Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Guanczowie
Guancze byli pierwszymi znanymi mieszkańcami Wysp Kanaryjskich. Ta ludność o nieznanym pochodzeniu, znajdowała się na poziomie neolitu, kiedy w Średniowieczu przybyli Europejczycy. Kultura Guanczów zaginęła, pozostawiając nieliczne ślady.
Historia edytuj
Hiszpańska nazwa Guanchos ma pochodzić, wg Núñeza de la Peña, od przeinaczonego przez Hiszpanów Guanchinet, nazwy tubylczej oznaczającej człowieka (Guan) z Teneryfy (Chinet). Wynika stąd, iż nazwa Guancze pierwotnie odnosiła się tylko do mieszkańców tej wyspy; dopiero później zaczęto nią nazywać całą tubylczą ludność archipelagu.
Guancze, którzy jako ludność zaginęli, na podstawie badań ich szczątków kostnych wydają się być bardzo podobni do człowieka z Crô-Magnon. Niewątpliwie stanowili odgałęzienie Berberów, którzy od zarania starożytności zamieszkiwali północną Afrykę od Egiptu do oceanu Atlantyckiego.
Pliniusz Starszy przekazał, że według Juby II króla Mauretanii Kartagińczycy, którzy jakoby odwiedzili archipelag pod dowództwem Hannona, stwierdzili, że był bezludny, ale zauważyli ruiny dużych budowli. Można z tego wywnioskować, że Guancze nie byli pierwszymi mieszkańcami wysp.
Brak jakichkolwiek śladów wpływów islamu wśród ludności, żyjącej w czasie przybycia Hiszpanów, pozwala przypuszczać, że była to najdalej na zachód posunięta migracja Berberów, która miała miejsce między epoką Pliniusza Starszego i podbojem Afryki Północnej przez muzułmanów.
Wielu Guanczów zginęło podczas zbrojnego oporu, stawianego podbojom hiszpańskim, wielu sprzedano jako niewolników, wielu przyjęło katolicyzm i połączyło się małżeństwem ze zdobywcami.
| Rok | Wydarzenie |
|---|---|
| 10 millionów lat p.n.e. | Tworzy się archipelag Kanaryjski. |
| 3000 p.n.e. | Zaludnienie wysp przez wiele fal migracji z Afryki i Europy. |
| 1100 p.n.e. | Możliwe odkrycie wysp przez Fenicjan podczas wyprawy handlowej. |
| 500 - 200 p.n.e. | Nowa fala migracji z Afryki Północnej, która połączyła się z tubylczą ludnością. |
| I w. | Pliniusz Starszy opisuje wyprawę króla Mauretanii Juby II na Wyspy Kanaryjskie. Nazwą "Insula Canaria" określa się wyspę Gran Canaria.
Inne źródła poświadczają przypuszczalną wiedzę o istnieniu archipelagu i jego mieszkańców- Guanczów (Owidiusz w Metamorfozach). |
| II w. | Na mapie świata Ptolemeusza południk 0 przechodzi przez Hierro. |
| 1312 | Archipelag jest ponownie odkryty przez Lancelotto Malocello. |
| 1402 - 1406 | Jean de Béthencourt podbija wyspy Lanzarote, Fuerteventura i Hierro w imieniu króla Kastylii. |
| 1441 | Franciszkanin hiszpański Didakus (Diego de Alcala), misjonarz na Fuerteventurze nawraca Guanczów. |
| 1478 - 1483 | Guancze z Gran Canarii są zwyciężeni i podbici. |
| 1492 | Alonso Fernández de Lugo rozpoczyna podbój wyspy La Palma. |
| 1493 | Próby zawarcia pokoju z Guanczami z Teneryfy kończą się niepowodzeniem. Początek wojen hiszpańskich przeciwko królestwom Guanczów. |
| 1494 - 1496 | Alonso Fernández de Lugo dociera do Teneryfy. 31 maja 1494 w La Matanza ponosi klęskę w bitwie przeciwko Guanczom.
25 grudnia 1495 Guancze są ostatecznie pokonani przez Hiszpanów w La Victoria. Teneryfa jest ostatnią podbitą wyspą. Kultura Guanczów jest niemal doszczętnie zniszczona. |
Język edytuj
Przetrwały ślady języka Guanczów – nieliczne wyrażenia i imiona wodzów zachowane w noszonych obecnie nazwiskach – świadectwa te pozwalają łączyć go z językami berberyjskimi. Na większości wysp odnaleziono ryty naskalne. Domingo Vandewalle, gubernator wojskowy La Palmy, był pierwszym, który zaczął je badać w 1752. Dzięki wytrwałości Aquilino Padrana, księdza z La Palmy, zidentyfikowane i skatalogowane zostały inskrypcje na wyspie Hierro. W 1878 René Verneau odkrył w wąwozach Los Balos inskrypcje bardzo zbliżone do libijskich. Wszystkie te ryty naskalne są bez wyjątku pochodzenia numidyjskiego. Na Teneryfie i Gomerze, dwu wyspach gdzie Guancze zachowali największą jednolitość etniczną, nie odnaleziono żadnej takiej inskrypcji. Pozwala to więc sądzić, że prawdziwi Guancze nie znali pisma. Zidentyfikowano ślady obecności semickiej na innych wyspach, lecz na żadnej z nich nie było inskrypcji naskalnych. Dość wiarygodną jest więc hipoteza, że Numidyjczycy z rejonu Kartaginy zmieszani z dominującymi w tej kolonii fenickiej Semitami przybyli na Wyspy Kanaryjskie i oni są źródłem owych inskrypcji naskalnych na Hierro i Gran Canarii.
Guancze stworzyli również tzw. el silbo – język gwizdów, pozwalający porozumiewać się na większe odległości, wciąż będący w użyciu przede wszystkim na Gomerze.
Toponimy z języka Guanczów edytuj
Teneryfa : Achinech, Achineche lub Asensen
Gomera : Gomera lub Gomahara
La Palma : Benahoare
El Hierro : Esero lub Hero
Gran Canaria : Tamaran (według najnowszych teorii nazwa ta mogła odnosić się tylko do części wyspy)
Lanzarote : Titerogakaet lub Titeroigatra
Fuerteventura : Erbania lub Erbani
Organizacja społeczna i polityczna edytuj
Organizacja społeczna i polityczna Guanczów różniła się w zależności od wyspy. Na niektórych panowała dziedziczna autokracja, na innych władze były wybierane. Na Teneryfie wszystkie ziemie należały do wodzów, którzy je dzierżawili swoim poddanym. Na Gran Canarii samobójstwo uważano za honorowe i podczas uroczystości obejmowania władzy przez nowego wodza, jeden z poddanych (ochotnik) rzucał się w przepaść, aby go uhonorować. Na niektorych wyspach praktykowano poliandrię, na innych małżeństwa były monogamiczne. Wszędzie jednak szacunkiem darzono kobiety, a obrażenie jakiejkolwiek kobiety przez uzbrojonego mężczyznę karane było jako przestępstwo.
Sposób życia edytuj
Guancze nosili ubiory ze skór kozich oraz z tkanin, odkryto przykłady w grobowcach na Gran Canarii. Cenili ozdoby, naszyjniki z drewna, kamieni lub muszelek wyrabiane według wielu wzorów. Używali przede wszystkim ceramicznych paciorków o różnym kształcie, gładkich i polerowanych, zwykle w kolorze czarnym lub czerwonym. Malowali również ciała. Tzw. pintaderas, przedmioty z terakoty przypominające pieczęcie, prawdopodobnie służyły do malowania ciała na różne kolory. Guancze wyrabiali prostą ceramikę zwykle bez żadnych ornamentów, lecz niekiedy ozdabianą za pomocą paznokci. Broń Guanczów była taka sama jak broń starożytnych ludów południa Europy. Na Gran Canarii używano przede wszystkim siekier z kamienia gładzonego, na Teneryfie natomiast częściej w użyciu były siekiery ciosane z kamienia lub obsydianu. Używano również włóczni, maczug, niekiedy zaopatrzonych w kamienne ostrza, jak również oszczepów. Wydaje się, że znano też tarcze.
