Liczba podwójna
Liczba podwójna (liczba mnoga podwójna, dualis[1][2]) – występująca w niektórych językach (w tym w dawnej polszczyźnie[3] i czeszczyźnie[4]) kategoria gramatyczna, służąca wyrażaniu podwójności, parzystości. Ma ona własne formy gramatyczne, inne od form liczby mnogiej, na oznaczenie dwóch osób lub rzeczy, na przykład:
- w rodzaju męskim oba koniá/a, dwa mieczá/a, dwaj królá/a;
- w rodzaju żeńskim obie stronie, dwie rybie, dwie niewieście;
- w rodzaju nijakim dwie słońcé/y, dwie polé/i)[5], dwie oknie, dwie skrzydle, dwie pokoleni(é)[6].
Wymowa głoski e pochylonego (é) „pochyla” (skłania) się ku wymowie i lub y w zależności od poprzedzających lub następujących dźwięków (a w przypadku poprzedzającej głoski i lub y zanika zlewając się z nią). Podobnie pierwotnie o pochylone (ó) „pochylało” się ku współczesnemu u.
Rzeczowniki występujące w języku polskim w liczbie podwójnej miały trzy formy przypadkowe, np.:
- w rodzaju męskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwaj) męża, dopełniacz i miejscownik: (dwu) mężu, celownik i narzędnik: (dwoma) mężoma;
- w rodzaju żeńskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie/obie) ręce, dopełniacz i miejscownik: (dwu/obu) ręku, celownik i narzędnik: (dwiema/obiema) rękama[7];
- w rodzaju nijakim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie) lecie, dopełniacz i miejscownik: (dwu) latu, celownik i narzędnik: (dwoma) latoma.
Wszystkie słowa mają lub miały swoją odmianę liczby podwójnej. Przykładowo: „Z obiemá/a otwartémá/a rękomá/a”, „Nagrobek dwiema braciej”.
Inne części mowy, pozostające w zdaniu w związku składniowym z rzeczownikami i odmienne przez liczbę (przymiotniki, osobowe formy czasowników), również mogą posiadać formy liczby podwójnej. Występuje współcześnie m.in. w językach łużyckich[4], języku litewskim, słoweńskim[4], arabskim, aleuckim i w niektórych dialektach języka polskiego[8]. Liczbę podwójną miał język praindoeuropejski i następujące po nim języki jak m.in. prasłowiański i wywodzące się z prasłowiańskiego. Większość współczesnych języków indoeuropejskich utraciła liczbę podwójną. W języku polskim zanikała ona od XV w., a we współczesnym dialekcie ogólnopolskim zachowały się tylko jej szczątki.
Liczba podwójna we współczesnych językach edytuj
Język litewski edytuj
| Słowa | Liczba | ||
|---|---|---|---|
| pojedyncza | podwójna | mnoga | |
| mężczyzna | vyras | vyru | vyrai |
| dziewczyna | mergina | mergini | merginos |
| idę | einu | einava | einame |
Język słoweński edytuj
| Słowa | Liczba | ||
|---|---|---|---|
| pojedyncza | podwójna | mnoga | |
| chłopak | fant | fanta | fantje |
| dziewczyna | punca | punci | punce |
| idę | grem | greva | gremo |
Ślady liczby podwójnej we współczesnym języku polskim edytuj
Niektóre rzeczowniki oznaczające części ciała człowieka, które występują parami (np. oczy, uszy, ręce) do dziś zachowały kilka form liczby podwójnej:
- (w) ręku/rękach, (w (obu) ręku bywa najczęściej błędnie rozumiane jako miejscownik liczby pojedynczej zamiast podwójnej[9]),
- ręce/ręki (dziś mianownik l. mn.),
- rękoma/rękami (narzędnik l. mn.),
- uszy/ucha (mianownik l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. ucha dzbana),
- uszyma/uchami (narzędnik l. mn.),
- uszu/uch (dopełniacz l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. garnek bez uch – odmiana l. mn. uch często używana jest w przenośni lub błędnie dla l. podw.[6]),
- oczy/oka (mianownik l. mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. oka sieci),
- oczyma/okami (narzędnik l. mn.), oczu/ok (dopełniacz na oznaczenie parzystej części ciała, por. nie lubię ok na rosole).
