Wikipedia

Noc Kupały

słowiańskie święto

Noc Kupały (biał. Kupałle, ros. Iwan Kupała, Kupała, ukr. Iwan Kupało) – święto przesilenia letniego[1][2] w religii Słowian, w późniejszym okresie zaadaptowanego na drodze inkulturacji przez chrześcijaństwo i powiązanego z postacią świętego Jana Chrzciciela[3]. Jedno z głównych[1] świąt ludowych[4] Słowian wschodnich[2][5][6]. W tradycji ludowej pierwotnie obchodzone było w terminie przesilenia, jednak w następstwie działalności chrystianizacyjnej Kościoła nastąpiło powiązanie święta z wigilią zbiegającego się z nim czasowo święta Narodzenia św. Jana Chrzciciela[4][2][7][1].

Noc Kupały
Ilustracja
Siemon Kożyn, Iwan Kupała. Gadanije na wienkach, 2009
Dzień

w okresie przesilenia letniego, najczęściej 21-22 lub 23-24 czerwca, lub w przypadku Słowian wschodnich 6-7 lipca

Państwa

Białoruś, Polska, Rosja, Słowacja, Ukraina

Religie

chrześcijaństwo ludowe, rodzimowierstwo słowiańskie

Inne nazwy

Sobótka, Kupalnocka, Palinocka, Mała Nocka

Podobne święta

wigilia św. Jana, Stado, Zielone Świątki, Midsommar

Multimedia w Wikimedia Commons

Z Nocą Kupały związany jest szereg czynności i obrzędów, takich jak zbieranie ziół i kwiatów i ozdabianie nimi ludzi, zwierząt i domów, wchodzenie do wody, kąpanie się, oblewanie wodą, posyłanie wianków na wodzie, rozpalanie ognisk, tańce, śpiewy, skoki przez ogień, polowanie na czarownice i odstraszanie ich. Wierzono także, że tego dnia słońce oddaje się igraszkom i dzieją się inne cuda natury[1]. Świętowanie odbywa się w pobliżu wody, na wzgórzach. Uczestniczą w nim młodzi mężczyźni i kobiety[2].

Obrzędy i symbolika święta zdaniem badaczy wskazują na jego przedchrześcijańskie pochodzenie.

Termin obchodów edytuj

Pierwotne obchody Nocy Kupały przeprowadzane były w okresie przesilenia letniego[8], podczas najkrótszej nocy w roku, wypadającej zwykle około 21-22 czerwca. Zbiegły się one z przypadającą na 23 czerwca wigilią św. Jana, w Polsce potocznie zwaną Nocą Świętojańską, poprzedzającą chrześcijańskie święto Narodzenia św. Jana Chrzciciela (24 czerwca)[1][2]. Na drodze inkulturacji Noc Świętojańska przejęła wiele starożytnych, słowiańskich tradycji letniego przesilenia[9]. W wyniku reformy kalendarza juliańskiego (którym do dziś posługuje się w roku liturgicznym Cerkiew) na styl gregoriański, w przypadku Słowian wschodnich (Białoruś, Rosja, Ukraina) obchody Iwana Kupały zostały dodatkowo przesunięte na okres 6-7 lipca (analogicznie jak np. przesunięciu uległ w obrządku prawosławnym termin Bożego Narodzenia na 7 stycznia).

Nazewnictwo i etymologia edytuj

W polskich dialektach zachowały się pożyczki z języków wschodniosłowiańskich[17][18][13]:

W języku staroczeskim (XV w.) zachowało się kupadlo „różnobarwna nić, którą przewiązywano podarunki, dawane z okazji sobótki; podarunek ofiarowany chłopcom przez dziewczęta z okazji sobótki”. W Słowacji poświadczono ludowe kupadla „sobótka”[19].

Nazwa ta pojawia się już w na etapie języka staroruskiego. Izmaił Sriezniewski w swoich Materiałach do języka staroruskiego podaje hasła: kupalija „Noc Świętojańska”[10] (W Kodeksie Hipackim pod rokiem 1262: Litva že izŭgnaša Ezdovŭ na kanunŭ i Ivanę dn:i. na samaję kupalĭję[20][10]), kupalo „chrzciciel, baptysta”[21] (bez przykładu), kupaly „dzień Św. Jana”[11] (a mirŭ otŭ Pokrova Bogorodicy do Ivana dne do Kupalŭ, a otŭ Ivana dne za dva lětŭ[11]). Epigraf nr. 78 w Soborze Mądrości Bożej w Nowogrodzie, datowany na koniec XI – początek XII wieku, zawiera napis Na Kupalię[22]. Według etnografki Wiery Sokołowej, Kupała to nazwa przywleczona w trakcie chrystianizacji, która pojawiła się wśród wschodnich Słowian w następstwie zbiegania się w czasie z dniem Jana Chrzciciela[23].

Według jednej wersji nazwa (Iwan) Kupała/Kupało jest wariantem imienia (Jan) Chrzciciel[24] (por. ukr. Iwan Chrestytel) i kalkuje ona starogrecki odpowiednik (Iōánnēs ho) baptistḗs[25]. Greckie baptistḗs „chrzciciel, baptysta” pochodzi od czasownika baptízō[25] „zanurzać; myć; kąpać; chrzcić, konsekrować, zanurzać w chrzcielnicy[25]”, który w języku staroruskim pierwotnie oddano przez słowo kǫpati/kupati „myć, kąpać”, wyparte później przez krĭstiti „chrzcić”[25]. Prasłowiańską formę czasownika rekonstruuje się jako ‎*kǫpati ‘zanurzać w wodzie, kąpać, myć’[25][26].

Według drugiej wersji samo słowo Kupało może pochodzić już z prasł. ‎*kǫpadlo[27] (por. st.czes. kupadlo, serb.-chorw. kùpalo, dłuż., głuż. kupadło „miejsce do kąpania”), które składa się z omówionego czasownika ‎*kǫpati i przyrostka ‎*-dlo[28]. Polska forma tego słowa, gdyby istniała, brzmiałaby *kąpadło[29]. Nazwa święta miałaby wiązać się z tym, że podczas Nocy Kupały zażywano pierwszej uroczystej kąpieli[27], a powiązanie ze św. Janem Chrzcicielem jest wtórne[19].

