2 Pułk Artylerii Ciężkiej (II RP)

2 Pułk Artylerii Ciężkiej Ziemi Chełmskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego (2 pac) – oddział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

2 Pułk Artylerii Ciężkiej
Ziemi Chełmskiej
im. Hetmana Jana Zamoyskiego

Odznaka pamiątkowa 2 pac
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1921
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Ziemi Chełmskiej
Patron	Jan Zamoyski
Tradycje
Święto	15 maja
Nadanie sztandaru	17 lipca 1938
Rodowód	3 dac 13 dac 17 dac
Dowódcy
Pierwszy	ppłk Jan Chmurowicz
Ostatni	ppłk Bolesław Pyszora
Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Chełm
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	artyleria
Podległość	2 Grupa Artylerii

Pułk został sformowany w 1921 na bazie 3., 13. i 17 dywizjonu artylerii ciężkiej. Dywizjony te brały udział w walkach polsko-ukraińskich i w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie międzywojennym stacjonował w garnizonie Chełm Lubelski. Podporządkowany był dowódcy 2 Grupy Artylerii. Do działań wojennych w 1939 pułk zmobilizował między innymi 13., 27. i 3 dywizjon artylerii ciężkiej. W kampanii wrześniowej dywizjony „wojennego” 2 pac działały na różnych obszarach operacyjnych.

Geneza i walki przyszłych pododdziałów 2 pac

Jan Gintel, Zarys historji wojennej 2-go pułku artylerji ciężkiej

Formowanie i działania 3 dywizjonu artylerii ciężkiej (I/2 pac)

W listopadzie 1918 rozpoczęto formowanie w Krakowie 1 pułku artylerii płk. Ignacego Ledóchowskiego. 20 grudnia koleją do Lwowa przewieziona została 3 bateria por. Łopatkiewicza. Jako oddział artyleryjski „Bereta” bronił miasta przed atakami Ukraińców. 2 bateria por. Ferbera walczyła w rejonie Chyrowa, Żurawicy, Przemyśla, Sądowej Wiszni i o Gródek Jagielloński. Dowództwo dywizjonu wraz z 1 baterią walczyło na Śląsku Cieszyńskim. W maju baterie połączyły się w jedną całość w Chyrowie. Stąd wyruszyły do walki Ukraińcami. 17 lipca dywizjon dotarł do Husiatyna, a w końcu sierpnia dywizjon został przerzucony w rejon Wilna, a następnie pod Dyneburg i uczestniczył w operacji wyzwalania miasta. Od 14 maja dywizjon walczył nad Berezyną i wspierał pułki 3 Dywizji Piechoty Legionów. W połowie czerwca I/3 pac został przerzucony na Ukrainę i walczył z kawalerią Siemiona Budionnego. Podczas walk odwrotowych poniósł tak duże straty, że 1 baterię przekształcono w kolumnę amunicyjną, a 3 bateria z powodu całkowitego braku amunicji została wycofana z frontu. Jednocześnie I/3 pac został przemianowany na 3 dywizjon artylerii ciężkiej.

13 dywizjon artylerii ciężkiej (II/2 pac)

Pod koniec 1918 rozpoczęto we Francji formowanie trzech baterii 1 pułku artylerii ciężkiej. Po przetransportowaniu do Polski przeszedł chrzest bojowy w rejonie Rafajówki. W czerwcu 1919 baterie przerzucono do Częstochowy. Tam stanowiły odwód Naczelnego Dowództwa na froncie przeciwniemieckim. W sierpniu na front wschodni wyjechała 1 bateria i do końca wojny walczyła jako oddział detaszowany pułku.
Na początku 1920 dywizjon, bez 1 baterii, przewieziony został z Częstochowy do Dubna. Następnie skierowany został pod Kijów i tam zabezpieczał przeprawy na Dnieprze. W maju baterie zostały przewiezione na front północny i walczyły w składzie 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Od 4 lipca prowadziły działania opóźniające walcząc między pod Krajskiem, Wołożynem i Wiszniewem. Cofając się nadal, walczono nad Nurcem, w rejonie Brańska, pod Ciechanowcem, by od 12 sierpnia walczyć na przedmościu Warszawy. 16 sierpnia zostały wycofane na odpoczynek. W końcu września przegrupowały się do Równego, a potem do Dubna. Tam przemianowany został na 13 dywizjon artylerii ciężkiej.

