Zygmunt Kałużyński

polski krytyk filmowy i dziennikarz

Zygmunt Marian Kałużyński (ur. 11 grudnia 1918 w Lublinie, zm. 30 września 2004 w Warszawie) – polski krytyk filmowy, popularyzator historii kina, wieloletni publicysta tygodnika „Polityka”, dziennikarz i eseista, popularna osobowość telewizyjna.

Zygmunt Kałużyński
Ilustracja
Zygmunt Kałużyński w swoim mieszkaniu przy ul. Wilczej w Warszawie, 3 czerwca 2004
Imię i nazwisko

Zygmunt Marian Kałużyński

Data i miejsce urodzenia

11 grudnia 1918
Lublin

Data i miejsce śmierci

30 września 2004
Warszawa

Narodowość

polska

Język

polski

Alma Mater

Uniwersytet Warszawski, Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej

Dziedzina sztuki

film, literatura

Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi
Nagrody
Strona internetowa

Życiorys edytuj

Młodość edytuj

Jego ojciec Jan był urzędnikiem bankowym, syn praktycznie nie znał ojca, który odszedł od rodziny, gdy syn miał dwa lata. Matka, Helena z Grafczyńskich, była pianistką i nauczycielką muzyki; osierociła go w 1931 r.[1] Wychowywał go wuj, Tadeusz Grafczyński, adwokat w Lublinie[1][2].

Po zdaniu matury podjął studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego (1936–1939), równocześnie w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej, w Warszawie (1937–1939) uczęszczał na wydział reżyserii, na którym wykładał Leon Schiller. Studia przerwała II wojna. Okupację niemiecką przeżył w Lublinie. Pracował w kancelarii adwokackiej wuja. Do ruchu oporu nie należał, ale pomagał AK-owcom w bezpiecznym wyprowadzaniu z miasta osób zagrożonych aresztowaniem lub represjami. W okresie tym zaprzyjaźnił się z przyszłym sławnym tenorem Bogdanem Paprockim. Akompaniował mu i obaj występowali na zakonspirowanych koncertach w Lublinie i Nałęczowie[1].

Po wojnie kontynuował naukę w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Łodzi (1947–1949). Jan Rybkowski odradził mu jednak pracę w tym zawodzie, przekonując, że to kierat[3].

Kariera dziennikarska edytuj

W 1949 r. po ukończeniu studiów wyjechał razem z żoną Julią Hartwig, która pracowała w polskiej ambasadzie, do Paryża, gdzie sprzedawał prasę i pisywał do polonijnych wydawnictw. Do Polski wrócił w 1952 r.

Pracę dziennikarską rozpoczął w 1944 r. w czasopiśmie „Wieś” (1944–1948) i tygodniku „Odrodzenie”, w którym zamieszczał recenzje z pierwszych po wojnie przedstawień w lubelskim Teatrze Miejskim. Następnie publikował w czasopismach „Zielony Sztandar”, „Łódź Teatralna” (1948-1949). W Łodzi wydał w 1946 r. swą pierwszą książkę Kanikuła[1]. Pisał także do pism: „Polityka i Świat” (Paryż 1950–1952) i „Nowa Kultura” (1952–1957). Najbardziej jednak związał się z tygodnikiem „Polityka” (1957–1993), w którym pracował do emerytury, później jako stały współpracownik. W 1985 roku otrzymał dziennikarską Nagrodę im. Bolesława Prusa.

Podczas stanu wojennego pozostał w redakcji „Polityki”. W swoich felietonach krytykował innych dziennikarzy „Polityki”, którzy po wprowadzeniu stanu wojennego zdecydowali się odejść z redakcji. Skrytykował m.in. Andrzeja Krzysztofa Wróblewskiego, którzy pomimo odejścia z tygodnika wysłał z Republiki Federalnej Niemiec teksty Kompromis bez kapitulacji i Konserwy w bieliźniarce, opublikowane w numerze 5 z 1982 roku. W innym tekście żalił się, że inny z kolegów (nie wymieniony z nazwiska) miał rozpowszechnić informacje, że po wprowadzeniu stanu wojennego w redakcji tygodnika pozostali wyłącznie urzędnicy, grafomani bez talentu oraz błazny Passent i Kałużyński[4].

Uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu w podzespole do spraw środków masowego przekazu.

Dużą popularność przyniósł mu telewizyjny cykl w TVP2 Perły z lamusa (1990-2000), w którym, razem z Tomaszem Raczkiem prezentował i omawiał najcenniejsze pozycje światowego kina, i na kanwie którego wydał trzy książki odnoszące się w tytule do pereł. Publikował również we „Wprost” debaty z T. Raczkiem na temat najnowszych przebojów kinowych.

Był autorem wielu książek, poświęconych sztuce filmowej, złożonych z tekstów drukowanych w „Polityce”. Pisywał przeważnie o kulturze, wgłębiał się w rozważania filozoficzne, a nawet teologiczne. Jego prawdziwą pasją życia stało się jednak kino[1].

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa edytuj

W 1961 został zarejestrowany przez Służbę Bezpieczeństwa jako kontakt poufny o pseudonimie „Literat”[5]. W swoich doniesieniach informował SB o działalności osób ze świata kultury, m.in. Elżbiety Czyżewskiej i Aleksandra Forda. Jego współpraca z kontrwywiadem PRL trwała do 1970. W 1987 Służba Bezpieczeństwa ponownie nawiązała z nim kontakt, rejestrując go w charakterze tajnego współpracownika. Współpraca została zerwana po kilku miesiącach przez Zygmunta Kałużyńskiego[6]. Dokumenty potwierdzające jego współpracę zachowały się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w materiałach o sygnaturze AIPN 002086/1346/CD[7].

Życie prywatne edytuj

 
Nagrobek Zygmunta Kałużyńskiego na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, 2006

Był dwukrotnie żonaty, po raz pierwszy z Julią Hartwig, po raz drugi z amerykańską aktorką Eleonorą Griswold[8].

Znany był jako przeciwnik higieny osobistej[9] i antyklerykał[10]. Był wielbicielem kina, komiksu, jazzu, muzyki poważnej i kultury francuskiej[11]. Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera I urnowa-16-6)[12]

Oceny współczesnych edytuj

Jego osoba budziła liczne kontrowersje. Według Zdzisława Pietrasika, chociaż w życiu prywatnym ciepły, dobry i uczynny, to publicznie był bezwzględnym krytykiem, zachowującym niezależność, nie bojącym się kroczyć pod prąd, nie idącym na układy[potrzebny przypis]. Niektórzy ludzie kina[kto?] byli wręcz przekonani o szkodliwym wpływie jego działalności na polską X muzę, co obrazuje wypowiedź krytyka filmowego Andrzeja Bukowieckiego:

Pamiętam [...] program »Sam na sam« w telewizji, kiedy po premierze «Nocy i dni» Jerzego Antczaka Kałużyński niemal pobił się z Aleksandrem Jackiewiczem ostro atakując film powszechnie uważany za wybitny. Potem do Mieczysława Rakowskiego, ówczesnego redaktora naczelnego «Polityki» przyszła delegacja reżyserów kina moralnego niepokoju, z prośbą żeby Kałużyński przestał pisać, bo on strasznie krytykował te filmy. A było to przecież kino opozycyjne, bardzo potrzebne, kino, które torowało drogę do Sierpnia 80. roku[potrzebny przypis].

Sam Kałużyński bez skrępowania i z upodobaniem cytował wypowiedzi o sobie znanych luminarzy polskiej kultury. W felietonie „Pół wieku niechlujstwa”, opublikowanym 12 grudnia 1999 roku w „Polityce” zacytował negatywne wypowiedzi przedstawicieli środowiska filmowego, pochodzące od rektora Akademii Teatralnej Jana Englerta i reżyserów: Agnieszki Holland, Krzysztofa Zanussiego i Andrzeja Żuławskiego[9].

