Zofia Chętnikowa
Zofia Chętnik z Klukowskich (ur. 1893 w Grodnie, zm. 2 lipca 1950 w Nowogrodzie[1]) – polska nauczycielka, współtwórczyni Muzeum Kurpiowskiego w Nowogrodzie, w latach 1926–1936 kustoszka zbiorów w muzeum z ramienia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, członkini Narodowych Sił Zbrojnych; pierwsza żona etnografa Adama Chętnika[2].
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
nauczycielka |
Życiorys edytuj
Zofia zdała maturę w rządowym żeńskim gimnazjum w Grodnie, uzyskując złoty medal[3]. Pracowała jako nauczycielka w prywatnych domach w okolicach Mińska i Grodna. Następnie przyjechała do Warszawy, by uczyć się na Wydziale Pedagogicznym Towarzystwa Kursów Naukowych. Dobrze znała języki: francuski, rosyjski i łacinę. Malowała (uczestniczyła w kursach rysunku im. Wojciecha Gersona), brała udział w kursie organizowanym przez Towarzystwo Miłośników Fotografii[3], była uzdolniona muzycznie. W okresie międzywojennym pod pseudonimem Zet publikowała w łomżyńskich katolickich czasopismach swoje wiersze[1].
Początkowo dokonywała adiustacji tekstów męża, które publikowane były w „Drużynie”. Z czasem włączyła się w prace redakcyjne czasopism „Gość Puszczański” i „Goniec Pograniczny”[1].
Dzięki jej funduszom (sprzedała część majątku rodowego, która jej przypadła) w 1920 Chętnikom udało się zakupić w Nowogrodzie plac nad Narwią, by w 1927 otworzyć tu Muzeum Kurpiowskie. Pełniła w nim funkcję kustosza, opłacała działalność skansenu z własnej kieszeni[1].
Po 1928, chcąc podreperować domowy budżet, założyła w Nowogrodzie księgarnię. Prawdopodobnie nie przynosiła zysków i szybko została zamknięta. Po 1930 tłumaczyła francuskie książki dla łomżyńskiego wydawnictwa oraz uczyła francuskiego[1].
W 1930 muzeum jako fundacja założycieli Adama i Zofii Chętników dla nauki i kultury polskiej przekazano Polskiemu Towarzystwu Krajoznawczemu. Odpisano plac, część budynków i eksponatów z przeznaczeniem na cele społeczne. Muzeum miało pozostać w Nowogrodzie, PTK miało przejąć część zaległych zobowiązań, a Chętnik miał pozostać kierownikiem. W wyniku nieporozumień (m.in. planów przeniesienia muzeum do Łomży lub Białegostoku) rozmowy trwały do 1936, kiedy to darowizny zostały odwołane. Majątek Zofii i Adama Chętników w 1930 r. został wyceniony na 20 tys. zł przy wartości muzeum ponad 35 tys. zł[4]. Adam pozostał kierownikiem, a Zofia kustoszem placówki[1]. Patronat naukowy nad placówką od 1933 zaczęło sprawować Towarzystwo Naukowe Płockie – powstała tu Stacja Naukowo-Badawcza TNP, której kierownikiem był Chętnik. Oboje z żoną pracowali tu bezinteresownie, finansując działanie placówki[5].
Wybuch II wojny światowej zastał Zofię wraz z córką Teresą w Grodnie u Jadwigi Klukowskiej, matki Zofii. Z powodu trudności w poruszaniu się po terytorium zajętym przez Sowietów dotarły do Nowogrodu późną jesienią 1939. Dom Chętników i skansen prawie w całości zostały zniszczone[6]. Zofia straciła wiele pamiątek rodzinnych i patriotycznych nawet z XVI w.[3] Syn wyruszył na front, mąż Adam ukrył się w Warszawie z powodu swojej promazurskiej działalności[1].
Zofia zamieszkała w Piątnicy, gdzie pracowała jako nauczycielka. Kilkakrotnie w ukryciu spotykała się z mężem. Syn uciekł z niemieckiego obozu jenieckiego, córka w 1941 pojechała do ojca do Warszawy. Po zajęciu Nowogrodu przez Niemców w czerwcu 1941 Zofia wróciła do Nowogrodu, gdzie ożeniła syna i włączyła się w tajne nauczanie dzieci i młodzieży z okolicy[1].
W 1942 wstąpiła do Narodowych Sił Zbrojnych, a jej dom służył jako kwatera dla żołnierzy. Od 1943 w działalność ruchu oporu włączyła się Teresa Chętnik, która powróciła z Warszawy[1].