17 dywizjon artylerii ciężkiej (III/2 pac)

W pierwszej połowie roku 1919 sformowane zostały baterie 1 pułku artylerii ciężkiej wielkopolskiej.

Pierwsza bateria walczyła początkowo na froncie przeciwniemieckim o Szubin i w rejonie Nakła. Walczyła też w rejonie Kołaczkowa, Gołańczy, Rybowa, Połajewa, Gerabic, Przybychowa, Bukowca i Ryczywołu. 24 czerwca została przewieziona do Małopolski Wschodniej na front przeciwukraiński. Tu wzięła udział w ofensywie polskiej walcząc pod Biłką, Janczynem i Husiatynem. W sierpniu wróciła do Poznania.

W tym samym czasie 7 bateria działała w rejonie Inowrocławia i Międzychodu. W styczniu 1920 trzy baterie utworzyły I/17 pac. W końcu kwietnia dywizjon dołączył do walczącej na froncie przeciwbolszewickim 17 Dywizji Piechoty. W czasie działań opóźniających utracił wszystkie działa. Niedobitki I/17 pac przewieziono koleją do Leszna. Po reorganizacji pododdział przemianowany został na 17 dywizjon artylerii ciężkiej.

Bilans walk

W czasie walk zginęło 5 oficerów i 78 szeregowych. Ponadto rannych zostało 5 oficerów i 42 szeregowych. Utracono około 200 koni. 11 żołnierzy odznaczonych zostało Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, 9 oficerów czterokrotnie Krzyżem Walecznych, zaś jedno-, dwu-, lub trzykrotnie 28 oficerów i 104 szeregowych

Order Virtuti Militari

Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari za wojnę 1918–1920
mjr Jan Chmurowicz z 3 pac kpt. Jan Chylewski z 17 dac por. Józef Kossarek plut. Antoni Kozik	bomb. Stefan Książek kpr. Józef Łapa kpr. Tomasz Młynarski ppor. Józef Ostafin z 3 pac	kpt. Józef Słanarz por. Adam Ullmann z 3 pac por. Władysław Wiatr

Pułk w okresie pokoju

Pułk został sformowany w 1921, w garnizonie Chełm. W 1923 w skład pułku wchodziły: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej po trzy baterie, kadra oddziału łączności i kadra baterii zapasowej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Z końcem 1921 do Chełma Lubelskiego zaczęły napływać pododdziały przewidziane do sformowania „pokojowego” 2 pułku artylerii ciężkiej. 18 października z okolic Dukszt przybył samodzielny 3 dywizjon artylerii ciężkiej. Został on wkrótce przemianowany na I/2 pac. Zgodnie z rozkazem DOGen. Lublin L.dz. 1713/Org. bateria zapasowa 3 dac dała zaczątek dowództwu pułku, kadrze baterii zapasowej i pododdziałowi łączności. 28 października w skład nowo formowanego pułku wszedł formalnie 13 dywizjon artylerii ciężkiej. Stał się on II/2 pac. Do macierzystej jednostki dołączył jednak dopiero w 1922. W lipcu 1922 do garnizonu w Chełmie przybył dotychczasowy II/7 pac i stał się III dywizjonem 2 pac. W ten sposób formowanie „pokojowego” 2 pułku artylerii ciężkiej zostało ostatecznie zakończone.

