Ą

litera alfabetu łacińskiego

A z ogonkiem (majuskuła: Ą; minuskuła: ą; lit.: a nosinė; łac.: a caudata; elfdalski: svansförsett a) – litera diakrytyzowana alfabetu łacińskiego powstała od a, posiadająca ogonek; druga litera alfabetu polskiego.

A z ogonkiem
Ilustracja
Informacje podstawowe
Majuskuła

Ą

Minuskuła

ą

Podstawowy alfabet

łaciński

Pochodzenie
Oparty na grafemie

a

Znak diakrytyczny

ogonek

Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Historia

edytuj

Kiedy na przełomie stulecia XV i XVI zaczęto języka polskiego szerzej używać w piśmie i druku, pojawił się problem odzwierciedlenia samogłosek nosowych w ortografii. W Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego łacina dominowała w Królestwie, a język ruski w Wielkim Księstwie od X wieku. Oba języki miały silny wpływ na formującą się polszczyznę. Z łaciny przyjęto alfabet w staroczeskiej redakcji, a z ruszczyzny ogonek dla oznaczenia nosowości. Cyryliczny wielki jus (Ѫ ѫ) odpowiada w wymowie ą, czyli nosowemu o. Jednak graficzne podobieństwo małego jusu (Ѧ ѧ) do dużego A przeważyło, chociaż jego wymowa odpowiada literze ę (nosowe e). Pod tym wpływem do łacińsko-polskiego dużego A dołożono trzecią nogę z małego jusu jako tzw. ogonek na oznaczenie nosowości. Stąd, choć zdaje się to nielogiczne, a z ogonkiem, czyli ą oznacza nosowe o, choć powinno to być o z ogonkiem, czyli ǫ[1].

Zastosowanie

edytuj

Jest stosowane w języku polskim, kaszubskim, litewskim, elfdalskim[2], krik, nawaho, mescalero-chiricahua, winnebago, kuchin (gwich’in), tutchone oraz w języku Wschodnich Apaczy.

Język polski

edytuj

W języku polskim pierwotnie litera ą była wymawiana jako a nosowe, ale w dzisiejszych czasach wymowa tej samogłoski to o nosowe. Jest wymawiana jako:

  • [ɔ̃] w połączeniu ze spółgłoską nosową ([ɰ̃] lub [w̃], a przed zmiękczonymi - [j̃]) przed spółgłoskami fwzżźsśszrzchh i na końcu wyrazu;
  • [ɔ̃n̪] przed spółgłoskami t, d, c, dz;
  • [ɔ̃n̠] przed spółgłoskami cz, ;
  • [ɔ̃ɲ̟] przed spółgłoskami ć i ;
  • [ɔ̃m] przed spółgłoskami b i p;
  • [ɔ] przed spółgłoskami ł i l;
  • [ɔ̃ŋ] przed spółgłoskami k i g;
  • [ɔ̃ŋ̟] przed spółgłoskami k' i g'.

Przed spółgłoskami zwarto-szczelinowymi i zwartymi są wymawiane jako połączenie samogłoski ustnej i homoorganicznej (o tym samym miejscu artykulacji) spółgłoski nosowej np. w słowach:

Przykład Zapis MAF
kąpać [ˈkɔmpat͡ɕ]
pająk [ˈpajɔŋk]
bądź [ˈbɔɲt͡ɕ]
oglądając [ɔɡlɔn̪ˈdajɔn̪t͡s]

Litera ą jest wymienna z literą ę, np. w słowach:

Liczba pojedyncza Liczba mnoga
ząb zęby
Rzeczownik Przymiotnik
miesiąc miesięczny
Mianownik Narzędnik
mąż mężem
Czasownik Rzeczownik
sądzić sędzia
 
Komputerowy zapis litery ą występującej w zapisie Kazań świętokrzyskich.

W języku polskim, podobnie jak i e z ogonkiem (majuskuła: Ę; minuskuła: ę), nie zaczyna żadnego wyrazu[3], gdyż prasłowiańskie wyrazy zaczynające się na samogłoskę nosową zostały poprzedzone protetycznym w np. w prasłowiańskim słowie *ǫžь, które dało polskie wąż ([vɔ̃w̃ʃ]).

Jest drugą, a zarazem 26. pod względem częstości występowania literą alfabetu polskiego. W próbce 2. wydania Korpusu IPI PAN liczącej ponad 30 milionów segmentów (około 25 milionów słów ortograficznych) występowała w 0,99%.

Język litewski

edytuj

W zapisie języka litewskiego a z ogonkiem występuje wyłącznie ze względów historycznych, bowiem jej nosowa wymowa zanikła i obecnie ą jest czytane jako samogłoski centralnej ([äː]) oraz traktowane jest jako iloczas.

Język kaszubski

edytuj

W języku kaszubskim ą wymawiane jest jako [õ] lub [ũ] co jest przybliżone nosowego u.

Język elfdalski

edytuj

W języku elfdalskim a z ogonkiem znajduje się na drugiej pozycji w alfabecie oraz pełni funkcje a nosowego.

Języki autochtoniczne Ameryk

edytuj
 
Umiejscowienie ogonka w językach europejskich (po lewej stronie) i językach autochtonicznych Ameryk (po prawej stronie)

A z ogonkiem wymawiana jest jako samogłoska nosowa w amerykańskich językach autochtonicznych:

Inne reprezentacje

edytuj
 
Znak nr 16 w alfabecie Braille’a

Litera ą jest również przedstawiana:

  • w kodzie Morse’a literę ą przedstawia się poprzez sekwencje sygnału krótkiego, długiego, krótkiego i długiego (• — • —);
  • w polskim języku migowym literę ą wykonuje się przez zaciśnięcie ręki w pięść, a następnie wykonanie przed sobą kółka dłonią;
  • w zapisie SignWriting jest reprezentowana przez symbol 𝤃𝧥;
  • w polskim alfabecie Braille’a litera ą jest kodowana jako znak nr. 16 przez umieszczenie jednej kropki u góry po lewej stronie oraz jednej kropki na dole po prawej stronie (⠡).

Kodowanie komputerowe

edytuj

W unikodzie a z ogonkiem jest kodowana:

Znak Unicode Kod HTML Nazwa unikodowa Nazwa polska
Ą U+0104 Б LATIN CAPITAL LETTER A WITH OGONEK Łacińska duża litera a z ogonkiem
ą U+0105 б LATIN SMALL LETTER A WITH OGONEK Łacińska mała litera a z ogonkiem


Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Tomasz Kamusella, Is hot air mightier than states? The big Central European history of a little tail (ogonek) [online], New Eastern Europe, 5 grudnia 2019.
  2. Ekberg, Lena (2010). The National Minority Languages in Sweden. In Gerhard Stickel. National, Regional and Minority Languages in Europe: Contributions to the Annual Conference 2009 of Efnil in Dublin. Peter Lang. pp. 87–92. ISBN 978-3-631-60365-9.
  3. "Słownik języka polskiego" pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (1900-1927) podaje wyraz "ągrest" jako regionalna forma wyrazu agrest.