We wrześniu 1944 dom Chętników w Nowogrodzie w związku z naporem wojsk sowieckich na linię Narwi został spalony. Zofia wyjechała do Kolna, by leczyć chorą na tyfus córkę. Rozpoczęła pracę w prywatnym gimnazjum jako nauczycielka francuskiego. Z końcem 1946 przeniosła się do Łomży, gdzie uczyła języków obcych w Państwowym Gimnazjum i Liceum Koedukacyjnym, Liceum Pedagogicznym i Liceum Handlowym. W tym czasie ponownie nawiązała kontakt z mężem, który nadal mieszkał w Warszawie[1].
Zofia Chętnik przed 1949 zachorowała na raka nerki. Po udanej operacji w Warszawie wróciła z córką do Nowogrodu, zajmując chatę kurpiowską jako zalążek nowego gospodarstwa, które chciała zbudować. Wróciła do pracy w szkole, ale szybko jej stan zdrowia się pogorszył. Zmarła w lipcu 1950[1]. Pochowano ją na cmentarzu przy ul. Kopernika w Łomży[7].
Rodzina edytuj
Była córką lekarza Ambrożego (1856–1900) i Jadwigi z Górskich Klukowskich. Matka dysponowała majątkiem położonym 7 km od Grodna z dworem w miejscowości Balla Konwacka niedaleko Niemna[8]. Zofia miała braci: Włodzimierza i Witolda (ur. 1898)[1].
Przyszłego męża Adama Chętnika poznała w 1913 na studiach w Warszawie. Ślub wzięli w kościele Najświętszego Zbawiciela w Warszawie 9 czerwca 1914. Wesele zorganizowano w Hotelu Europejskim. Po ślubie zamieszkali przy ul. Wspólnej 33. W 1915 urodziła się ich córka Wiesława, a w 1917 syn Jerzy (zm. 1967)[1].
W 1916 mieszkali już w Nowogrodzie, rodzinnej miejscowości Chętnika[5]. W 1919 urodziło się trzecie dziecko Chętników – syn Eugeniusz. W 1922 zarówno Eugeniusz, jak i starsza siostra Wiesława, zmarli. W 1926 przyszło na świat kolejne dziecko – córka Teresa (zm. 2014)[1][9].
Upamiętnienie edytuj
W literaturze funkcjonuje wzmiankowo w tekstach o Adamie Chętniku. Szerzej mówiła i pisała o niej tylko Wiesława Laszczkowska[1][10][11].
13 maja 2017 na terenie Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie odsłonięto pomnik Adama Chętnika i pomniki-ławeczki jego żon: Zofii z Klukowskich i Jadwigi z Nowickich[12].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Wiesława Laszczkowska, Zofia z Klukowskich Chętnikowa (1892–1950), [w:] Krystyna i Marian Mieszkowscy (red.), Spotkania Chętnikowskie. Materiały sesji popularnonaukowej z dnia 21 czerwca 1997 roku w Nowogrodzie, Łomża 1998, s. 31–55.
- ↑ Marian Pokropek, Adam Chętnik i jego zasługi dla regionu kurpiowskiego, „Rocznik Białostocki”, 6, 1966, s. 13.
- ↑ a b c Hanna Muszyńska-Hoffmanowa, Saga rodu Chętników, Olsztyn–Białystok 1982.
- ↑ Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie [online], www.zabytki.pl [dostęp 2021-03-20].
- ↑ a b Adam Chętnik, Wspomnienia z lat okupacji. Po niemiecko-hitlerowskich obuchem (1940–1944). Powstanie sierpniowe w Warszawie, Mieczysław Adamczyk, Janusz Gmitruk (red.), Warszawa–Kielce 2014, s. 299–332.
- ↑ Adam Chętnik, Mój życiorys. Fragmenty, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 6, 1992, s. 212–213 [dostęp 2021-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04].
- ↑ Przewodnik po zabytkowym zespole cmentarnym w Łomży [online], stara-szuflada.pl [dostęp 2021-03-20] (pol.).
- ↑ Balla, „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, 1, Warszawa 1880, s. 88.
- ↑ Chętnik Teresa [online], 600-lecie, 26 grudnia 2017 [dostęp 2021-03-20] (pol.).
- ↑ Laszczkowska Wiesława [online], 600-lecie, 9 stycznia 2018 [dostęp 2021-03-20] (pol.).
- ↑ Bibliogr. regionalna – III LO w Łomży [online], www.lo3.lomza.pl [dostęp 2021-03-20].
- ↑ Maria Weronika Kmoch, Zofia, Jadwiga, Danuta, Katarzyna. Herstoria Chętników (nie tylko) w Nowogrodzie [online] [dostęp 2022-08-11].
Linki zewnętrzne edytuj
- Gość Puszczański – e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego – numery z lat 1919–1921 [dostęp 2021-03-20]
- Goniec Pograniczny: dodatek do „Gościa Puszczańskiego” – e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, numery z lat 1919–1924 [dostęp 2021-03-20]