Łomazy

wieś w województwie lubelskim

Łomazywieś gminna w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie bialskim, w gminie Łomazy[6][5]. Leży na obszarze Zaklęsłości Łomaskiej, przy drodze wojewódzkiej nr 812.

Łomazy
wieś
Ilustracja
Kamienica w centrum
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Powiat

bialski

Gmina

Łomazy

Liczba ludności (2021)

1632[2][3]

Strefa numeracyjna

83

Kod pocztowy

21-532[4]

Tablice rejestracyjne

LBI

SIMC

0015361[5]

Położenie na mapie gminy Łomazy
Mapa konturowa gminy Łomazy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Łomazy”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej znajduje się punkt z opisem „Łomazy”
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Łomazy”
Położenie na mapie powiatu bialskiego
Mapa konturowa powiatu bialskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Łomazy”
Ziemia51°54′10″N 23°10′29″E/51,902778 23,174722[1]
Strona internetowa

Duża wieś, na północ od Wisznic, na dawnym trakcie królewskim Kraków – Lublin – Wilno. Dawniej miasto królewskie na prawie magdeburskim z herbem i licznymi przywilejami, centrum klucza gospodarczego. Znana na początku XV w. jako wieś, którą król Kazimierz IV Jagiellończyk w 1447 r. odłączył od starostwa parczewskiego i przyłączył do ziemi brzeskiej. Dwukrotnie miejsce obrad sejmu (w 1451 i 1464). W 1568 król Zygmunt August nadaje przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim.

Łomazy położone były w drugiej połowie XVI wieku w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego[7]. Miasto ekonomii brzeskiej w drugiej połowie XVII wieku[8].

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Łomazy. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bialskopodlaskiego.

Wieś jest sołectwem, siedzibą gminy Łomazy[9]. Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 wieś liczyła mieszkańców[10].

Geografia edytuj

Gmina Łomazy zajmuje obszar 200,43 km². Geograficznie przynależy do Zaklęsłości Łomaskiej (zachodnia część Polesia Lubelskiego). Są to tereny równinne z dość gęstą siecią wód powierzchniowych. Największymi rzekami są: Zielawa, Grabarka i Lutnia. Lasy zajmują 25% powierzchni gminy, a użytki rolne prawie 70%.

Historia edytuj

 
Kościół parafialny w Łomazach
 
Ołtarz główny kościoła parafialnego
 
Pomnik z połowy XIX w. na cmentarzu
 
Zabytkowe pomniki na cmentarzu
 
Mogiła konfedratów barskich poległych w bitwie pod Łomazami 15 września 1769, Głuch koło Studzianki

Już na początku wieku XV była tu niewielka wioska, którą król Kazimierz Jagiellończyk w roku 1447 odłączył od starostwa Parczewskiego, województwa lubelskiego i przyłączył do ziemi brzeskiej, a więc Litwy. Wywołało to niezadowolenie panów polskich w stosunku do króla i zarzuty, że król bardziej sprzyja Litwie, niż Koronie. W Łomazach odbyły się dwa sejmy Polski i Litwy. Powody tego były następujące:

W roku 1451 król Kazimierz Jagiellończyk zwołał sejm Polaków i Litwinów do Parczewa. Na sejm ten jednak nie chciał przybyć żaden z Litwinów dopóki im glejt bezpieczeństwa nie będzie wydany. Król chcąc przełamać upór i nieufność Litwinów sam wyjechał z Parczewa do Łomaz i tu sprowadził z Brześcia posłów litewskich i namówił ich do zjechania się z Polakami w Brześciu. Podobnie było w roku 1464. Posłowie litewscy do Parczewa, a polscy do Brześcia nie chcieli się zebrać na wspólny sejm. Dlatego też zjechali się po pewnych targach posłowie tak polscy, jak i litewscy w listopadzie do Łomaz, gdzie odbywały się obrady. Z powodów wzajemnych niechęci zjazd nie dał spodziewanych nadziei w sprawie pogodzenia Korony i Litwy.

Specjalne zasługi dla Łomaz, gdy chodzi o ich rozbudowę, położył Mikołaj Radziwiłł, starosta brzeski, a późniejszy wojewoda wileński oraz marszałek i kanclerz wielki litewski, który otaczał Łomazy specjalną opieką i doprowadził je do znacznego wzrostu.

