Desman ukraiński
Desman ukraiński[7], wychuchol ukraiński[8], desman[8], chochoł piżmowy[8][9] (Desmana moschata) – gatunek małego ziemnowodnego ssaka z rodziny kretów (Talpinae) w obrębie rodziny kretowatych (Talpidae), jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju desman[7] (Desmana)[10], występujący w Rosji, Kazachstanie i na Ukrainie[6]. Zamieszkuje dorzecza Wołgi, Donu, Oki i rzeki Ural[8], a niewielka populacja także brzegi rzeki Desna, ukraińskiego dopływu Dniepru. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody uznaje go za gatunek krytycznie zagrożony wyginięciem[6].
| Desmana moschata[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
| Okres istnienia: trzeciorzęd–holocen | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
desman ukraiński | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Taksonomia edytuj
Historia badań gatunku edytuj
Po raz pierwszy wychuchol ukraiński został opisany przez francuskiego botanika Charles’a de L’Écluse w 1605 roku w pracy „Exoticorum libri decem”[11]. Autor uznał wówczas zwierzę za gryzonia i nadał mu nazwę Mus aquaticus exotica[12]. Nazwa „desman” wspomniana została po raz pierwszy przez Louisa Daubentona w „L’Histoire Naturelle, générale et particulière, avec la description du Cabinet du Roi” (pod redakcją Georges’a-Louisa Leclerca de Buffona)[13], który wskazywał, że futra zwierząt (określanych także jako Mus aquaticus) były chętnie kupowane przez ówczesnych kuśnierzy. W 1673 Charleston lokował wychuchola w rzędzie ssaków owadożernych i używał nazwy Sorex moscovites. Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae w 1758 roku zaliczył jednak gatunek do bobrów i nadał nazwę Castor moschatus[2]. Jako miejsce typowe autor wskazał wodnisty teren w Rosji[2][a]. Dopiero w 1777 Johann Anton Güldenstädt sporządził obszerny opis gatunku, zaproponował nazwę Desmana dla nowego rodzaju zwierząt, w którym ulokował wychuchola[3][12].
Systematyka edytuj
Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten gatunek za monotypowy[14].
Etymologia edytuj
- Desmana: fr. desman, niem. desman „desman”, od szw. desman råtta „szczur piżmowy”, od desman „piżmo”[15].
- moschata: nowołac. Moschatus „moskiewski”, od Moscovia „moskiewski”, od łac. Moschi „lud mieszkający między Morzem Czarnym a Kaspijskim”[16].
Nazewnictwo zwyczajowe edytuj
W polskiej literaturze zoologicznej gatunek Desmana moschata był oznaczany nazwą „wychuchol ukraiński”[8]. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę „desman ukraiński”, rezerwując nazwę „wychuchol” dla rodzaju Galemys[7].
Morfologia edytuj
Masywny tułów wychuchola wraz z głową osiąga długość u samic 193–240 mm, natomiast u samców 200–225 mm[17]. Długość ogona wynosi u samic 180–210 mm zaś u samców 185–203 mm; długość tylnej stopy mieści się w przedziale 51–58 mm[17]. Masa ciała samic 370–447 g, samców 390–450 g[17]. Płci są mniej więcej tego samego rozmiaru[17]. Ciało pokrywa gęsta sierść, która nie namaka w wodzie. Z wierzchu jest wybarwiona na kolor brunatnobury, a od spodu jasnosrebrzysty. Ogon desmana pokryty jest łuskami. Krótkie kończyny zakończone są palcami połączonymi błoną pływną. Małżowiny uszne zwierzęcia są zredukowane, a nos składa się z połączonych ze sobą rurek z chrząstki i przypomina krótką trąbę. Górne siekacze są silnie rozwinięte i służą zwierzęciu do kruszenia skorup mięczaków, które obok pijawek, owadów i roślin stanowią jego główny składnik pożywienia[8].