Ordery i odznaczenia edytuj

Wyróżnienia edytuj

W 1999 roku w uznaniu zasług dla Stolicy Rzeczypospolitej Polskiej uhonorowany został Nagrodą Miasta Stołecznego Warszawy[15]. W 2002 r. otrzymał kryształową statuetkę Gwiazdy Telewizji Polskiej, a w kwietniu 2003 roku został uhonorowany nagrodą Warszawskiej Premiery Literackiej za autobiografię Pamiętnik orchidei, czyli Zapiski ocalonego z XX wieku.

Upamiętnienie edytuj

W czerwcu 2006 r. ogłoszono, że od października tegoż roku, podczas cyklicznego festiwalu filmowego „Toffi” w Toruniu, promującego kino autorskie i niezależne, przyznawana będzie Nagroda im. Zygmunta Kałużyńskiego. Otrzymywać ją będzie reżyser, scenarzysta, kompozytor, operator lub aktor, którego element filmu (scena, ujęcie, dialog, motyw muzyczny, obraz) będzie zasługiwać na zapamiętanie.

Twórczość edytuj

  • Kanikuła. Fantazja dramatyczna w 9 scenach (Przedmowa: Stefan Lichański; Czytelnik 1946)
  • Podróż na Zachód (szkice; Czytelnik 1953)
  • Listy zza trzech granic (recenzje i publicystyka; Czytelnik 1957)
  • Nowy Kaliban. Notatki kibica z okresu fermentu (felietony; Czytelnik 1961)
  • Bilet wstępu do nowego wieku (szkice i recenzje filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1963)
  • Salon dla miliona (szkice; Czytelnik 1966)
  • Nowa fala zalewa kino (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1970
  • Pożegnanie molocha (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1972)
  • Wenus automobilowa. Obyczaje współczesne na ekranie (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1976)
  • Demon milionowy. Mity, obsesje, wizje dla mas (felietony; Państwowy Instytut Wydawniczy 1978)
  • Seans przerywany (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1980, ISBN 83-221-0127-9)
  • Superman chałturnik. Sztuka popularna o dramatach naszych czasów (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1982, ISBN 83-06-00773-5)
  • Widok z pozycji przewróconego (felietony; Państwowy Instytut Wydawniczy 1985, 1986, ISBN 83-06-01209-7)
  • Diabelskie zwierciadło (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1986, ISBN 83-221-0354-9)
  • Paszkwil na siebie samego (Państwowy Instytut Wydawniczy 1988, ISBN 83-06-01631-9)
  • Pamiętnik rozbitka (felietony; BGW 1991, ISBN 83-7066-144-0)
  • Perły do lamusa? Rozmowy o filmach lat dziewięćdziesiątych (wespół z Tomaszem Raczkiem; Opus 1992, ISBN 83-7089-006-7)
  • Bankiet w domu powieszonego (szkice; BGW 1993, ISBN 83-7066-519-5)
  • Kolacja z celuloidu (szkice i felietony; Polski Dom Wydawniczy 1994, ISBN 83-7043-163-1)
  • Poławiacze pereł (wespół z Tomaszem Raczkiem; Twój Styl 1998, ISBN 83-7163-063-8)
  • Buntownik bywalec (Ars 1998, ISBN 83-904920-4-0)
  • Perłowa ruletka. Leksykon filmowy (wespół z Tomaszem Raczkiem; Twój Styl 2000, ISBN 83-7163-256-8)
  • Wampir Salonowiec (Twój Styl 2001, ISBN 83-7163-288-6)
  • Kino na nowy wiek (Siedmioróg 2001, ISBN 83-7162-982-6)
  • Pamiętnik orchidei: zapiski ocalonego z XX wieku (Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2003, ISBN 83-917891-0-1; wyd. 2 uzupełnione pt. Pamiętnik orchidei. Pożegnania, Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2005, ISBN 83-60000-00-X)
  • Do czytania pod prysznicem: znalezione w osobistej szufladzie (Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2004, ISBN 83-917891-6-0; Nominacja do Śląskiego Wawrzynu Literackiego, marzec 2005 r.)
  • Kanon Królewski: jego 50 ulubionych filmów (wybór recenzji filmowych; wybór i oprac. Zdzisław Pietrasik; Instytut Wydawniczy „Latarnik im. Zygmunta Kałużyńskiego – Spółdzielnia Pracy „Polityka” 2005, ISBN 83-60000-06-9)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 1: Sensacje i science fiction (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2005, ISBN 83-60000-01-8)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 2: Ekranizacje literatury (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-05-0)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 3: Komedie, przygody i animacje (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-08-5)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 4: Miłość i seks (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-10-7)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 5: Rarytasy, niewypały i kurioza (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2006, ISBN 83-60000-13-1, ISBN 978-83-60000-13-7)
  • Alfabet na cztery ręce (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2009, 978-83-60000-31-1)wyd. 2 uzupełnione pt. Alfabet na 4 ręce, Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2009, ISBN 978-83-60000-37-3)