W roku 1568 otrzymały Łomazy, jako istniejące już wówczas miasto, od króla Zygmunta Augusta prawo magdeburskie oraz herb wilczą głowę i orle nogi. W tym samym roku Łomazy, jako miasto królewskie, otrzymały uwolnienie od wszelkich opłat i powinności do roku 1570, prawo do pobierania mostowego i targowego myta. Miasto otrzymało prawo do posiadania własnej miary, wagi, woskodajni i kramów oraz prawo do targów miejskich tygodniowych co niedziela i czwartek, a następnie jarmarków na św. Piotra i Wszystkich Świętych. Mieszczanie zostali zobowiązani do budowy mostu na gościńcu wileńskim, utrzymania grobli i mostów oraz wybudowania własnym kosztem ratusza.

Miasto było wówczas dość obszerne, gdyż jak podaje Dymitr Sapieha, rewizor królewski, w 1566 liczyło kilka ulic, z których należy wymienić: Brzeską, Wileńską, Międzyrzecką, Parczewską, Podręczną i Ku Mostowi.

Były w tym czasie Łomazy dość dużym osiedlem żydowskim, gdyż w pobliskiej Białej Radziwiłłowie wydali zakaz osiedlania się Żydów ponad ściśle określoną liczbę.

W protokóle lustracji, królewszczyzn z roku 1682 wymieniono, że w skład starostwa brzeskiego wchodziły m.in. dobra klucza łomaskiego z miastem Łomazy oraz wójtostwem ortelskim.

Na potrzeby tutejszych Rusinów w 1570 r. erygowano parafię prawosławną, po unii brzeskiej w 1726 notowana cerkiew unicka pw. św. św. Piotra i Pawła, drewniana, 1890-91 budowa murowanej cerkwi prawosławnej według proj. arch. Wiktora Iwanowicza Syczugowa, w okresie międzywojennym przejęta w ramach akcji rewindykacyjnej i zburzona.

Konfederacja barska edytuj

Osobny artykuł: Bitwa pod Łomazami.

W bitwie m.in. poległ Franciszek Ksawery Pułaski brat Kazimierza.

Według inwentarza ekonomii brzeskiej z 1784 r. w mieście Łomazach znajdowały się: fara, cerkiew unicka i bożnica – poza innymi budynkami.

Powstanie styczniowe edytuj

W roku 1863 Łomazy wzięły czynny udział w powstaniu styczniowym.

dnia 23 stycznia 1863 r. Aleksander Szaniawski wraz z ks. Nawrockim i Czapińskim wpadli w nocy na 23 stycznia: na czele oddziałuj z 250 powstańców złożonym – do Łomazi. Ułani pułku: smoleńskiego, którzy stali w sile 200 koni w miasteczku, nieprzygotowani, zostali tak nagle wśród ciemnej i dżdżystej nocy zaatakowani, że nie zdążywszy nawet osiodłać koni, zbiegli się na rynku. Tu powstańcy uderzyli na nich z kosami, co taki wśród jazdy popłoch wywołało, że pędem, w rozsypce wymknęła się z miasta i uciekła do Międzyrzeca. Szaniawski zabrał do niewoli wachmistrza i trzech żołnierzy, wziął rzędy na 70 koni oraz broń i amunicję. Strat w ludziach nie było. (...) Dnia. 26 stycznia 1863 roku formujący się oddziałek. powstańczy, liczący pół setki ochotników, zatrzymał się przed kościołem. Tutaj oczekując błogosławieństwa, napadnięty przez 60 ułanów pod dowództwem rotmistrza Zjachtanowa wysłanego celem zabrania rzeczy po ułanach, którzy pierwszej nocy byli uciekli; powstańcy wytrzymawszy dwie salwy, ustawili się poza ogrodzeniem cmentarnym i stamtąd poczęli prażyć Moskali ogniem tyralierskim. Moskale, nie mogąc zdobyć cmentarza, odpędzeni celnym ogniem pierzchli w nieładzie, zostawiając na placu, boju 7 trupów i amunicję oraz broń w budynku, w którym się byli zebrali. Zjachtanow na drugi dzień, mszcząc się za porażkę, napadł na procesję.

St. Zieliński w swym dziele Boje i potyczki 1863-1864

Około roku 1880 istniała w Łomazach większa fabryka świec oraz garbarnia.

XX wiek edytuj

W dwudziestoleciu międzywojennym działał tu ruch ludowy ZMW „Wici”. Podczas II wojny światowej Łomazy były ośrodkiem ruchu oporu.

Na początku 1940 roku Niemcy utworzyli w Łomazach żydowskie getto. Jego likwidacja nastąpiła 17 sierpnia 1942 roku (niektóre źródła podają datę 18 lub 19 sierpnia). Tego dnia w pobliskim lesie „Hały” niemieccy policjanci wsparci przez oddział wschodnich kolaborantów rozstrzelali blisko 1700 Żydów – mieszkańców Łomaz oraz sąsiednich miejscowości (Międzyrzeca Podlaskiego, Podedwórza, Rossosza, Serocka i Sławatycz). W 1949 roku ciała pomordowanych przeniesiono na żydowski cmentarz w Łomazach[11][12].