Historia edytuj

 
Fragment rosyjskiej ikony symbolizującej lato:
• Jerzy Zwycięzca, w dniu którego rozpoczyna się sezon letni[30]
• Jan Chrzciciel, w którego dniu świętuje się przesilenie letnie[31][1]
• Dymitr z Tesaloniki, w którego dniu kończy się sezon letni[30]

Według wielu badaczy Noc Kupały to schrystianizowane prasłowiańskie lub wschodniosłowiańskie święto przesilenia letniego[6]. Według Nikołaja Galkowskiego(inne języki) „Noc Kupały łączyła w sobie dwa elementy: pogański i chrześcijański”[32]. Według Hołobuckiego i Karadobrej jednym z argumentów przemawiających za starożytnością święta jest wytwarzanie ognia poprzez tarcie drewna[2]. Natomiast według Andrzeja Kempińskiego „Widoczna ambiwalencja (mężczyzna-kobieta, ogień-drewno, jasność-ciemność) zdaje się świadczyć o prastarej genezie święta łagodzącego sprzeczności dualnego społeczeństwa”[33]. Punkt widzenia na przedchrześcijańskie pochodzenie święta jest krytykowany przez historyka Władimira Pietruchina(inne języki)[34] i etnografa Aleksandra Strachowa(inne języki)[35].

Bóstwo Kupała edytuj

Główny artykuł: Kupała (mitologia).

Od XVII w. pojawiają się źródła, według których święto jest poświęcone bóstwu Kupało, którego mieli czcić Słowianie. Współcześni badacze negują jednak istnienie takiego bóstwa.

Obrzędy i wierzenia edytuj

 
Iwan Kupała, kwiat paproci. (znaczek Ukrainy), 1997

W tym dniu zwyczajowo modlono się do św. Jana Chrzciciela przy bólach głowy i za dzieci[36].

Noc Kupały wypełniona jest rytuałami związanymi z wodą, ogniem i ziołami. Większość rytuałów Kupały odbywa się w nocy[37]. Kąpiel przed zachodem słońca uważano za obowiązkową: na północy Rosjanie częściej kąpali się w łaźniach, a na południu w rzekach i jeziorach. Bliżej zachodu słońca, na wysokim terenie lub w pobliżu rzek, rozpalano ogniska. Czasami ogień rozpalano w tradycyjny sposób – pocierając drewno o drewno. W niektórych miejscach na Białorusi[38] i Polesiu Wołyńskim ten archaiczny sposób rozpalania ognia na święto zachował się do początku XX wieku[39].

Według Wiery K. Sokołowej, wśród Słowian Wschodnich święto zostało zachowane w najbardziej „archaicznej” formie przez Białorusinów. Ukraińcy również zachowali główne archaiczne elementy, ale w XIX wieku zmienili ich znaczenie. Rosjanie albo zapomnieli o głównych elementach ceremonii Kupały, albo przenieśli je na inne święta (dzień Trójcy Świętej(inne języki), dzień świętego Piotra(inne języki))[15]. W centrum ogniska kupalnego Białorusini umieszczali słup, na którego szczycie mocowano koło. Czasami czaszkę konia, zwaną widʹma, umieszczano na kole i wrzucano do ognia, gdzie płonęła, po czym młodzież bawiła się, śpiewała i tańczyła wokół ognia[40]. Na Białorusi stare, niechciane rzeczy zbierano z podwórek na całej wsi i przewożono na miejsce wybrane na obchody (polana, wysoki brzeg rzeki), gdzie następnie je palono[41].

Obchody Nocy Kupały wspomina także Latopis Hustyński (XVII wiek):

Ten Kupała... jest obchodzony w wigilię Narodzenia Jana Chrzciciela... w następujący sposób: Wieczorem zbierają się proste dzieci obojga płci i robią korony z trujących ziół lub korzeni, a ci, którzy są nimi odziani, rozpalają ogień, a inni kładą zieloną gałąź i biorąc się za ręce wokół ognia, śpiewając pieśni... Potem skaczą przez ogień...[42]

 
Iwan I. Sokołow Nocz na Iwana Kupału (1856). Muzeum Sztuk Pięknych w Niżnym Tagilu

W Noc Kupały wybierano „narzeczonych” i przeprowadzono ceremonie zaślubin[43]: przeskakiwano przez ogień trzymając się za ręce[44], wymieniano się wiankami (symbol panieństwa[45]), szukano kwiatu paproci i kąpano się w porannej rosie. W tym dniu „zaorywano wiejskie drogi, aby «swaty prędzej przyszły», lub zaorywano bruzdę do domu chłopca, aby szybciej się zaręczył”[46][47].

W niektórych miejscach tradycji ukraińskiej i białoruskiej dopiero po Kupale przestano śpiewać wiośnianki(inne języki)[48]. Słowianie wschodni i zachodni mieli zakaz jedzenia wiśni przed tym dniem[49]. Wschodni Słowianie wierzyli, że kobiety nie powinny jeść jagód przed dniem św. Jana, w przeciwnym razie ich małe dzieci umrą[50].

Zwyczaj publicznego potępiania i ośmieszania w dniu Nocy Kupały (także w dzień św. Jerzego(inne języki) i dzień Trójcy Świętej(inne języki)) jest dobrze znany. Krytyka i potępienie są zwykle skierowane do mieszkańców własnej lub sąsiedniej wsi, którzy naruszyli normy społeczne i moralne w ciągu ostatniego roku. To społeczne potępienie można usłyszeć w ukraińskich i białoruskich pieśniach, które zawierają motywy kłótni między dziewczętami i chłopcami lub mieszkańcami sąsiednich wsi. Potępienie i wyśmiewanie są wyrażane publicznie i służą jako regulator stosunków społecznych[51].

Zgodnie z wierzeniami Hucułów, po Kupale przychodzą „jarzębinowe noce(inne języki)”, kiedy często występują grzmoty i błyskawice. Są to dni, kiedy gromowładne duchy chodzą, wysyłając błyskawice na ziemię. „A potem między ciemnym niebem a szczytami gór wyrosną drzewa ognia, łącząc niebo z ziemią. I tak będzie aż do dnia Eliasza, starożytnego Święta Grzmotów”, po którym, jak mówią, „grzmoty przestaną walić”[52].

