Świętowit

Świętowit (połabskie: Svątevit; prawdop. od „święty” – dawniej tyle co „potężny” i „wit” – „pan”) – główne bóstwo czczone przez plemię Słowian połabskich – Ranów, zamieszkujące na wyspie Rugii w grodzie Arkona. Relacja duńskiego kronikarza Saxo Gramatyka zawarta w dziele Gesta Danorum podaje, że w tamtejszej świątyni przedstawiać boga miał posąg olbrzymiej, antropomorficznej istoty o czterech twarzach. Lewą ręką wsparty był na boku, a w prawej trzymać miał róg, który kapłan podczas świąt napełniał miodem w celu odprawienia wróżb. Atrybutem Świętowita był miecz, a świętym zwierzęciem biały koń, którym posługiwano się przy wróżbach przed wyprawami wojennymi; ruch konia lewą nogą miał oznaczać klęskę, prawą zaś zwycięstwo.

Świętowit
— bóg —
Artystyczne wyobrażenie posągu Świętowita z Arkony na ilustracji B. de Montfaucona, 1722
Występowanie	religia Słowian
Szczególne miejsce kultu	Arkona

Posąg Świętowita w Arkonie – rzeźba współczesna.

Józef Ryszkiewicz, Wróżba przed bitwą, 1890

Zniszczenie arkońskiego posągu przez biskupa Absalona – obraz XIX-wiecznego malarza duńskiego Lauritsa Tuxena

Tzw. Świętowit woliński, figurka z IX/X wieku odnaleziona na Wolinie

Atrybuty, opis, kult

Saxo Gramatyk tak opisywał świątynię i sam posąg Świętowita:

W środku miasta [Arkony] znajdował się plac, na którym stała świątynia drewniana o misternej budowie, wzbudzająca cześć nie tylko wspaniałością nabożeństw, lecz boskością posągu w niej umieszczonego. Zewnętrzny jej obwód dokładną płaskorzeźbą się odznaczał, przedstawiając prostą i niewydoskonaloną sztuką malarską postacie najrozmaitszych rzeczy. Jedno tylko było wejście. Samą świątynię podwójny rząd ogrodzenia otaczał, z których zewnętrzne, ze ścian złożone, dach czerwony pokrywał, wewnętrzne czterema słupami podparte zamiast ścian świeciło czerwonymi zawieszonymi zasłonami z zewnętrznymi ścianami było połączone tylko kilku poprzecznymi tramami. W świątyni stał posąg ogromny, wielkością przewyższający postać ciała ludzkiego, czterema głowami i tyluż karkami wzbudzający zdziwienie, z których dwie w stronę piersi a dwie w stronę pleców zdawały się patrzeć. Zresztą wzrok umieszczonych z przodu czy z tyłu [głów], jedna w prawo, druga w lewo zdawały się zwracać. Brody były podgolone, włosy postrzyżone tak, że widoczny był zamiar artysty, aby przedstawić sposób, w jaki Rugianie pielęgnowali swe głowy. W prawej trzymał róg z rozmaitego kruszcu zrobiony, który kapłan znający się na ofiarach co rok napełniał miodem, aby ze samego stanu napoju mógł wywnioskować o obfitości roku przyszłego. Lewa ręka na boku wsparta tworzyła łuk. Szata dochodząca aż do goleni kończyła się w tym miejscu, w którym, dzięki zastosowaniu rozmaitości drzewa, były połączone z kolanami tak niewidocznie, że miejsce ich spojenia tylko przy bacznej uwadze można było dostrzec. Opodal widziało się uzdę i siodło bóstwa i kilka innych odznak boskości. A podziw dla nich zwiększał się z uwagi na miecz znacznej wielkości, którego pochwa i rękojeść rzucały się w oczy zewnętrznym wyglądem srebra i znakomitej ozdoby rzeźbiarskiej.

Włodzimierz Szafrański trzymając się pierwszego zdania opisu posągu doszedł do wniosku, że Svantevit (Zvanthevith) z Arkony i potocznie/niepoprawnie nazywany „Światowidem” idol zbruczański to dwa zupełnie różne bóstwa.

Uważany za boga najwyższego – pana niebios, wojny, płodności i urodzaju. Aleksander Gieysztor, jak i większość badaczy słowiańskiej mitologii, utożsamiają Świętowita arkońskiego z ruskim Perunem. Dla slawisty Aleksandra Brücknera określenie Świętowit („Święty pan”) było tylko eufemizmem, podobnie jak Trzygłów, jednak odrzucał identyfikację z Perunem, którego uważał za zesłowiańszczonego Thora Waregów czczonego na Rusi. [...] wszelkie odgraniczania Świętowita, Trzygłowa, Swaroga, Dadzboga itd. nie mają najmniejszej podstawy faktycznej: wszystko to może być jedno i to samo bóstwo, czczone po różnych miejscach pod różnymi nazwami i główna różnica między Świętowitem a Trzygłowem polega może tylko na tym, że jednego w Arkonie, a drugiego w Szczecinie i Brandenburgu nachodzono prośbami – pisał w Mitologii słowiańskiej, a w Mitologii polskiej zgadzał się z późniejszą uwagą Szafrańskiego: Świętowit arkoński miał cztery głowy i szyje, po dwie z przodu i z tyłu, bez czapki; ów posąg zbrucki ma cztery głowy o jednej szyi i pod jedną czapką; wykonanie jego w wapniku bardzo jest prymitywne. Jakiekolwiek jest pochodzenie tego bałwana [...], z Świętowitem, bożkiem rugijskiego słowiaństwa (bałwany tych stron odznaczają się mnogością kształtów, głów i rak), nic a nic nie ma do czynienia.