Przekłady edytuj

  • Jan Szembek, Dziennik. Dokument polityki sanacyjnej (z jęz. francuskiego; wstęp: Stefan Arski, Książka i Wiedza 1954).

Opracowania edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b c d e Wybitni absolwenci I LO im. Stanisława Staszica w Lublinie. wybitni.staszic.eu.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-26)]..
  2. Przemko Maria Grafczyński, Kochanek X Muzy : opowieść rodzinna o Zygmuncie Kałużyńskim, „Kurier Lubelski”, 24 grudnia 2004.
  3. Kult forum, Zmarł Zygmunt Kałużyński. kult.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-15)]..
  4. Kledzik 2017 ↓, s. 116.
  5. Gańczak 2011 ↓, s. 51.
  6. Kałużyński Zygmunt. Blisko Polski. [dostęp 2022-02-17]. (pol.).
  7. Gańczak 2011 ↓, s. 336.
  8. Zygmunt KAŁUŻYŃSKI (1918-2004) dziennikarz, krytyk filmowy, eseista, i publicysta. wybitni.staszic.eu.org. [dostęp 2023-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-10)].
  9. a b Zygmunt Kałużyński: Pół wieku niechlujstwa. polityka.pl, 1998-12-12. [dostęp 2023-02-18].
  10. Agnieszka Dajbor: Znany krytyk filmowy Zygmunt Kałużyński nie miał szczęścia w miłości. Ukochane kobiety zabierali mu inni. viva.pl, 2023-02-03. [dostęp 2023-02-18].
  11. Zygmunt Kałużyński: wampir z salonu. onet.pl, 2023-03-03. [dostęp 2023-03-18].
  12. Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze. cmentarzekomunalne.com.pl. [dostęp 2019-11-27].
  13. M.P. z 1997 r. nr 29, poz. 269 „w uznaniu wybitnych zasług w działalności publicystycznej i społeczno-kulturalnej”.
  14. M.P. z 1955 r. nr 91, poz. 1144 „w 10 rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki”.
  15. Rejestr Nagrodzonych Nagrodą Miasta Stołecznego Warszawy 1996-2009. Biuletyn Informacji Publicznej m.st. Warszawy. [dostęp 2010-04-27].

Bibliografia edytuj

  • Filip Gańczak: Filmowcy w matni bezpieki. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2011. ISBN 978-83-7648-714-4. OCLC 879643901.
  • Maciej Kledzik: Tygodnik „Polityka” w stanie wojennym w aspekcie cenzury, etyki, moralności i przyzwoitości. W: Zbigniew Romek, Kamila Kamińska-Chełminiak (red.): Cenzura w PRL. Analiza zjawiska. Warszawa: Aspra-JR, 2017. ISBN 978-83-7545-801-5.