Aleksander N. Wiesiełowski wskazywał na podobieństwa między słowiańskimi zwyczajami dnia św. Jana a greckimi zwyczajami święta Proroka Eliasza(inne języki) (Eliasza Gromowładnego)[53].

Rytualne potrawy edytuj

Poświęcenie pierwszych owoców dojrzewających w tym czasie mogło zbiegać się w czasie ze świętem Nocy Kupały[54].

W niektórych rosyjskich miejscowościach warzono „wotywną kaszę”: w dzień św. Juliany(inne języki) (22 czerwca) dziewczęta zbierały się na rozmowę i śpiewając ubijały jęczmień w moździerzu. Rano w dzień św. Agrypiny(inne języki) (23 czerwca) jęczmień był używany do gotowania „wotywnej kaszy”[55]. W ciągu dnia kasza ta była podawana biednym, a wieczorem, posypana masłem, była spożywana przez wszystkich[56].

Wśród Białorusinów smakołyki przynoszone z domów były spożywane zarówno w oddzielnych grupach, jak i podczas „imprez składkowych” i składały się one z twarogu (wareniki), sera, kaszy mącznej (kulagi(inne języki)), słodkiego ciasta (babka) z mielonymi nasionami konopi, cebuli, czosnku, kwasu chlebowego (chłodniki), jajek na smalcu[57][58]. Na Białorusi w XIX wieku podczas święta pito wódkę, a na Podlasiu i w Karpatach wino[57]. Pieśni zachowały wzmiankę o starożytnych napojach tej nocy:

Ciebie, Kupalnoczko, ugoszczę,
Zielonym winem poczęstuję,
Pszenicznym winem napoję,
I białym serem nakarmię[59].

Woda edytuj

 
Wróżby na wieńcach

Obowiązkowym zwyczajem tego dnia była masowa kąpiel. Wierzono, że w tym dniu wszystkie złe duchy wyjdą z rzek, więc można było bezpiecznie pływać aż do dnia Proroka Eliasza[60]. Woda świętojańska posiadała również życiodajne i magiczne właściwości[61].

W miejscach, gdzie nie wolno było kąpać się w rzekach (z powodu rusałek), ludzie kąpali się w „świętych źródłach”. Na Rosyjskiej Północy w przeddzień Nocy Kupały, w dniu św. Agrypiny[55], podgrzewano łaźnie, w których myto i parzono ludzi, parząc też zebrane w tym dniu zioła[62]. Woda czerpana ze źródeł w dniu św. Jana miała cudowne i magiczne moce[63].

W to święto, zgodnie z powszechnym znakiem, woda może „zaprzyjaźnić się” z ogniem. Symbolem tego połączenia było ognisko[64] rozpalane wzdłuż brzegów rzek. Wianki były często używane do wróżenia w Noc Kupały[65]: jeśli unosiły się na wodzie, oznaczało to szczęście i długie życie lub małżeństwo[66].

XVI-wieczny rosyjski skryba próbował wyjaśnić nazwę (Kupalnica) i uzdrawiającą moc dnia św. Jana, odwołując się do starotestamentowej legendy o Tobiaszu. Jak pisze, to właśnie tego dnia Tobiasz wykąpał się w Tygrysie, gdzie za radą archanioła Rafaela odkrył rybę, której wnętrzności wyleczyły jego ojca ze ślepoty[67].

Ognisko edytuj

Osobny artykuł: Sobótka (ognisko).
 
Rytualne rozpalanie ognia przy pomocy świdra ogniowego
 
Ognisko kupalne
 
Para skacząca przez ognisko w Pirogowie na Ukrainie

Główną cechą nocy Kupały są ogniska oczyszczające[64]. Młodzieńcy zwozili ogromną ilość chrustu z całej wioski i ustawiali wysoką piramidę, ze słupem pośrodku, na którym umieszczano koło, beczkę ze smołą, czaszkę konia lub krowy (Polesie) itp. W opinii Tatjany Agapkinowej(inne języki) i Ludmiły N. Winogradowej(inne języki) symbol wysokiego słupa z przymocowanym do niego kołem ogólnie korelował z uniwersalnym obrazem drzewa świata[68].

Ogniska rozpalano późnym wieczorem i płonęły one najczęściej do rana. W różnych tradycjach istnieją dowody na wymóg rozpalania ogniska Kupały „żywym ogniem(inne języki)”, wytwarzanym przez tarcie[69]; w niektórych miejscach ogień był przenoszony do domu i rozpalany w palenisku. Wszystkie kobiety z wioski musiały podejść do ognia, ponieważ każda, która nie przyszła, była podejrzewana o czary[70]. Wokół ogniska prowadzono korowód, tańczono, śpiewano pieśni kupalne, przeskakiwano przez ognisko: kto skoczy z większym powodzeniem i wyżej, będzie szczęśliwszy[71]. Dziewczęta przeskakują nad ogniem, aby „oczyścić się i uchronić przed chorobami, zepsuciem, zaklęciami” oraz aby „rusałki nie atakowały i nie przychodziły w ciągu roku”[72]. Dziewczynę, która nie przeskoczyła przez ogień, nazywano czarownicą (Słowianie Wschodni, Polska); oblewano ją wodą i biczowano pokrzywami, ponieważ nie została „oczyszczona” przez ogień chrzcielny[73]. W guberni kijowskiej dziewczyna, która straciła dziewictwo przed zamążpójściem, nie mogła przeskoczyć przez ognisko podczas Nocy Kupały, ponieważ w ten sposób zbezcześciłaby je[74].

Na Ukrainie i Białorusi dziewczęta i chłopcy trzymali się za ręce i skakali przez ogień w parach. Uważano, że jeśli ich dłonie pozostaną razem podczas skoku, będzie to wyraźny znak ich przyszłego małżeństwa[75]; to samo, jeśli za nimi polecą iskry[76]. W guberni homelskiej chłopcy zwykli kołysać dziewczęta w ramionach nad ogniskiem Kupały, aby chronić je przed czarami[77]. Młodzież i dzieci skakały przez ogniska, organizowali hałaśliwe zabawy: biegali i grali w gorzełki(inne języki)[78].