Zgodnie z planem mobilizacyjnym „S” pułk miał sformować następujące oddziały: 2 pac o etatach wojennych, składający się z 3 dyonów po 3 baterie, z których 7. i 14. miały zostać wyposażone w dwie armaty każda, a 2., 3., 5. i 6. baterie w trzy haubice każda. Łącznie 6 armat kal. 105 mm i 12 haubic kal. 155 mm. Ponadto należało sformować 21 samodzielną baterię artylerii plot, liczącą 3 działa 3-calowe wz. 02; dowództwo 5 Brygady Artylerii, 21 pluton maskowania; 21 kompanię pomiarów artylerii, baterię marszową I/2 pac, baterię zapasową pułku, szefostwo artylerii i służby uzbrojenia nr 5. W kolejnych latach modyfikowano plany mobilizacyjne. Z pułku zdjęto cześć zadań. W latach 30. nie mobilizował już kompanii pomiarów artylerii nr 21, samodzielnej bateria artylerii nr 21, plutonu maskowania nr 21 oraz dowództwa Brygady Artylerii nr 5. W myśl rozkazu Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. z 2 grudnia 1938, zarządzono wydzielenie ze składu pułku baterii armat kal. 105 mm. Bateria ta została przesunięta do Brześcia, wchodząc w skład samodzielnego 30 dac. W jej miejsce odtworzono nową baterię tego kalibru.

Zakwaterowanie

Warunki zakwaterowania w Chełmie Lubelskim były dalece niewystarczające. Oficerowie mieszkali w starych, częściowo spróchniałych i zagrzybionych budynkach, a kasyno oficerskie wymagało natychmiastowego remontu. Kadra podoficerska zajmowała cztery budynki, ale tylko dwa spełniały wymagania. Około 25% podoficerów mieszkało w mieście, a część, wraz z rodzinami, w budynkach bateryjnych. Budynki przeznaczone dla kanonierów I i II dywizjonu były drewniane o cementowych podłogach. Każda z baterii miała oddzielny budynek, a ich powierzchnia użytkowa spełniała wymagane normy. III dywizjon zajmował połowę budynku murowanego w rejonie koszar 7 pułku piechoty Legionów. Nie posiadał świetlic i sal wykładowych. Pułk nie posiadał także właściwego zaplecza logistycznego. Przerobione z izb żołnierskich kuchnie były zbyt małe, ustępy zaś nieodpowiednie pod względem sanitarnym, oddalone o 50 kroków od budynków mieszkalnych. Również część studni znajdujących się na terenie koszar nie nadawała się do użytku. Prymitywne i ciasne stajnie mieściły się w przerobionych na ten cel drewnianych starych budynkach mieszkalnych. Brakowało również magazynów uprzęży i furażu, krytej ujeżdżalni oraz wozowni.

Dodatkowym utrudnieniem była lokalizacja koszar. Otaczały je prywatne parcele, a wyjazd w teren często wywoływał konflikty z właścicielami posesji. Na początku lat trzydziestych wykupiono część przyległych gruntów i zorganizowano na nich plac do ujeżdżania koni. Dobrej jakości były nowe, wybudowane w połowie łat dwudziestych, działownie. Pułk mógł się też pochwalić doskonałą łaźnią. Wiosną 1938 dowódca pułku zarządził gruntowne porządkowanie i upiększanie rejonu koszar. Przystąpiono do sadzenia drzew, krzewów i żywopłotów, a także założono trawniki. Decyzja ta była spowodowana nie tylko chęcią poprawienia otoczenia. Przyświecały jej także cele czysto wojskowe. Chodziło bowiem o utrudnienie obserwacji terenu koszar tak z ziemi jak i z powietrza.

Kultura i rozrywka

Życie kulturalne żołnierzy realizowane było przede wszystkim w świetlicach. Poza zajęciami świetlicowymi organizowano zbiorowe wyjścia do kina. Zazwyczaj organizowano je w czwartki na seans o 19.00 w kinoteatrze „Strzelec”. Z jego dyrekcją pułk podpisał umowę, na podstawie której szeregowi mogli nabywać bilety w cenie 10 groszy. W latach trzydziestych natomiast szeregowi uczęszczali wyłącznie do kina „Corso”. W 1932 działalność rozpoczął Teatr Żołnierski 2 pac. Na inaugurację wystawiono rewię pt. „Pije Kuba do Jakuba”. Ceny biletów ustalono na 50 groszy dla oficerów i osób cywilnych, 30 groszy dla podoficerów zawodowych i nadterminowych, zaś dla szeregowych wstęp był bezpłatny. W garnizonie kilka razy do roku swoje sztuki wystawiał teatr lubelski i Teatr Objazdowy z Warszawy. Rozrywki kadry ograniczały się w dużej części do wzajemnych wizyt w domach, spotkań w kawiarniach, klubie garnizonowym i pomieszczeniach organizacji społeczno-politycznych. Organizowano też zabawy lub odczyty. Ponadto kadra pułku chętnie uczestniczyła w imprezach organizowanych przez 7 pułk piechoty Legionów.

