Szarysz
Szarysz (słow. Šariš, łac. comitatus Sarossiensis, niem. Scharosch, węg. Sáros) – region historyczny, geograficzny i etnograficzny we wschodniej Słowacji.
Geografia edytuj
Szarysz leży w Zewnętrznych, Centralnych i Wewnętrznych Karpatach Zachodnich. Na północy Szarysz sąsiaduje z polską ziemią sądecką i biecką, na wschodzie z Zemplínem, na południu z Abovem, na zachodzie ze Spiszem.
Pod względem geograficznym Szarysz zajmuje górne (północne) części dorzeczy Torysy, Topľi i Ondavy oraz skrawki dorzeczy Hornadu i Popradu. W granicach Szarysza znajdują się, w całości lub w części, następujące regiony geograficzne: południowe stoki Beskidu Niskiego, Góry Czerchowskie, Międzygórze Spisko-Szaryskie, Pogórze Ondawskie, Branisko i Bachureń, północne części Kotliny Koszyckiej i Gór Tokajsko-Slańskich[1]. Szarysz jest krainą wyżynną i pagórkowatą, w części również górzystą.
Po rozbiorze Królestwa Węgier w 1918 Szarysz w całości znalazł się na terytorium najpierw Czechosłowacji, a następnie Słowacji. Od 1923 nie stanowi odrębnej jednostki administracyjnej, jednak nazwa „Šariš” jest w powszechnym użyciu wśród mieszkańców, używają jej również na potrzeby turystyki i kultury słowackie władze. Obszar Szarysza pokrywa się z obszarem dawnego węgierskiego komitatu Sáros. Powierzchnia Szarysza wynosi około 3,7 tys. km² (powierzchnia komitatu Sáros w 1910 wynosiła 3.652 km²). Największe miasta Szarysza to Preszów, Bardejów, Sabinov i Svidník. Szarysz zamieszkują dziś głównie Słowacy. Z mniejszości narodowych Szarysz zamieszkują silnie zasymilowani Rusini i rozproszeni Cyganie. W przeszłości Szarysz zaliczał się do najbogatszych regionów całych Węgier. Obecnie jest jednym z uboższych regionów Słowacji. W ostatnich latach rozwija się tu turystyka i rekreacja. Do największych atrakcji turystycznych zaliczają się miasta Bardejów (wpisany na listę światowego Dziedzictwa UNESCO) i Preszów. Liczne są również zamki z czasów panowania węgierskiego, dziś najczęściej w ruinie, oraz drewniane cerkwie greckokatolickie. W Svidníku, Bardejowie i Raslavicach odbywają się imprezy kulturalne związane z kulturą rusińską. Przyrodniczymi atrakcjami regionu są okalające go pasma górskie i doliny rzek, które również dają warunki do uprawiania sportu. Największym zbiornikiem wodnym (i ośrodkiem sportów wodnych) Szarysza jest utworzony na Ondawie zbiornik zaporowy Veľká Domaša.
Komitat Szarysz (Sáros) edytuj
Osadnictwo słowiańskie na terenach Szarysza datuje się już od V w. Jest ono udokumentowane licznymi znaleziskami archeologicznymi. Tereny dzisiejszego Szarysza w I połowie XI wieku znajdowały się w granicach Polski. W jego południowej części (koło dzisiejszego Preszowa) znajdował się znany polski graniczny gród Castrum Salis wzmiankowany zarówno w dokumentach polskich jak i węgierskich. W II połowie XI wieku Węgrzy zaczęli opanowywać ten region. Z tym że jeszcze w XII w. i w I połowie XIII w. jego północna część znajdowała się we władaniu Polski. Tam m.in. dokonano nadań ziemi cystersom w okolicy dzisiejszego Bardiowa.
Po zajęciu przez Węgry teren Szarysza stanowił początkowo, wraz z Abovem i regionem Heves, część wielkiego komitatu Novi Castri. Szarysz wyodrębnił się jako jego skrajnie północna część w XIII wieku. Ośrodkiem władz komitatu (oraz tzw. stolicy – okręgu samorządu szlacheckiego) był najpierw Zamek Szaryski (Šarišský hrad) w Wielkim Szaryszu, potem różne miejscowości w zależności od osoby żupana, a od 1647 – Preszów. W XV w. na terenie Szarysza działali bratrzycy – słowaccy husyci, zorganizowani na wzór braci czeskich. W XVI w. sukcesy odnosiła reformacja. W okresie od XVI do początków XVIII w. na terenie Szarysza miało miejsce wiele wydarzeń, w tym bitew i oblężeń miast, związanych z powstaniami kuruców. Wschodniosłowackie powstanie rolników w 1831 r. z terenów Zemplina przeniosło się przede wszystkim do Szarysza[1]. Szaryszem władały różne rody magnackie – najdłużej ród Rakoczych (Rákóczi). Do 1775 komitat dzielił się na cztery powiaty, obok których istniało, jako samodzielna jednostka, dominium Makovicy (słow. Panstvo Makovica, łac. Dominium Makovicza) z siedzibą na zamku Makowica. Od 1775 komitat dzielił się na sześć powiatów, z których każdy dzielił się na trzy obwody. Z czasem liczba powiatów doszła do dziesięciu, w tym trzech miejskich.