Oprócz ognisk, w niektórych miejscach w Noc Kupały podpalano koła i beczki ze smołą, które następnie staczano z gór lub przenoszono na słupach, co jest wyraźnie związane z symboliką przesilenia[79].

Na Białorusi, u galicyjskich Polaków i karpackich Słowaków ognie chrzcielne nazywano Sobótkami[80] od zachodniosłowiańskiej soboty jako „dnia odpoczynku”[81].

Pieśni kupalne edytuj

Wielu folklorystów uważa, że treść pieśni kupalnych jest słabo związana z obrzędami i mitologicznym znaczeniem święta. Wielogatunkowe teksty pieśni obejmują wiele lirycznych pieśni o tematyce miłosnej i rodzinnej, żartobliwe przyśpiewki między chłopcami i dziewczętami, korowodowe pieśni taneczne i gry, ballady itp. Jako pieśni kupalne identyfikowane są przez konkretne melodie i określony okres kalendarzowy. W innych okresach nie było zwyczaju śpiewania takich pieśni[82].

Wianek edytuj

Wianek był obowiązkowym atrybutem zabaw[83]. Wykonywano go przed świętem z dzikich ziół i kwiatów. Obrzędowe użycie wieńca kupalnego wiąże się również z magicznym rozumieniem jego kształtu, który zbliża go do innych okrągłych i perforowanych przedmiotów (pierścień, obręcz, bochenek itp.). Zwyczaje dojenia lub sączenia mleka przez wieniec, sięgania i przeciągania czegoś przez wieniec, patrzenia, nalewania, picia, mycia przez niego opierają się na tych atrybutach wieńca[84].

Wierzono, że każda roślina nadawała wieńcowi szczególne właściwości, a sposób jego wykonania – skręcanie i wyplatanie – również dodawał mu symboliki. Wieńce często wykonywano z barwinka, bazylii, bodziszka, paproci, róż, jeżyn, gałęzi dębu i brzozy itp.[84]

Podczas święta wieniec najczęściej niszczono: wrzucano do wody, palono w ognisku, rzucano na drzewo lub dach domu, wynoszono na cmentarz itp. Czasami wieniec zachowywano i wykorzystywano do leczenia, ochrony pól przed gradobiciem i ogrodów warzywnych przed „robakami”[85].

Na Polesiu, o świcie dnia św. Jana, chłopki wybierały najładniejszą dziewczynę spośród siebie, rozbierały ją do naga i owijały od stóp do głów wiankami z kwiatów, po czym szły do lasu, gdzie „dziewko-kupało” (jak nazywano wybraną dziewczynę) rozdawała przygotowane wcześniej wianki swoim koleżankom. Zawiązywała sobie oczy, a dziewczyny chodziły wokół niej w wesołym tańcu. Wianek, który ktoś otrzymał, służył do przepowiadania przyszłego losu: świeży wianek oznaczał bogate i szczęśliwe małżeństwo, suchy wianek oznaczał biedę i nieszczęśliwe małżeństwo: „nie będzie miała szczęścia-doli, będzie żyła w niedoli”[86].

Drzewko kupalne edytuj

Na drzewko kupalne, w zależności od regionu, wybierano młodą brzozę, wierzbę, klon, świerk lub ścięty wierzchołek jabłoni[87]. Dziewczęta ozdabiały go wieńcami, polnymi kwiatami, owocami, wstążkami, a czasem świecami; następnie zabierały go poza wioskę, wbijały w ziemię na polanie i tańczyły, chodziły i śpiewały wokół niego[87]. Później chłopcy dołączali do zabawy, udając, że kradną choinkę lub ozdoby z niej, przewracają ją lub podpalają, a dziewczynki ją chroniły. Na koniec wszyscy razem mieli utopić choinkę w rzece lub spalić ją w ognisku[87].

Do rytuału nie można było ścinać drzewka, lecz po prostu ubrać wybrane drzewko, znajdujące się w dogodnym miejscu do korowodu. W obwodzie żytomierskim, w jednej ze wsi, wybrano do tego suchą sosnę, rosnącą poza wsią w pobliżu rzeki; nazywano ją hilcem(inne języki)[87]. Świętujący wrzucali spalony pień drzewka do wody, a następnie uciekali, aby „wiedźma (ich) nie dogoniła”[87].

Zioła lecznicze i magiczne edytuj

 
Isaak I. Lewitan, Paporotniki u wody, 1895
 
Iwan-da-marja – pszeniec gajowy

Charakterystycznym znakiem święta Nocy Kupały są liczne zwyczaje i legendy związane ze światem roślin[62]. Zieleń była używana jako uniwersalny amulet: wierzono, że chroni przed chorobami i epidemiami, złym okiem i zepsuciem; przed czarownikami i czarownicami, nieczystymi mocami, „chodzącymi” zmarłymi; przed naturalnymi błyskawicami, huraganem, ogniem; przed wężami i drapieżnymi zwierzętami, szkodnikami owadów, robakami. Jednocześnie kontakt ze świeżą zielenią był postrzegany jako magiczny środek zapewniający płodność i udaną hodowlę zwierząt gospodarskich, drobiu i upraw[88].

Wierzono, że tego dnia najlepiej zbierać zioła lecznicze, ponieważ rośliny otrzymują wielką moc od słońca i ziemi[89]. Niektóre zioła zbierano w nocy, inne po południu przed obiadem, a jeszcze inne przy porannej rosie[90]. Podczas zbierania ziół leczniczych odmawiano specjalną modlitwę (zamawianie)[90].

Zgodnie z białoruskimi wierzeniami, zioła kupalne są najbardziej lecznicze, jeśli są zbierane przez „starych i młodych”, tj. starców i dzieci – jako najbardziej czyste (nie prowadzące życia seksualnego, nie mające comiesięcznego oczyszczania itp.)[91].

Paproć[92] i tzw. kwiat Iwan-da-marja (np. pszeniec gajowy; dosł. Jan i Maria) były związane ze specjalnymi legendami kupalnymi. Nazwy tych roślin pojawiają się w pieśniach kupalnych[93].

Słowianie wierzyli, że tylko raz w roku, w dzień św. Jana, zakwita paproć. Ten mityczny kwiat, który nie istnieje w naturze, ma dawać tym, którzy go zerwą i zachowają przy sobie, cudowne moce. Zgodnie z wierzeniami, posiadacz kwiatu staje się jasnowidzem, może rozumieć język zwierząt, widzieć wszystkie skarby, bez względu na to, jak głęboko są w ziemi, i wchodzić do skarbców bez przeszkód, trzymając kwiat przy zamkach i ryglach (muszą się przed nim rozpadać), władać nieczystymi duchami, władać ziemią i wodą, stać się niewidzialnym i przybrać dowolną postać[94][95].

Jednym z głównych symboli Dnia Świętego Jana był kwiat Iwan-da-marja, który symbolizował magiczne połączenie ognia i wody. Pieśni kupalne łączą pochodzenie tego kwiatu z bliźniakami – bratem i siostrą – którzy wdali się w zakazany romans i z tego powodu zamienili się w kwiat[96]. Historia kazirodztwa bliźniaków znajduje liczne podobieństwa w mitologiach indoeuropejskich[97].

Z nazwą święta związane są nazwy niektórych roślin, np. czes. kupadlo „stokłosa”, „kanianka koniczynowa”, kupalnice „jaskier”, pol. kupalnik „Arnica”, ukr. dial. kupała „mniszek pospolity”, „podbiał”, ros. kupało „jaskier ostry”[19].

Ochrona przed złymi duchami edytuj

Wierzono, że w Noc Kupały wszystkie złe duchy budzą się do życia i szkodzą ludziom[98]; że należy wystrzegać się „złośliwości demonów – domowików, wodników, leszych, rusałek”[99].

Aby zapobiec „odbieraniu” mleka krowom przez czarownice, Rosjanie wbijali na pastwiskach poświęconą wierzbę, a na Ukrainie właściciel wbijał w podwórze osikowe paliki. W tym samym celu na Polesiu wieszano w bramie stajni pokrzywy, podarte męskie spodnie lub lustro. Na Białorusi za pomocą osikowych gałązek i kołków broniono nie tylko bydła, ale także upraw, „aby czarownice nie zabrały zarodników”. Aby odstraszyć złe duchy, zwyczajowo wbijano ostre i kłujące przedmioty w stoły, okna, drzwi itp. U Słowian wschodnich, gdy do domu wchodziła czarownica, w stół od dołu wbijano nóż, aby uniemożliwić jej opuszczenie domu. Słowianie południowi wierzyli, że wbicie noża lub gałęzi głogu w drzwi uchroni ich przed wampirami lub zmorami. W noc Kupały Słowianie wschodni wbijali kosy, widły, noże i gałęzie niektórych drzew w okna i drzwi domów i stodół, chroniąc swoją przestrzeń przed złymi duchami[100].

Uważano, że aby uchronić się przed atakiem czarownic, należy kłaść pokrzywy na progu i na parapetach okiennych[101]. Ukraińskie dziewczęta zbierały piołun, ponieważ wierzyły, że boją się go czarownice i rusałki[102].

Na Podolu w dzień św. Jana zbierano kwiaty konopi („kaszkę”) i rozsypywano je przed wejściami do domów i obór, aby zagrodzić czarownicom drogę[103]. Aby uniemożliwić czarownicom ich kradzież i wjechanie na Łysą Górę (żaden koń nie wróci stamtąd żywy), konie muszą zostać zamknięte[104]. Białorusini wierzyli, że podczas Nocy Kupały domowiki ujeżdżały konie i torturowały je[105].

Na Ukrainie i Białorusi magiczne moce przypisywano głowni z ogniska kupalnego. Na zachodnim Polesiu młodzi ludzie wyciągali żagwie z ognia, biegali z nimi jak z pochodniami, wymachiwali nimi nad głowami, a następnie rzucali je na pola, „by chroniły plony przed złymi mocami”[106].

Na Polesiu kobieta, która nie przyszła na ognisko, była nazywana przez młodzież czarownicą, przeklinana i dokuczano jej[107]. Aby zidentyfikować i unieszkodliwić czarownicę, drogę, po której zwykle przepędza się bydło, blokowano nicią, zaorywano pługiem lub broną, posypywano nasionami lub mrówkami i polewano wywarem z mrówek, wierząc, że krowa czarownicy nie będzie w stanie pokonać przeszkody[108].

Według słowiańskich wierzeń korzeń krwawnicy pospolitej wykopany w dzień św. Jana był w stanie odstraszyć czarowników i czarownice; mógł być używany do wypędzania demonów z opętanych i opętujących[109].

Gry młodzieżowe edytuj

Gry miały zazwyczaj motyw miłosno-małżeński[110]: gorzełki(inne języki)[78], zabawa w ganianego[110], korszun[110], cełowki[111]; gry w piłkę (miaczewucha[110], w baryszy[110] i in.).

Rytualne psoty edytuj

W noc Kupały, a także w jedną z nocy w okresie zimowych świąt Bożego Narodzenia, wśród wschodnich Słowian młodzież często dopuszczała się rytualnych psot i wybryków: kradli drewno opałowe, wozy, bramy i wciągali je na dachy, podpierali drzwi domów, zakrywali okna itp.[98] Wybryki w noc Kupały to południoworosyjska[78] i poleska tradycja[112].

Słońce edytuj

Znane jest wierzenie, że w wigilię św. Jana słońce o wschodzie mieni się różnymi kolorami lub odbija się, błyska, zatrzymuje itp. Najczęściej mówi się o tym zjawisku: słońce gra lub skacze; w niektórych tradycjach również kąpie się, skacze, tańczy, chodzi, drży, jest wesołe, wiruje, kłania się, zmienia się, kwitnie, upiększa (Rosja); słońce dostaje wieńca(inne języki) (Polesie)[113][114].

W niektórych częściach Bułgarii wierzy się, że o świcie w dniu św. Jana na niebie pojawiają się trzy słońca, z których tylko środkowe jest „nasze”, a pozostałe są jego braćmi – świecą o innych porach i nad innymi krainami[114].