Guancze zamieszkiwali naturalne i sztuczne jaskinie usytuowane w rejonach górskich. Tam gdzie niemożliwe było wydrążenie jaskini, budowali okrągłe domy oraz według świadectw Hiszpanów prymitywne fortyfikacje.
Rytuały pogrzebowe edytuj
Na La Palma starcy byli pozostawiani w odosobnieniu aby umarli, jeśli wyrazili takie życzenie. Po pożegnaniu z bliskimi, byli prowadzeni do jaskini grobowej i zostawiani tam tylko z miską mleka. Guancze mumifikowali swoich zmarłych i odnaleziono wiele takich mumii w stanie całkowitego wysuszenia, nie ważących więcej niż 3-4 kg. Dwie jaskinie, znajdujące się w prawie niedostępnej urwistej ścianie skalnej, blisko wybrzeża, 5 km od Santa Cruz (Teneryfa) zawierały także ludzkie szkielety. Istniało wiele sposobów mumifikacji. Na Teneryfie i Gran Canarii zwłoki były tylko zawijane w skóry kóz lub owiec, podczas gdy na innych wyspach ciała konserwowano przy pomocy substancji żywicznej i umieszczano następnie w trudno dostępnej jaskini lub grzebano pod tumulusem. Czynności, związane z mumifikacją były przydzielone określonej klasie społecznej, przy tym balsamowanie kobiet wykonywały kobiety, a mężczyzn- mężczyźni. Praktykowanie balsamowania zwłok nie było systematyczne i zwłoki czasem ukrywano po prostu w grotach lub zakopywano w ziemi.
Religia edytuj
Niewiele wiadomo o pierwotnych religiach Guanczów. Rozpowszechnionym wierzeniem był Byt Najwyższy, zwany Akoran na Gran Canarii, Aczihuran na Teneryfie, Eraoranhan na Hierro i Abora na La Palma. Kobiety z Hierro czciły boginię, zwaną Moneiba. Tradycyjnie wierzono, że bogowie i boginie żyli na szczytach gór, skąd schodzili aby wysłuchać modlitw wiernych. Na innych wyspach mieszkańcy czcili Słońce, Księżyc, Ziemię i gwiazdy. Rozpowszechniona była wiara w demony. Demon z Teneryfy nazywał się Guayota i żył na szczycie wulkanu Teide, który uważano za piekło, zwane Echeyde. W niespokojnych czasach Guancze prowadzili swoje stada na święte pastwiska, gdzie oddzielano jagnięta od matek w nadziei, że ich rozpaczliwe beczenie wzbudzi litość w Wielkim Duchu. Na czas świąt religijnych wojny i nawet kłótnie były zawieszane.
Bibliografia edytuj
- Artykuły: « La civilisation préhispanique » i « Les batailles de la conquête », Mike Eddy w: « Le grand guide de Tenerife et des Canaries », Gallimard, 1993
- Isabelle Renault, Rites funéraires des Guanches, Archéologia nr 287, s. 60-67 (1993).
- Alfred W. Crosby, Ecological Imperialism : The Biological Expansion of Europe, 900-1900, 1993
- John Mercer, The Canary Islanders : Their History, Conquest & Survival, 1980
- Praca zbiorowa: Los Guanches desde la arqueologia, Organismo autonomo de Museos y Centros, Tenerife (1999).
- Praca zbiorowa: Momias, los secretos del pasado, Museo arqueologico y etnografico de Tenerife (1999).
- José-Luis Conception, Los Guanches que sobrevivieron y su descendencia, 12 wydanie, Ediciones Graficolor, Tenerife (1999).
Linki zewnętrzne edytuj
- Museo Canario (Muzeum Wysp Kanaryjskich) w jęz. ang. i hiszp.
- Encyklopedia Guanczów w jęz. hiszp.
- "Świat Guanczów" w jęz. hiszp.
[[fr:Guanches]] [[de:Guanchen]] [[en:Guanches]] [[es:Guanche]] [[he:גואנצ'ים]] [[it:Guanci]] [[ja:グアンチェ族]] [[nl:Guanchen]] [[pt:Guanches]] [[ru:Гуанчи]] [[sv:Guancher]] [[zh:关契斯人]]