Liczba podwójna rzeczownika przetrwała bez zmian w przysłowiach takich jak:
- „Trzy gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście.”;
- „Mądrej głowie dość dwie słowie.”
(Dwie) „niewieście”, (dwie) „słowie” to rzeczowniki liczby podwójnej[3].
Jan Kochanowski swobodnie władał liczbą podwójną[10].
Mianownik liczebnika 200 to zrost wyrazów dwa i liczby podwójnej od sto (tj. ście, liczba mnoga brzmiała zaś sta, por. trzy sta).
Język polski[11] edytuj
| Liczba | ||
|---|---|---|
| pojedyncza | podwójna | mnoga |
| oko | oczy | oka |
| ucho | uszy | ucha |
| ręka | ręce | ręki[12] |
Zanikająca umiejętność władania liczbą podwójną mogła objawiać się na różne sposoby, aż do całkowitej utraty tej umiejętności. Przykładowo, stopniowo zanikało odróżnianie jej od rodzajów męskiego i żeńskiego w pierwszej i trzeciej osobie.
Końcówka „-ta” w liczbie podwójnej, odmienia się w liczbie mnogiej jako „-cie”.
Niektórzy[kto?] przypuszczają, że końcówka „-we” w liczbie mnogiej to „wy”. Natomiast w tabelce pominięto rozróżnienia płci w liczbie podwójnej. Można by rekonstruować odpowiednio: (rodzaj męski:) wa(j) ( dwa(j) ) szli, (one) we (dwie/dwié) szłé. Rodzaj „ono“ podobnie, dbając o spójność końcówek w zdaniu.
| (Uwaga: trzeba pamiętać o powyższych spostrzeżeniach).
Liczba: | ||
|---|---|---|
| pojedyncza: | podwójna: | mnoga: |
| (ja jeden) robię, (ty jeden) robisz | we robiwa, wy robita | robi my, robicie |
| (ja jeden) idę, (ty jeden) idziesz | we idziewa, wy idzieta | idzie my, idziecie |
| chodź ja (tryb rozkaźnikowy 1 os. l. poj.), chodź ty | we chodźwa, wy chodźta | chodź my, chodźcie |
Zobacz też edytuj
- liczba potrójna
- liczba poczwórna
- singulare tantum
- plurale tantum
- rzeczowniki zbiorowe w języku polskim
Wyrazy takie jak: kwiecie, listowie, a też teoretycznie przymiotnikowe jak bezkrólewie, wzbogacenie i inne kończące się na -ie.
Przypisy edytuj
- ↑ Słownik języka polskiego PWN.
- ↑ dualis, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2017-11-12].
- ↑ a b Liczba podwójna. Rada Języka Polskiego.
- ↑ a b c Petr Karlík, Radoslav Večerka, ČÍSLO, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
- ↑ Józef Przyborowski: Wiadomość o życiu i pismach Jana Kochanowskiego. Poznań: 1857, s. 193.
- ↑ a b O uszach (człowieka) i uchach (garnka) – Obcy język polski [online], 29 grudnia 2014 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
- ↑ Rękoma to forma wtórna, późniejsza.
- ↑ Liczba podwójna [online], www.gwarypolskie.uw.edu.pl [dostęp 2014-07-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-24].
- ↑ W ręku, przed laty, czyli o archaizmach fleksyjnych › Przelom.pl – portal ziemi chrzanowskiej [online], przelom.pl [dostęp 2023-05-31] (pol.).
- ↑ Wiadomosc o zyciu i pismach Jana Kochanowskiego – Google Livres [online], books.google.com [dostęp 2017-11-24].
- ↑ Stanisław Westfal, Rzecz o polszczyźnie, Londyn 1956.
- ↑ ręka [online], Wikisłownik, wolny słownik wielojęzyczny, 26 maja 2023 [dostęp 2023-05-31] (pol.).
Linki zewnętrzne edytuj
- Blog profesora Jerzego Bralczyka. 11 maja 2011. [zarchiwizowane z tego adresu (3 maja 2013)].