Serbowie nazywali Jana Chrzciciela Sweti Jowan Igritel, ponieważ wierzyli, że w tym dniu słońce zatrzymuje się trzy razy na niebie lub gra[115]. Wyjaśnili zachowanie słońca w dniu Jana, odnosząc się do wersetów Ewangelii odnoszących się do narodzin Jana Chrzciciela: „Gdy Elżbieta usłyszała pozdrowienie Maryi, poruszyło się dzieciątko w jej łonie, a Duch Święty napełnił Elżbietę” (Łk 1,14 w przekładach Biblii.)[35].

Kościół o obrzędach ludowych edytuj

W średniowiecznej Rosji rytuały i zabawy tego dnia były uważane za demoniczne i zostały zakazane przez władze kościelne[1]. Tak więc w przesłaniu igumena Monasteru Przemienienia Pańskiego Eleazara Pskowskiego Pamfiła(inne języki) (1505) do gubernatora generalnego i władz pskowskich potępiono „pogańskie” zabawy mieszkańców Pskowa w noc Narodzenia Jana Chrzciciela:

W tę świętą noc o mało nie całe miasto wpada w zamęt, i po wsiach zaczynają szaleć na bębnach, piszczałkach i na stronowych instrumentach, we wszelkich nieprzystojnych igrzyskach szatańskich, w klaskaniu i pląsaniu; kobiety i dziewczęta potrząsają głowami, z ust ich wydobywa się obmierzły krzyk, wszelkie wstrętne diabelskie pieśni, wiercą zadem, nogi skaczą i przytupują; tu jest wielki upadek mężczyzn i chłopców, tu jest ich rozpustne przyglądanie się, jak się miotają kobiety i dziewczęta, tu także dla zamężnych kobiet pohańbienie, a dla dziewcząt utrata dziewictwa[116].

W Stogławie(inne języki) (zbiór decyzji Sobóru Stu Rozdziałów z 1551 r.) również potępia się hulanki podczas uroczystości Nocy Kupały, które wywodzą się z pogaństwa „helleńskiego”:

Ponadto wiele dzieci prawosławnych chrześcijan, z powodu zwykłej ignorancji, angażuje się w helleńskie praktyki diabelskie, różne gry i klaskanie w ręce w miastach i na wsiach przeciwko obchodom Narodzenia Wielkiego Jana Chrzciciela; a w noc tego samego święta i przez cały dzień aż do nocy mężczyźni, kobiety i dzieci w domach i rozsianych po ulicach robią zamieszanie w wodzie wszelkiego rodzaju zabawami i hulankami oraz szatańskim śpiewem i tańcem i gęślami oraz w wielu innych niestosownych manierach i sposobach, a nawet w stanie pijaństwa.

Jednak pomimo jednoznacznego potępienia tradycji Kupały, mieszkańcy wsi trzymali się ich mocno. Jeszcze w XVIII wieku Nikodem (Kononow) pisał[117]:

Ludzie od dawna są przyzwyczajeni do tych [kupalnych] zwyczajów i nieprędko je porzucą, a gorliwi kapłani muszą znosić obelgi. Na przykład olszański(inne języki) kapłan Potap został prawie pobity przez setnika za tę gorliwość. Zaklęcia, zamówienia, skręcanie kłosów(inne języki), wróżenie z suszonej ropuchy, czytanie magicznych zeszytów z zaklęciami nawet przez żołnierzy, wróżenie z koszuli ciążowej, ohydne jedzenie – wszystko to było w szerokim obiegu wśród mieszkańców eparchii Biełgorodzkiej(inne języki).

Współcześni przedstawiciele Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego nadal sprzeciwiają się niektórym zwyczajom związanym z tym świętem. Jednocześnie, odpowiadając na pytanie dotyczące „przeplatania się” świąt chrześcijańskich i pogańskich, hieromnich Jow (Gumierow) wyraził opinię[118]:

Odwieczne utrzymywanie się wśród ludu niektórych zwyczajów dnia kupalskiego nie świadczy o podwójnej wierze, ale raczej o niekompletności wiary. W końcu ilu ludzi, którzy nigdy nie uczestniczyli w tych pogańskich rozrywkach, ma skłonność do przesądów i mitologicznych idei. Gruntem do tego jest nasza upadła natura, zniszczona przez grzech.