Osobny artykuł: Zbrodnia w Łomazach (1942).

Religia edytuj

Chrześcijaństwo edytuj

W 1570 roku erygowana była parafia prawosławna dla miejscowej ludności (Rusinów). W okresie po unii brzeskiej, w 1726 roku notowana jest drewniana cerkiew unicka pw. świętych Piotra i Pawła. Wraz z likwidacją unickiej diecezji chełmskiej pełniła funkcję cerkwi prawosławna. W latach 1890–1891 budowa nowej, murowanej, jednokopułowej cerkwi prawosławnej w stylu bizantyńsko-rosyjskim. Zniszczona w ramach akcji rewindykacyjnej przed 1939 rokiem w II Rzeczypospolitej. Po 1905 roku wraz z wydaniem carskiego ukazu tolerancyjnego, rozpoczęto starania o budowę kościoła rzymskokatolickiego. W latach 1906–1911 wybudowano w nowym miejscu kościół pw. świętych Piotra i Pawła.

W roku 1991 przy ulicy Budzyń w miejscu dawnego kościoła i cmentarza została zbudowana grota. Na grocie jest tablica o treści: „W tym miejscu stał kościół katolicki rozebrany z rozkazu władz carskiej Rosji w 1888 r. Rok 1991”.

Po powstaniu styczniowym, w czasie kampanii carskiej administracji zmierzającej do kasaty unickiej diecezji chełmskiej i przymusowego włączenia jej wiernych do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, unici z Łomaz czynnie protestowali przeciwko konwersji, za co zostali poddani represjom wojskowym (kontrybucje, kary więzienia), których opis można znaleźć u Stanisława Tarnowskiego[13].

Więc na rozkaz kapitana Gubaniewa i Aleszki, naczelnika powiatu, spróbowano przypomnieć parafianom rok 1867. Od lat 16 do lat 80, wszyscy bez różnicy wieku i płci byli batożeni i dostawali od 100 do 600 nahajów kozackich. Krew męczenników lała się strumieniami, ciało odpadało od kości, więzienia bialskiej brzeskie były przepełnione tymi wyznawcami unii świętej. Oprócz tego Moskale mrozili naród po nocach, trzymali go spędzonego na placach publicznych, aby zgłodniały i przeziębnięty, namyślił się przyjąć prawosławie. Trzy roty wojska i 300 Kozaków przez 10 tygodni katowali, grabili i niszczyli miasteczka. Żadna srogość najbardziej barbarzyńskiej wojny nie może iść w porównanie ze zniszczeniem a tyranią, jakich dokonywało wojsko na rozkaz naczelników powiatowych i swojej starszyzny w Łomazach

Józef Pruszkowski, Martyrologium, czyli męczeństwo Unii na Podlasiu[14]

Judaizm edytuj

W Łomazach istniała duża społeczność ludności pochodzenia żydowskiego. Istniała bożnica, którą okupacyjne władze niemieckie wysadziły przed 1942 rokiem. Na żydowskim cmentarzu nie zachował się żaden nagrobek, na kirkucie znajdują się ekshumowane szczątki łomaskich Żydów zamordowanych przez Niemców (zbrodnia w Łomazach), miejsce upamiętnia pomnik.

W czasie II wojny światowej Niemcy umieścili część łomaskich Żydów w, ogrodzonym płotem z drutu kolczastego, obozie pracy w pobliskiej Studziance (gmina Łomazy), na terenie folwarku Szenejki. W obozie znajdować się miały trzy lub cztery baraki, w obozie było stale kilkadziesiąt rodzin żydowskich (około 300 osób). Żydów zmuszano do prac przy budowie mostu na rzece Zielawie, tamy wodnej, kanałów nawadniających okoliczne łąki oraz przy regulacji biegu samej rzeki. Przy okazji prac Żydzi zmuszani byli do rozbijania nagrobków (macew) z łomaskiego kirkutu i wykorzystywania ich jako gruzu do betonowania mostu. Mieszkańcy obozu po zakończeniu prac, latem 1942 roku, zostali rozstrzelani i zakopani na pobliskim polu (prawdopodobnie kilkadziesiąt osób), pozostali Żydzi wywiezieni zostali do lasu „Hały” i tam zamordowani[15][16].