Święta państwowe i pułkowe

W życiu pułku ważnymi wydarzeniami były święta państwowe i kościelne. Z nieznanych przyczyn, stosunkowo małą wagę przywiązywano do 15 maja – święta pułkowego ustalonego na pamiątkę walk pod Chyrowem, a oficjalnie zatwierdzonego Dziennikiem Rozkazów MS Wojsk, nr 16 z 19 maja 1927, poz. 174. Jedynie kilka razy miało ono bardziej uroczystą oprawę. Był to wtedy dzień wolny od zajęć, połączony z mszą świętą, obiadem żołnierskim i zawodami sportowymi.

Duże znaczenie dla pułku miało nadanie mu pełnej nazwy. Zabiegały o to władze miasta oraz Maurycy Zamoyski. Ostatecznie 10 czerwca 1938 minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 2 pułkowi artylerii ciężkiej nazwę „2 Pułk Artylerii Ciężkiej Ziemi Chełmskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego”. Zastrzegł jednak, że „żołnierze pułków inicjałów na naramiennikach nie noszą”. 11 listopada 1938, podczas uroczystości w kinie „Corso”, wręczono 2 pułkowi artylerii ciężkiej dyplom honorowego obywatelstwa Chełma. Specjalny dyplom odebrał z rąk prezydenta miasta zastępca dowódcy pułku ppłk Władysław Bednarski.

Inspekcje w pułku

Inspekcje prowadzone w jednostkach wojskowych miały przede wszystkim za cel określenie stopnia przygotowania do działań wojennych. W czasie ich trwania sprawdzano między innymi poziom wyszkolenia i fachowego przygotowania żołnierzy. W drugiej połowie lat dwudziestych inspekcji dokonywał gen. dyw. Kazimierz Dzierżanowski. Stwierdził bardzo niskie stany ćwiczebne wojsk. Na 762 szeregowych było tylko 392 ćwiczących. Znajomość dział, działoczynów i wyszkolenie strzeleckie zostały ocenione na bardzo dobrze, wyszkolenie piesze jako dostateczne, jazda konna, obrona przeciwgazowa i wychowanie fizyczne jako dobre. Wysoką ocenę otrzymała również kadra pułku. W protokole podkreślono, iż wielu podoficerów uczęszczało na różnego rodzaju zajęcia dokształcające. W stosunku do etatu brakowało jednak około 100 podoficerów. W czasie kontroli skład żołnierzy zasadniczej służby kształtował się następująco: w pułku było około 64% Polaków, 25% Rusinów i Ukraińców, 5% Żydów, 4% Niemców. 32,7% to analfabeci i 37,8% półanalfabeci. Na wyposażeniu pułku w tym czasie znajdowały się 3 armaty kal. 105 mm, 13 haubic kal. 155 mm, 100 kb francuskich, 21 kbk i 24 ckm. Do etatu brakowało jednej armaty, którą naprawiano w Zbrojowni nr 2 w Warszawie oraz 5 haubic. Ponadto siedem innych haubic wymagało napraw. Stan dział i ckm był dobry, natomiast karabinów i amunicji do nich – zły. Do etatu brakowało 96 koni.

Na wysokim poziomie utrzymywał się też poziom wyszkolenia w latach trzydziestych. Potwierdzają to inspekcje prowadzone przez gen. Stanisława Burchardta-Bukackiego. Inspektor pod względem taktycznym oceniał całą kadrę jako dobrą. Także przygotowanie do walki w natarciu, rozpoznanie, opóźnianie, ubezpieczanie było na dobrym poziomie, natomiast współdziałanie z innymi broniami i wytrzymałość fizyczna bardzo dobra. Wysoko też oceniano szkołę podoficerską pułku. Kurs, który odbył się w okresie między 21 września 1936 a 13 lutego 1937 ukończyło z wynikiem bardzo dobrym 7 szeregowych, z wynikiem dobrym – 27, z dostatecznym – 7, przy jednym, który osiągnął wynik niedostateczny.