W 2013 roku, na wniosek RKP, obchody Nocy Kupały i Dzień Neptuna zostały zakazane w okręgu rossoszańskim w obwodzie woroneskim[119][120].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i j Winogradowa i Tołstojowa 1999 ↓, s. 363.
  2. ↑ a b c d e f Hołobucki i Karadobry 2009 ↓, s. 499.
  3. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 243.
  4. ↑ a b Gąssowski 1988 ↓, s. 203.
  5. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 206–207.
  6. ↑ a b Strzelczyk 1998 ↓, s. 103.
  7. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 244.
  8. ↑ Gąssowski 1988 ↓.
  9. ↑ Henryk Paszkiewicz. Polska i jej dorobek dziejowy w ciągu tysiąca lat istnienia: Zarys. cz. 1. Ziemia i człowiek. cz. 2. Historia
  10. ↑ a b c Sriezniewski. кꙋпалиꙗ 1893 ↓, s. 1368.
  11. ↑ a b c Sriezniewski. кꙋпалꙑ 1893 ↓, s. 1369.
  12. ↑ Afanasjew 1994 ↓, s. 713.
  13. ↑ a b c d e f Sławski 1969 ↓, s. 375.
  14. ↑ Zabylin 1880 ↓, s. 71.
  15. ↑ a b Sokołowa 1979 ↓, s. 230.
  16. ↑ Tołstojowa 2005 ↓, s. 112.
  17. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 59.
  18. ↑ Strzelczyk 1998 ↓, s. 103–104.
  19. ↑ a b c Sławski 1969 ↓, s. 376.
  20. ↑ Ипатьевская летопись.
  21. ↑ Sriezniewski. кꙋпало 1893 ↓, s. 1369.
  22. ↑ Miedyncewa 1978 ↓, s. 79.
  23. ↑ Sokołowa 1979 ↓, s. 252.
  24. ↑ Vasmer 1986 ↓, s. 419.
  25. ↑ a b c d e ESSJa. kǫpati 1985 ↓, s. 60.
  26. ↑ Boryś 2005 ↓, s. 226.
  27. ↑ a b Melnyczuk 1989 ↓, s. 145.
  28. ↑ ESSJa. kǫpadlo 1985 ↓, s. 58.
  29. ↑ Ulewicz 1948 ↓, s. 74.
  30. ↑ a b Agapkina. Дмитрия св. день 1999 ↓, s. 93.
  31. ↑ RTK 1998 ↓, s. 77.
  32. ↑ Galkowski 1916 ↓, s. 40.
  33. ↑ Kempiński 1993 ↓, s. 242.
  34. ↑ Pietruchin 2011 ↓, s. 201–202.
  35. ↑ a b Strachow 2003 ↓, s. 28.
  36. ↑ Kotowicz i Kruk 2010 ↓, s. 196.
  37. ↑ Купальская ночь, Rosyjskie Muzeum Etnograficzne(inne języki) [zarchiwizowane z adresu 2014-07-14] (ros.).
  38. ↑ Biessonow 1871 ↓, s. 62.
  39. ↑ Sokołowa 1979 ↓, s. 234.
  40. ↑ Tołstojowa 2005 ↓, s. 406.
  41. ↑ Wasilewicz 1992 ↓, s. 576.
  42. ↑ Galkowski 1913 ↓, s. 297.
  43. ↑ Biegeleisen 1928 ↓, s. 85.
  44. ↑ Tierieszczenko 1848 ↓, s. 58.
  45. ↑ Szarafadina 2010 ↓, s. 165.
  46. ↑ Szangina i Niekryłowa 2015 ↓.
  47. ↑ Szangina 2004 ↓, s. 143.
  48. ↑ Agapkina 1995 ↓, s. 352.
  49. ↑ Agapkina 2002 ↓, s. 316.
  50. ↑ Niekryłowa 2007 ↓, s. 323.
  51. ↑ Agapkina 1995 ↓, s. 349–350.
  52. ↑ Berdnyk 2006 ↓, s. 315.
  53. ↑ Wiesiełowski 2009 ↓, s. 205.
  54. ↑ Buszkiewicz 1999 ↓, s. 210.
  55. ↑ a b Korinfski 1901 ↓, s. 313.
  56. ↑ Tierieszczenko 1848 ↓, s. 72.
  57. ↑ a b Biessonow 1871 ↓, s. 63.
  58. ↑ Lis 1989 ↓, s. 281.
  59. ↑ Biessonow 1871 ↓, s. 30.
  60. ↑ Titowiec, Fursowa i Tiapkowa 2014 ↓, s. 217.
  61. ↑ Winogradowa. Вода 1999 ↓, s. 387.
  62. ↑ a b Ивановские травы, Rosyjskie Muzeum Etnograficzne(inne języki) [zarchiwizowane z adresu 2014-09-20] (ros.).
  63. ↑ Winogradowa. Вода 1999 ↓, s. 386.
  64. ↑ a b Купальский костёр, Rosyjskie Muzeum Etnograficzne(inne języki) [zarchiwizowane z adresu 2014-09-20] (ros.).
  65. ↑ Winogradowa 1981 ↓, s. 25.
  66. ↑ Baranowa i in. 2001 ↓, s. 207.
  67. ↑ Sokołow 1890 ↓, s. 137–138.
  68. ↑ Agapkina i Winogradowa 1999 ↓, s. 534.
  69. ↑ SBE 1896 ↓, s. 37–38.
  70. ↑ Winogradowa i Tołstojowa 1999 ↓, s. 366.
  71. ↑ Niekryłowa 1991 ↓, s. 252.
  72. ↑ Sokołowa 1979 ↓, s. 239.
  73. ↑ Winogradowa i Tołstojowa 1990 ↓, s. 115.
  74. ↑ Kabakowa 1999 ↓, s. 35.
  75. ↑ Tierieszczenko 1848 ↓, s. 83.
  76. ↑ Czubinski 1872 ↓, s. 196.
  77. ↑ Agapkina, Качели 1999 ↓, s. 483.
  78. ↑ a b c Niekryłowa 1991 ↓, s. 253.
  79. ↑ Madlewska, Eriaszwili i Pawłowski 2007 ↓, s. 136.
  80. ↑ SBE 1900 ↓, s. 649–650.
  81. ↑ Michael Falk. On the Name of the Weekly Day of Rest. 2009. P. 363.
  82. ↑ Winogradowa 2004 ↓, s. 48.
  83. ↑ Kotowicz i Kruk 2010 ↓, s. 193.
  84. ↑ a b Winogradowa i Tołstojowa. Венок 1995 ↓, s. 314.
  85. ↑ Winogradowa i Tołstojowa. Венок 1995 ↓, s. 315.
  86. ↑ Korinfski 1901 ↓, s. 314.
  87. ↑ a b c d e Winogradowa 1999 ↓, s. 82.
  88. ↑ Winogradowa i Usaczowa 1999 ↓, s. 309.
  89. ↑ Kotowicz i Kruk 2010 ↓, s. 197.
  90. ↑ a b Kuskow 1994 ↓, s. 295.
  91. ↑ Kabakowa 1995 ↓, s. 406.
  92. ↑ Папоротник, Rosyjskie Muzeum Etnograficzne(inne języki) [zarchiwizowane z adresu 2011-07-06] (ros.).
  93. ↑ Sokołowa 1979 ↓, s. 248.
  94. ↑ Sacharow 1885 ↓, s. 92.
  95. ↑ Tierieszczenko 1848 ↓, s. 88.
  96. ↑ Иван Купала, Rosyjskie Muzeum Etnograficzne(inne języki) [zarchiwizowane z adresu 2014-07-14] (ros.).
  97. ↑ Iwanow i Toporow 1974 ↓, s. 224 и след.
  98. ↑ a b Madlewska 2005 ↓, s. 736.
  99. ↑ Niekryłowa 2007 ↓, s. 325.
  100. ↑ Agapkina i Lewkijewska 1995 ↓, s. 458.
  101. ↑ Zabylin 1880 ↓, s. 77.
  102. ↑ Sokołowa 1979 ↓, s. 231.
  103. ↑ Usaczowa. Конопля 1999 ↓, s. 587.
  104. ↑ Gruszko i Miedwiediew 1996 ↓, s. 182.
  105. ↑ Lewkijewska. Домовой 1999 ↓, s. 122.
  106. ↑ Winogradowa i Tołstojowa. Головня 1995 ↓, s. 509.
  107. ↑ Winogradowa i Lewkijewska 2010 ↓, s. 251.
  108. ↑ Lewkijewska. Дорога 1999 ↓, s. 127.
  109. ↑ Usaczowa. Корень 1999 ↓, s. 597.
  110. ↑ a b c d e Morozow 2004 ↓, s. 382.
  111. ↑ Morozow i Slepcowa 2004 ↓, s. 366.
  112. ↑ Tołstoj 1986 ↓, s. 12.
  113. ↑ Tołstoj 1995 ↓, s. 311.
  114. ↑ a b Tołstojowa 1999 ↓, s. 376.
  115. ↑ Petrowić 1970 ↓, s. 158.
  116. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 146–147.
  117. ↑ Kononow 1915 ↓, s. 23.
  118. ↑ Вопросы священнику / Культурологические // Портал Православие.Ru.
  119. ↑ В Воронежской области по требованию верующих запретили праздник Нептуна. Грани.Ру. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-10)]. (ros.).
  120. ↑ В Воронежской области в этом году запретили отмечать День Нептуна и Ивана Купалу. Echo Moskwy. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-10)]. (ros.).