Rozmieszczenie geograficzne i biotop edytuj
Wychuchol ukraiński występuje w Rosji, Kazachstanie i na Ukrainie, a izolowane populacje na Białorusi wymarły. Obecnie zakres występowania jest bardzo rozdrobniony[6]. Zamieszkuje między innymi dorzecza Wołgi, Donu, Oki i rzeki Ural[8]. Wychuchole zniknęły z terenu Ukrainy pod koniec XIX wieku, w 1950 odnaleziono tam jednak populację, która przetrwała. W 1990 stwierdzono obecność tych zwierząt w rzece Desnie, ukraińskim dopływie Dniepru[6].
Wychuchol kopie nory głównie wzdłuż starorzecza, ale także na brzegach rzek o wolnym nurcie i jezior o głębokości 1–2 m. Na siedlisko wybiera zbiorniki o porośniętej roślinnością wodno-bagienną, w których licznie występują bezkręgowce[6]. Wychuchol lokuje wejście do swoich nor pod wodą. Czasami zajmuje także nory opuszczone przez karczownika ziemnowodnego[8].
Ekologia edytuj
Jest gatunkiem wszystkożernym[6]. Żeruje w wodzie[8]. Naukowcy odnotowali ponad 72 gatunki bezkręgowców oraz 30 gatunków roślin, które wchodzą w skład diety wychuchola. D. moschata zjada także ryby i płazy[6].
Kopalne ślady występowania edytuj
W trzeciorzędzie i plejstocenie przodkowie wychuchola ukraińskiego zasiedlali tereny Europy, a w przejściowym okresie także i Ameryki Północnej[8]. Skamieniałe ślady gatunku datowane na czwartorzęd odkryto w Niemczech, Rumunii i w Wielkiej Brytanii[18]. Kopalne ślady występowania gatunku odnajdywane są także na terenie Polski[8].
Uwagi edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Desmana moschata, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 59. (łac.).
- ↑ a b J.A. Güldenstädt. Beschreibung des Desmans. „Beschäftigungen der Berlinischen Gesellschaft naturforschender Freunde”. 3, s. 108, 1777. (niem.).
- ↑ P.S. Pallas. Sorices aliqvot illvstrati. „Acta Academiae scientiarum imperialis petropolitanae”. 11 (2), s. 315, 1781. (łac.).
- ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Mémoire sur les espèces des Genres Musaraigné et Mygale. „Annales du Muséum d’histoire naturelle”. 17, s. 192, 1811. (fr.).
- ↑ a b c d e f g h M. Rutovskaya, A. Gazzard, S.T. Turvey, Desmana moschata, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2023, wersja 2023-1 [dostęp 2023-12-27] (ang.).
- ↑ a b c Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 76. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 421, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ Z. Kraczkiewicz: SSAKI. Wrocław: Polskie Towarzystwo Zoologiczne - Komisja Nazewnictwa Zwierząt Kręgowych, 1968, s. 81, seria: Polskie nazewnictwo zoologiczne.
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Desmana moschata. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-05-13].
- ↑ Charles de L’Écluse: Exoticorum libri decem. 1605, s. 325.
- ↑ a b Christian G. Rümke. A review of fossil and recent Desmaninae (Talpidae, Insectivora). „Utrecht Micropaleontological Bulletins”, s. 241, 1985. Loonzetterij Abe. ISSN 0083-4963. (ang.).
- ↑ Louis Jean Daubenton: L’Histoire Naturelle, générale et particulière, avec la description du Cabinet du Roi. Paryż.
- ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 82. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 223, 1904. (ang.).
- ↑ moschata, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2022-05-13] (ang.).
- ↑ a b c d B. Kryštufek & M. Motokawa: Family Talpidae (Moles, Desmans, Star-nosed Moles and Shrew Moles). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 604–605. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
- ↑ Desmana moschata Linnaeus 1758 (Russian desman). fossilworks.org. [dostęp 2023-12-27]. (ang.).