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939:
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowódca pułku	ppłk dypl. Bolesław Pyszora
I zastępca dowódcy	ppłk dypl. Władysław Bendarski
adiutant	kpt. Witold Wiktor Zaborowski
naczelny lekarz medycyny	kpt. dr Witalis Nowicki
lekarz weterynarii	mjr Henryk Maksymilian Montag
oficer zwiadowczy	po por. Maksymilian Chmura
oficer Placu Chełm	kpt. adm.(art.) Zygmunt Izbicki
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Adam Arnold Jankowski
oficer mobilizacyjny	kpt. Stanisław Konrad Rzepkowski
zastępca oficera mobilizacyjnego	por. Mieczysław Matraszek
oficer mobilizacyjno-materiałowy	kpt. Stanisław Wiktor Marszałek
oficer gospodarczy	kpt. int. Edmand Prost
oficer żywnościowy	chor. Tadeusz Alojzy Zgorzelski
dowódca plutonu łączności	por Emil Tadeusz Pyda
oficer plutonu	ppor. Janusz Stanisław Skrzywanek
dowódca szkoły podoficerskiej	kpt. Edward Czujkiewicz
zastępca dowódcy	por Zygmunt Wydra
dowódca plutonu	por. Józef Mieczysław Kopeć
dowódca plutonu	ppor. Kazimierz Karwowski
dowódca plutonu	ppor. Stanisław August Józef Orpiszewski
dowódca I dywizjonu	mjr Kazimierz Siekierzyński
dowódca 1 baterii	por. Marian Liśkiewicz
dowódca plutonu	ppor. Mieczysław Emilian Garścia
dowódca 2 baterii	kpt. Ludwik Jan Pyrowicz
dowódca plutonu	ppor. Bolesław Wołk
dowódca II dywizjonu	mjr Alojzy Dylla
dowódca 4 baterii	kpt. Edward Bolesław Hubiński
dowódca plutonu	por. Bernard Zieliński
dowódca 5 baterii	kpt. Józef Tkaczuk
dowódca plutonu	ppor. Jerzy Budziszewski
dowódca III dywizjonu	mjr Jan Szczurek-Cergowski
dowódca 7 baterii	por. Bolesław Lorentz
dowódca 8 baterii	por. Romuald Olszewski
dowódca plutonu	ppor. Eugeniusz Szafruga
na kursie	por. Aleksander Marian Józef Dąbrowski

2 pac w kampanii wrześniowej

Artyleria ciężka w 1939 przed wybuchem II wojny światowej

Mobilizacja

Pułk był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” sformował:
W dniach 14–16 sierpnia 1939, w mobilizacji alarmowej:

• I dywizjon 2 pac typ I dla Korpusu Interwencyjnego
• dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 13 dla 13 DP
• pluton taborowy nr 13 dla 13 DP
• dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 27 dla 27 DP
• pluton taborowy nr 27 dla 27 DP

Od dnia 31 sierpnia 1939, w I rzucie mobilizacji powszechnej:

• dowództwo 2 pułku artylerii ciężkiej dla Armii Odwodowej „Prusy”
• II dywizjon 2 pułku artylerii ciężkiej typ I dla Armii Odwodowej „Prusy”
• dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 3 dla 3 DP Leg.
• pluton taborowy nr 3 dla 3 DP Leg.

Od dnia 4 września 1939, w II rzucie mobilizacji powszechnej, zmobilizowano lub rozpoczęto mobilizować:

• Ośrodek Zapasowy Artylerii Ciężkiej nr 1
• pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 2
• polowy szpital weterynaryjny nr 21
• polowy szpital weterynaryjny nr 22