Bibliografia edytuj

Słowiańskie starożytności
  • Весна. W: Tatjana A. Agapkina: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 348–352. ISBN 5-7133-0704-2.
  • Втыкать. W: Tatjana A. Agapkina, Jelena J. Lewkijewska: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 458–459. ISBN 5-7133-0704-2.
  • Дмитрия св. день. W: Tatjana A. Agapkina: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 93–94. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Качели. W: Tatjana A. Agapkina: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 480–483. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Колесо. W: Tatjana A. Agapkina, Ludmiła N. Winogradowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 534–536. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Инцест. W: Tatjana A. Agapkina: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 3: К (Круг) – П (Перепёлка). Moskwa: Международные отношения, 2004, s. 418–420. ISBN 5-7133-1207-0.
  • Жертва. W: Swietłana P. Buszkiewicz: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 208–215. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Головня. W: Ludmiła N. Winogradowa, Swietłana M. Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 508–510. ISBN 5-7133-0704-2.
  • Венок. W: Ludmiła N. Winogradowa, Swietłana M. Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 314–318. ISBN 5-7133-0704-2.
  • Зелень. W: Ludmiła N. Winogradowa, Walerija W. Usaczowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 308–312. ISBN 5-7133-0982-7.}
  • Вода. W: Ludmiła N. Winogradowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 386–390. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Деревце купальское. W: Ludmiła N. Winogradowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 82–83. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Иван Купала. W: Ludmiła N. Winogradowa, Swietłana M. Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 363–368. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Купальские песни. W: Ludmiła N. Winogradowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 3: К (Круг) – П (Перепёлка). Moskwa: Международные отношения, 2004, s. 47–49. ISBN 5-7133-1207-0.
  • Возраст. W: Galina I. Kabakowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 405–407. ISBN 5-7133-0704-2.
  • Девственность. W: Galina I. Kabakowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 35–36. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Жук. W: Aleksandr W. Gura: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 225–227. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Домовой. W: Jelena J. Lewkijewska: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 120–124. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Дорога. W: Jelena J. Lewkijewska: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 124–129. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Игра солнца. W: Swietłana M. Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 376–377. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Конопля. W: Walerija W. Usaczowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 583–588. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Корень. W: Walerija W. Usaczowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 595–598. ISBN 5-7133-0982-7.
  • Jerzy Gąssowski: kupała. W: Mały słownik kultury dawnych Słowian. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1988, s. 203.
Słowniki
  • *kǫpati (sę). W: Этимологический словарь славянских языков. Oleg Trubaczow (red.). T. 12: (*koulъkъ – *kroma/*kromъ). Moskwa: Nauka, 1985, s. 58–61.
  • *kǫpadlo. W: Этимологический словарь славянских языков. Oleg Trubaczow (red.). T. 12: (*koulъkъ – *kroma/*kromъ). Moskwa: Nauka, 1985, s. 58.
  • Купа́ла. W: Max Vasmer: Этимологический словарь русского языка. Oleg Trubaczow (tłum.). Wyd. 2. T. 2. Moskwa: Progress, 1986, s. 419. (ros.).
  • kąpać. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 226. ISBN 978-83-08-04191-8.
  • Купа́ло. W: Етимологічний словник української мови. Ołeksandr S. Melnyczuk (red.). T. 3: (Кора – М). Kijów: Наукова Думка, 1989, s. 145. ISBN 5-12-001263-9. (ukr.).
  • Купать: Купала. W: Władimir I. Dal: Толковый словарь живого великорусского языка. Wyd. 2. T. 2. Petersburg: Типография М. О. Вольфа, 1881, s. 223. ISBN 978-5-88204-047-4.
  • кꙋпалиꙗ. W: Izmaił I. Sriezniewski: Матеріалы для Словаря древне-русскаго языка по письменнымъ памятникамъ. T. 1: (А – К). Petersburg: Wydział Języka i Literatury Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk, 1893, s. 1368.
  • кꙋпало. W: Izmaił I. Sriezniewski: Матеріалы для Словаря древне-русскаго языка по письменнымъ памятникамъ. T. 1: (А – К). Petersburg: Wydział Języka i Literatury Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk, 1893, s. 1369.
  • кꙋпалꙑ. W: Izmaił I. Sriezniewski: Матеріалы для Словаря древне-русскаго языка по письменнымъ памятникамъ. T. 1: (А – К). Petersburg: Wydział Języka i Literatury Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk, 1893, s. 1369.
  • kupała. W: Franciszek Sławski: Słownik etymologiczny języka polskiego. T. 3: Kotar – Kysz. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1969.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Noc_Kupały&oldid=73781251”