Zeno, Lexikoneintrag zu »Kirchenvogt«. Meyers Großes Konversations-Lexikon, Band 11. ... [online], www.zeno.org [dostęp 2022-01-26] (niem.).
- ↑ Stefan Grathoff, Blutgericht Hohe Gerichtsbarkeit im Mittelalter [online], www.regionalgeschichte.net [dostęp 2022-01-25].
- ↑ a b Jerzy Badura (red.), Dzieje kościoła chrześciańskiego. [Cz.] 1, Wieki dawne i średnie, Cieszyn: Towarzystwo ewng. oświaty ludowej, 1894, s. 199 [zarchiwizowane].
- ↑ Hermann Multhaupt, Tajemnica mnicha, Salwator, 2008, ISBN 978-83-60703-95-3, Cytat: „Materialny dobrobyt wiązał się z często nielubianą zależnością od wójtów: klasztory i kościoły znajdowały się pod opieką świecką; advocatus ecclesiae, który reprezentował ich interesy, był klasztornym przedstawicielem w sądzie i w czasach zagrożenia zapewniał ochronę militarną. Nic dziwnego, że wójt był potężnym człowiekiem i mógł rozszerzyć swoje prawo rozporządzania na cały klasztor i jego sprawy duchowe”.
- ↑ retro|bib - Seite aus Brockhaus Konversationslexikon: Kirchenvermögen - Kirchenzucht [online], www.retrobibliothek.de [dostęp 2022-01-26].
- ↑ Radosław Kotecki, The Idea of defensio ecclesiae and its Resonances in Earlier Medieval Poland (X/XIth-XIIIth Century) (Reconnaissance), „Roczniki Historii Kościoła”, 13 lutego 2021, s. 51–84, ISSN 2080-8526 [dostęp 2022-01-26] (pol.).
- ↑ Strona:PL Nowodworski-Encyklopedia koscielna T.1 043.jpeg - Wikiźródła, wolna biblioteka [online], pl.wikisource.org [dostęp 2022-01-26] (pol.).
- ↑ Landeskirche Braunschweig, Kirchenvogt/Kirchenvögtin [online], www.mav-salzgitter.de [dostęp 2022-01-26] (niem.).
- ↑ Die Wächter der Kirche [online], www.evangelisch.de [dostęp 2022-01-26] (niem.).
Bibliografia edytuj
Meyers Großes Konversations-Lexikon, także w Wikiźródłach jako Meyers Konversations-Lexikon