O Świętowicie pisze też Helmold w Chronica Slavorum

wśród wielorakich bóstw Słowian wybija się nad innymi bóg ziemi Rugian, Świętowit, mianowicie jako skuteczny w wyroczniach; w porównaniu z nim innych uważają oni tylko za półbogów. Stąd też zwykle co roku składają w darze na jego cześć ofiarę z chrześcijanina, na którego wskaże los. Tam też kierowano składane ze wszystkich krajów sumy przeznaczone na ofiary. Ze szczególnym zaś szacunkiem odnoszą się do służby przy bóstwie; bowiem ani nie zezwalają na złożenie przysięgi, ani też nie dopuszczają do bezczeszczenia świątyni czy też profanacji wobec wrogów.

Dwukrotnie też Helmold wyjaśnia genezę kultu Świętowita. Według niego mnisi z Korbei, którzy w IX wieku przybyli na Rugię, nawrócili Rugian i wybudowali kaplicę swojego patrona św. Wita (sancti Viti), po pogańskiej reakcji Rugianie zaczęli oddawać kult św.Witowi=Świętowitowi.

Świątynia Świętowita w Arkonie była pokryta płaskorzeźbami i malowidłami, posiadała też własny oddział 300 konnych. Wewnątrz znajdował się bogaty skarbiec. Dostęp do wnętrza świątyni i boskiego rumaka miał jedynie długowłosy kapłan, któremu nie wolno było skalać boskiej siedziby oddechem. Świątynia ta została spalona 12 czerwca 1168 roku z rozkazu duńskiego króla Waldemara I, który zagarnął jako łup wojenny skarbiec Świętowita składający się z ofiar wielu pokoleń wiernych. To sanktuarium było ostatnią pogańską świątynią Słowian.

Etymologia

*Svęto-vitъ – od należącego do tzw. zgodności irańsko~bałto-słowiańskich: słowa svętъ „święty” poświadczonego we wszystkich językach słowiańskich; staro-cerkiewno-słowiańskie svętъ, rosyjskie svjatoj/святой, polskie święty itd., litewskie šventas (ale łotewskie svęts jest pożyczką z rosyjskiego svjat-oj), staropruskie Swente, awestyjskie spənta. Ważny termin z zakresu magii i religii, choć pierwotnie niereligijny. To niereligijne znaczenie zachowane zostało w słowiańskim *Svęto-pъlkъ (polskie Świętopełk, rosyjskie Svjatopolk/Святополк), Świętosław (ros. Svjatoslav/Святослав) oraz właśnie *Svęto-vitъ (łacińskie Svantevitus) z drugim członem *vitъ= „pan”, spotykanym w imionach słowiańskich: *Dobrovitъ, *Gostьvitъ, *Ljudьvitъ, *Vitomirъ, *Vitoslavъ etc. Aleksander Brückner dodawał: Świętowit jest specjalnością pomorsko-lucicką; roiło się tam od nazw podobnych, jak to Jarowit (Mars pogański, czczony r. 1127 w Hawelbergu, niedaleko Łaby, i w Wielgoszczy na Pomorzu); w Korzenicy na Rui wymienia Sakso Gramatyk Rujewita o siedmiu twarzach, Porewita (Borzywita?) o pięciu (i Porenuta jakiegoś?) [...] Świętowita nazwa jest zupełnie identyczna z Jarowitową, por. Świętopełk=Jaropełk itd., i należy do wszelkich innych nazw na -wit, jak nasz Siemowit, południowy – Ludziwit itd., jest to więc nazwa niby-osobowa i już dlatego nie może oznaczać bożka ogólnosłowiańskiego, lecz lokalnego tylko, czczonego głównie na półwyspie witowskim, od niego widocznie nazwanym.

Rozpowszechniona w wielu niefachowych publikacjach forma Światowid pochodzi od Joachima Lelewela, który inspirując się wyglądem odkrytego w 1848 roku posągu ze Zbrucza zapisane po łacinie imię Svantevit rozszyfrował błędnie jako Światowid, co miało znaczyć „patrzący w cztery strony świata”.

Zobacz też

• Mitologia Słowian
• Ranowie
• Rugia
• Arkona
• Światowid ze Zbrucza
• Świętowit woliński
• Rodzimowierstwo słowiańskie
• Brahma
• Koło Czcicieli Światowida

Bibliografia

• Andrzej MA.M. Kempiński Andrzej MA.M., Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich, Warszawa: Iskry, 2001, ISBN 83-207-1629-2, OCLC 297716845 .
• JerzyJ. Strzelczyk JerzyJ., Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań: Rebis, 2007, ISBN 978-83-7301-973-7, OCLC 169814243 .

Linki zewnętrzne

• Świętowit rekonstrukcja w Muzeum Archeologiczne w Poznaniu
• figurka Świętowita odkryta na wyspie Wolin