Część łomaskich Żydów pozostawała w swoich domach, w utworzonym getcie w Łomazach. Sama dzielnica mieszkaniowa nie została jednak specjalnie ogrodzona. Likwidacja getta nastąpiła 17 sierpnia 1942 roku. Żydzi wywiezieni zostali do okolicznego lasu „Hały”. Tam zostali rozstrzelani i zakopani w mogiłach, które sami wykopali przed egzekucją. Mordu dokonano w dniach między 17–19 sierpnia 1942 roku, zamordowano około 1700 osób (w tym kobiety i dzieci). Miejsca byłych okolicznych mogił zostały ekshumowane po zakończeniu wojny, szczątki zamordowanych przeniesiono na kirkut w Łomazach, gdzie stoi pomnik upamiętniający ofiary mordów.

Islam edytuj

Pobliska Studzianka (gmina Łomazy) była centrum życia muzułmanów w okolicy, nazywana była „Mekką podlaskich Tatarów”. Tatarzy osiedleni zostali tam w 1679 roku przez Jana III Sobieskiego, równocześnie nastąpiły starania o budowę drewnianego meczetu, który przetrwał aż do 1915 roku (spalony w czasie wojennych działań). Zachował się tatarski cmentarz (mizar) użytkowany do 1936 roku, położony na zachód od wsi. Otoczony nowym ogrodzeniem, zawiera ponad 160 nagrobków, w tym najstarszy z 1747 roku, większość inskrypcji w języku arabskim i polskim.

Zabytki edytuj

Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są obiekty[17]:

  • Zespół kościoła par., pocz. XX, nr rej.: A/424 z 18.11.1997:
    • Kościół pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła, 1907
    • Cmentarz przykościelny
    • Ogrodzenie
    • Plebania
  • Kaplica cmentarna pw. św. Jana, drewn., 1 poł. XIX, nr rej.: A/19 z 22.03.1966

Sport edytuj

We wsi działa powstały w 1985 roku Gminny Ludowy Klub Sportowo-Turystyczny Niwa Łomazy, który w sezonie 2020/21 występował w bialskiej klasie A. Od 2014 roku działa Akademia Taekwon-Do VIRTUS w Łomazach. Na przestrzeni lat wytrenowała wielu mistrzów Polski w kategoriach wiekowych junior młodszy i junior w konkurencji walk i układów formalnych.

Osoby związane z Łomazami edytuj

Z Łomaz wywodzi się znany teolog, profesor KUL ks. Wacław Hryniewicz oraz Edward Bańkowski Profesor doktor habilitowany nauk medycznych, wieloletni kierownik Zakładu Biochemii Lekarskiej Akademii Medycznej w Białymstoku. W Łomazach urodził się Aleksander Derlukiewicz – żołnierz Batalionów Chłopskich, komendant Obwodu Biała Podlaska Okręgu Lublin tej organizacji.

Łomazy w literaturze edytuj

Łomazy wymieniane w Zemście Aleksandra Fredry przez Cześnika w kontekście bitew konfederacji barskiej:

CZEŚNIK
dobywając szabli

He, he, he! Pani barska!
Pod Słonimem, Podhajcami,
Berdyczowem, Łomazami
Dobrze mi się wysłużyła.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 73117
  2. Wieś Łomazy w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2023-01-05] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych, Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-11-28].
  4. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 697 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  5. a b c GUS. Rejestr TERYT.
  6. a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  7. Национальный атлас Беларуси, Mińsk 2002, s. 266–267.
  8. Stanisław Zawadzki, Gospodarowanie ekonomiami królewskimi w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle kontraktów dzierżawnych z II poł. XVII w., Warszawa 2021, s. 167.
  9. Strona gminy, sołectwa [dostęp 2023-11-30]
  10. GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
  11. Christopher R. Browning: Zwykli ludzie. 101. Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie w Polsce”. Warszawa: Bellona, 2000, s. 93–99. ISBN 83-11-09138-2.
  12. Łomazy – społeczność żydowska przed 1989. sztetl.org.pl. [dostęp 2013-07-17].
  13. Stanisław Tarnowski, O Rusi i Rusinach, w Krakowie 1891, o Łomazach na str. 41.
  14. Józef Pruszkowski, Martyrologium, czyli męczeństwo Unii na Podlasiu, Kraków 1905.
  15. Żydzi w Łomazach. „Echo Studzianki KWARTALNIK STOWARZYSZENIA ROZWOJU MIEJSCOWOŚCI STUDZIANKA”, s. 6, 2011-03-23. 
  16. Zagłada Żydów w obozie pracy w Szenejkach. „Echo Studzianki KWARTALNIK STOWARZYSZENIA ROZWOJU MIEJSCOWOŚCI STUDZIANKA”, s. 7, 2011-03-23. 
  17. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 6–7 [dostęp 2015-09-24].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj