Łacina ludowa
Łacina ludowa, także łacina potoczna, język praromański (łac. sermo vulgaris „mowa plebejska”)[1] – jedna z dwu odmian łaciny, która używana była na obszarze starożytnego Imperium Rzymskiego, a mianowicie ta będąca codziennym językiem mówionym przeciętnego Rzymianina (w przeciwieństwie do języka literackiego, kulturalnego)[2]. Łaciną ludową mówiły szerokie masy społeczeństwa rzymskiego pozostające poza lub pod małym wpływem szkoły i modeli literackich, czyli rzemieślnicy, żołnierze, kupcy, wieśniacy, ale posługiwali się nią na co dzień także wykształceni politycy i pisarze w rozmowach prywatnych, w kontaktach z członkami rodziny, przyjaciółmi czy służbą[3].
Chociaż różnice między językiem potocznym a kulturalnym obecne były prawdopodobnie już wcześniej, po raz pierwszy uwidoczniły się one wyraźnie w tekstach epoki cesarza Augusta. W miarę upływu lat to zróżnicowanie jeszcze bardziej się pogłębiało (głównie na skutek oddziaływania szkoły, która widziała w łacinie klasycznej wzór do naśladowania), aż doszło wreszcie do przerodzenia się łaciny w języki romańskie. Zmiany, które dotyczyły żywego języka mówionego, obejmowały wszystkie płaszczyzny systemu językowego: fonetykę, morfologię, składnię i słownictwo[4].
Źródła wiedzy o łacinie ludowej
edytujWyobrażenie o łacinie ludowej dają z jednej strony nieliczne dokumenty czy teksty, które ze względu na swoją formę i treść określić można jako potoczne, jak również wypowiedzi samych Rzymian na temat potoczności danego zjawiska językowego, z drugiej zaś współczesne języki romańskie, w szczególności elementy wspólne dwóm lub większej liczbie tych języków[5].
Źródła te pogrupować można w następujący sposób[6]:
- niektóre dzieła różnych autorów łacińskich, m.in.:
- Plauta, który jednak tworzył przed ostatecznym wykształceniem się normy literackiej, a więc odstępstwa od niej to niekoniecznie elementy łaciny ludowej
- Cycerona, przy czym w rachubę nie wchodzą jego mowy czy traktaty filozoficzne, lecz prywatna korespondencja (do brata Kwintusa i do przyjaciela Attyka)
- Horacego (w satyrach) i epigramatyków, choć elementów ludowo-potocznych jest tam raczej niewiele
- Petroniusza, któremu przypisuje się autorstwo Satyriconu, dzieła wyjątkowo ważnego dla znajomości łaciny ludowej, prawdopodobnie jedynego, które zostało całkowicie świadomie napisane w języku potocznym[7]
- teksty o charakterze nieliterackim, najczęściej o tematyce technicznej i medycznej, np.
- traktat inżynieryjny O architekturze ksiąg dziesięć (łac. De architectura libri decem) Witruwiusza
- dzieło dotyczące weterynarii autorstwa Klaudiusza Hermerusa, pochodzące prawdopodobnie z drugiej połowy IV w. n.e. (łac. Mulomedicina Chironis)
- zbiór ok. 2500 recept Marcellusa Empiryka z V w. pt. Księga o lekarstwach (łac. De medicamentis liber)
- inskrypcje, zwłaszcza te pisane przez prostych ludzi, np. na murach w Pompejach i Herkulanum, jak też napisy nagrobne, teksty wotywne, tablice zaklęć (łac. tabellae defixionum) itp.
- tłumaczenia z języka greckiego (np. różnych fragmentów Biblii, zwane zbiorczo Vetus Latina) oraz teksty autorów chrześcijańskich (m.in. Podróż Aetherii do miejsc świętych, łac. Peregrinatio Aetheriae ad loca sancta)
- uwagi gramatyków łacińskich, m.in. Warrona, Serwiusza Honorata (komentatora dzieł Wergiliusza), św. Augustyna, Konsentiusza (w jego traktacie O barbaryzmach i błędnych zmianach, łac. De barbarismis et metaplasmis); szczególnie cennym źródłem jest Dodatek do Probusa (łac. Appendix Probi), pochodzący prawdopodobnie z IV w. niewielki słownik błędów językowych
- glosy, dotyczące poszczególnych słów, i obszerniejsze od nich scholia (łączone niekiedy w zbiory, będące pierwowzorem współczesnych słowników)
- inne teksty, np. kroniki, żywoty świętych, akty prawne (jak Edykt Rotara i in.)
- współczesne języki romańskie, na których podstawie można rekonstruować również elementy łaciny ludowej niezachowane w dawnych przekazach piśmiennych (w takich przypadkach rezultatem jest jedynie hipoteza o większym lub mniejszym stopniu prawdopodobieństwa, nie zaś bezsprzeczne zjawisko potocznego języka łacińskiego).
Zróżnicowanie dialektalne
edytujWymienione wyżej teksty i inskrypcje nie są zróżnicowane pod względem dialektalnym, co mogłoby świadczyć o istnieniu zwartej jedności językowej łaciny ludowej aż do czasów późnej starożytności. Jednak współczesne języki romańskie wskazują na pewną jej dyferencjację w poszczególnych prowincjach, i to już od samego początku. W okresie silnej dominacji stolicy różnice między Rzymem, Hiszpanią, Galią, Dacją itd. były jeszcze zapewne niewielkie, ale bez wątpienia istniały. Wynikały one głównie stąd, że ludność podbijana przez Rzymian w różnych częściach Europy należała do różnych grup etnicznych i mówiła różnymi językami, a więc i ich latynizacja przebiegała w nieco inny sposób. Jednak wraz z upadkiem cesarstwa rzymskiego pod koniec V w. zerwana została ostatecznie więź łącząca stolicę z prowincjami i rozpoczęła się wzmożona dyferencjacja językowa, powodowana nie tylko odmiennym substratem, ale także brakiem kontaktów pomiędzy poszczególnymi terenami uprzednio zlatynizowanymi, jak również naturalną, wielokierunkową ewolucją języka[8].
Przykłady
edytujOto kilka przykładów zróżnicowania dialektalnego łaciny ludowej, mających odzwierciedlenie w językach romańskich[9]:
- zanik samogłoski w przedostatniej sylabie krótkiej na zachodzie obszaru romańskiego wobec jej utrzymania w centrum i na wschodzie, np. łac. pectĭnem „grzebień” (biernik liczby pojedynczej od łac. pecten) dało fr. peigne i hiszp. peine (dwusylabowe), ale wł. pettine i rum. pieptene (trójsylabowe)
- udźwięcznienie na zachodzie spółgłosek p, t, k, ts między samogłoskami, np. łac. focus „ogień” dało hiszp. fuego, ale wł. fuoco i rum. foc
- zachowanie w funkcji mianownika liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju męskiego dawnej formy biernika w centrum i na wschodzie wobec dawnego mianownika na zachodzie, np. wł. sole i rum. soare „słońce” pochodzą z łac. solem (biernik), natomiast hiszp. sol czy port. sol pochodzą z łac. sol (mianownik)
- zróżnicowanie geograficzne widoczne jest szczególnie wyraźnie w słownictwie, np. łac. domus „dom” zachowało się jedynie w sard. domo, większość języków romańskich kontynuuje łac. casa „chata” (por. hiszp. casa, wł. casa, rum. casă), z kolei fr. maison wywodzi się od łac. mansionem (biernik) „pobyt, miejsce pobytu”.
Cechy charakterystyczne
edytujFonetyka
edytujZmiany fonetyczne, które zaszły w łacinie ludowej, objęły akcent, iloczas, wymowę samogłosek i spółgłosek[10]:
- akcent, mający zapewne w łacinie klasycznej charakter toniczny, przekształcił się w dynamiczny; nastąpiło to przed końcem IV w. n.e.
- miejsce akcentu uległo w wielu wypadkach przesunięciu bądź do przodu, bądź do tyłu, np. pálpebra > palpébra „powieka”, vigínti > víginti „dwadzieścia”
- opozycja iloczasowa zanikła, najpierw w odniesieniu do samogłosek w sylabach poakcentowych, później zaś już wszystkie sylaby nieakcentowane zaczęto traktować jako krótkie
- nastąpiła zmiana barwy wielu samogłosek, co było skutkiem zaniku iloczasu: długie ē oraz ō miały tendencję do zwężania artykulacji, natomiast krótkie ĕ, ŏ oraz ĭ, ŭ – do jej rozszerzania
- dyftongi uległy monoftongizacji: ae oraz oe > e, au > o
- synkopie, czyli redukcji i wreszcie zanikowi, ulegały niektóre samogłoski krótkie (głównie wąskie) między spółgłoskami, np. dom(i)nus „pan”, oc(u)lus „oko”
- wyrazy rozpoczynające się od zbitek spółgłoskowych sp-, st-, sc- otrzymywały protezę w postaci samogłoski e lub i, np. spiritum > espiritum „duch”, schola > iscola „szkoła”
- niektóre spółgłoski uległy zanikowi:
- h zanikło wszędzie bez śladu, np. honor > onor „zaszczyt”
- końcowe m zanikło, pozostawiając pierwotnie nosowość w poprzedzającej samogłosce, ale później i ona traciła swój charakter nosowy, np. idem > idẽ > ide „ten sam”
- n w środku wyrazu ulegało często zanikowi, głównie przed spółgłoskami s oraz f, np. mensa > mesa „stół”
- zmieniła się wymowa niektórych spółgłosek:
- v, które w łacinie klasycznej miało artykulację dwuwargową [u̯] (MAF: [w]), przekształciło się w wargowo-zębowe [v] albo zwarte [b]; równolegle miało miejsce przekształcanie się spółgłoski b w [v]
- c, w epoce klasycznej wymawiane zawsze jako [k], uległo przed samogłoskami przednimi palatalizacji, przechodząc w [c] (MAF: [t͡s]) albo [č] (MAF: [t͡ʃ]), częściowo z dalszymi przekształceniami, por. np. łac. centum [kentum] „sto” wobec wł. cento, fr. cent i hiszp. ciento
- g w pozycji przed e lub i zmieniło się w [j], np. agebat „prowadził” > aiebat
- połączenie -dj- przeszło regularnie w [jj], np. adiutor „pomocnik” > aiutor.
Morfologia
edytujZmiany morfologiczne dotyczyły zarówno nominalnych części mowy (rzeczowników, przymiotników, zaimków), jak i werbalnych (czyli czasowników) i polegały głównie na redukcji form odmiany[11]:
- w odniesieniu do rzeczowników obserwuje się następujące zjawiska:
- doznały one zmniejszenia liczby paradygmatów, głównie poprzez likwidację czwartej i piątej deklinacji (rzeczowniki czwartej deklinacji przeszły na ogół do drugiej, natomiast rzeczowniki piątej deklinacji – do pierwszej)
- zredukowana została liczba przypadków, co objęło: zanik rozróżnienia mianownika i biernika, wyjście z użycia wołacza, syntetyczny dopełniacz został zastąpiony analityczną konstrukcją ex / de + ablativus, celownik zaś – przez ad + accusativus
- eliminacji uległ także rodzaj nijaki rzeczowników
- w zakresie przymiotników i przysłówków:
- podobnie jak u rzeczowników zredukowana została liczba przypadków i paradygmatów przymiotnikowych
- spore zmiany zaszły w sposobie stopniowania przymiotników i przysłówków (stopniowanie syntetyczne było zastępowane analitycznym, z wykorzystaniem plus lub magis)
- jeśli chodzi o liczebniki, to oprócz zmian w formie i deklinacji uwagę zwraca wykształcenie się z liczebnika unus „jeden” rodzajnika nieokreślonego
- zaimki doznały wielu przekształceń fonetycznych i morfologicznych, jednak podkreślić trzeba dłuższe niż w przypadku rzeczowników utrzymanie się form dopełniacza i celownika; z zaimka ille „tamten” (rzadziej ipse „sam”) wyewoluował rodzajnik określony
- w odniesieniu do czasowników obserwuje się przede wszystkim:
- zastępowanie form syntetycznych przez konstrukcje opisowe (dotyczy to m.in. strony biernej, czasu przyszłego, trybu warunkowego)
- zanik wielu form bez śladu, np. supinum czy gerundium (oprócz ablatiwu)
- liczne przesunięcia czasowników pomiędzy koniugacjami (głównie przejścia z trzeciej, a także z drugiej do czwartej koniugacji, ponadto pomiędzy drugą a trzecią koniugacją).
Składnia
edytujSkładnia łaciny ludowej była zasadniczo prostsza od składni klasycznej, charakteryzowała się mniej rozbudowaną i nie tak skomplikowaną strukturą zdania. Unikano konstrukcji hipotaktycznych (czyli zdań podrzędnie złożonych), co zwalniało jednocześnie z obowiązku stosowania skomplikowanych zasad następstwa czasów i trybów. Ze zjawisk bardziej szczegółowych wymienić można[12]:
- umieszczanie orzeczenia na drugim miejscu w zdaniu (tj. po podmiocie) lub nawet na jego początku, w przeciwieństwie do zazwyczaj końcowej pozycji orzeczenia w łacinie klasycznej
- bardzo rzadkie stosowanie konstrukcji accusativus cum infinitivo (zastępowanej przez zdania dopełnieniowe ze spójnikiem quod „że”) oraz ablativus absolutus (z kilkoma odpowiednikami w łacinie ludowej)
- wzmacnianie negacji za pomocą wyrazów oznaczających coś bardzo małego, jak np. mica „kruszyna”, gutta „kropla”, passus „krok” czy punctum „punkt” (por. fr. ne pas, fr. ne point, rum. nimic itp.)
- eliminacja partykuł pytajnych -ne, an, num, nonne i tworzenie pytań za pomocą intonacji
- znaczne ograniczenie liczby spójników podrzędnych (w łacinie ludowej używanych było zaledwie kilka z nich, jak np. quod, quia dla zdań celowych, skutkowych i przyczynowych czy quando dla zdań czasowych).
Słownictwo
edytujInformacje na temat różnic leksykalnych pomiędzy łaciną klasyczną a ludową są skąpe, ale można tu zaobserwować dwa kierunki zmian: z jednej strony pewne wyrazy zanikają i zastępowane są innymi, z drugiej natomiast dochodzi do zmian znaczeniowych, polegających najczęściej na zawężeniu, rozszerzeniu lub przesunięciu znaczenia danego słowa (np. tempestas „pogoda” > „zła pogoda, burza”, panarium „koszyk na chleb” > „koszyk (w ogóle)”, testa „naczynie gliniane” > „głowa”). Nierzadko synonimy łacińskie wyspecjalizowały się stylistycznie i używane były częściej bądź to w języku literackim, bądź potocznym (np. klas. ager – lud. campus „pole”, klas. lapis – lud. petra „skała”, klas. genitores – lud. parentes „rodzice”, klas. omnis – lud. totus „cały”). Zastępowane przez nowe słowa były często wyrazy o nieregularnej odmianie lub bardzo krótkie, jedno-, dwusylabowe (np. ferre „nieść” > portare, res „rzecz” > causa, scire „wiedzieć” > sapere). Wiele innowacji leksykalnych znaleźć można wśród wyrazów nazywających pojęcia wynikające z odmiennych warunków społecznych, politycznych, kulturalnych czy ekonomicznych, np. w zakresie słownictwa religijnego (por. ecclesia „kościół”, baptizare „chrzcić”)[13].
Przypisy
edytuj- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 5-6.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 3.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 3-4.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 8-10.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 11-12.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 12-29.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 14.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 29-32.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 32-34, 62-63.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 35-44.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 44-53.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 53-58.
- ↑ Bednarski 1981 ↓, s. 58-63.
Bibliografia
edytuj- Michał Bednarski: Łacina potoczna. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981, seria: Nauka dla Wszystkich, 341. ISBN 83-04-00869-6.