Jako pierwszy zmobilizowano w terminie od Z+36 do Z+44 13 dywizjon artylerii ciężkiej dla 13 DP. Dywizjon został zmobilizowany terminowo, bez specjalnych trudności. 15 sierpnia wieczorem został załadowany do transportów kolejowych i odjechał w ślad za dywizją w skład Korpusu Interwencyjnego na Pomorze. Jako drugi w terminie od A+44 do A+60 zmobilizowano 27 dywizjon artylerii ciężkiej dla 27 DP. Również został terminowo zmobilizowany, jednak z bardzo słabymi końmi i wozami do dywizjonowej kolumny amunicyjnej. 16/17 sierpnia załadowany do transportów kolejowych i odwieziony na Pomorze w ślad za dywizją do Korpusu Interwencyjnego. I dywizjon 2 pułku artylerii ciężkiej zmobilizowano w czasie do A+66, terminowo i bez zakłóceń. Poważnym problemem dywizjonu była mała ilość koni odpowiednich dla artylerii ciężkiej typu AC (było tylko po jednej parze dyszlowej do armaty i jaszcza). Pozostałe pochodziły z poboru i nie wszystkie posiadały wymagane walory. Do ośmiokonnych zaprzęgów należało je wyćwiczyć w marszu i zgrać. 18 sierpnia dywizjon rozpoczął załadowanie do transportów kolejowych, do dnia 21 sierpnia został przewieziony trasą Kowel, Brześć n/B., Siedlce, Warszawę Łowicz, Kutn, Toruń do Gniewkowa koło Bydgoszczy, na Pomorzu. Wszedł w skład Korpusu Interwencyjnego. Dywizjon kwaterował w Gniewkowie i dwóch sąsiednich wsiach. 22 sierpnia z dywizjonu zdezerterowało dwóch żołnierzy pochodzenia niemieckiego. II dywizjon i dowództwo pułku mobilizowane były w mobilizacji powszechnej w terminie do 5 września; przeznaczone były do składu Armii Odwodowej „Prusy”.

Działania bojowe

Dywizjony „wojennego” 2 pac w okresie kampanii wrześniowej działały na różnych obszarach operacyjnych. I dywizjon posiadał dwanaście 105 mm armat wz.29 Schneider, natomiast II dywizjon dwanaście 155 mm haubic wz. 1917.

I dywizjon 2 pac

I dywizjon po zmobilizowaniu znalazł się w składzie Korpusu Interwencyjnego. W nocy z 31 sierpnia na 1 września, gdy znajdował się w marszu z Gniewkowa do m. Toruń–Rudak, został oddany do dyspozycji dowódcy Armii „Pomorze”. 3 września o godz. 3.00 po dwóch nocnych przemarszach dotarł do miejscowości Rudak. Od 4 września podlegał gen. bryg. Stanisławowi Grzmot-Skotnickiemu, który organizował obronę linii Wisły od Solca Kujawskiego do rzeki Drwęcy. 5 września przed wieczorem I/2 pac zajął stanowiska ogniowe na terenie poligonu toruńskiego. Na tych stanowiskach osłaniał marsz do Torunia jednostek Grupy Operacyjnej „Wschód” gen. bryg Mikołaja Bołtucia. 6 września został przydzielony do 4 Dywizji Piechoty. W jej składzie przegrupował się nocą 6/7 września w rejon lasu Brzezie. Po kolejnym nocnym marszu 7/8 września osiągnął rejon Brześcia Kujawskiego i Kruszyna. Dalej, po dziennym wypoczynku, nocą 8/9 września poprzez Kowal dotarł do Szewskich Bud. Kolejnej nocy maszerowano przez Łanięta, Strzelce; z uwagi na zmęczenie koni i ludzi po ponad 40 km marszu, ok. południa dywizjon doszedł do okolic Kotliska, gdzie stanął na postój.

W bitwie nad Bzurą

W nocy 10/11 września I/2 pac osiągnął rejon na zachód od Orłów, tam ok. godz. 9.00 zajął stanowiska ogniowe. 1 i 2 bateria wspierały ogniem armat natarcie piechoty na Bielawy. Przed wieczorem dywizjon pomaszerował zająć stanowiska nad rzeką Bzurą, w pobliżu miejscowości Sobota. Podczas domarszu bateria 3/2 pac została ostrzelana przez niemiecki samolot; poległ kanonier i utracono dwa konie. Nocą dywizjon przeprawił się przez Bzurę i zajął do świtu 12 września, w rejonie folwarku Mroga w pobliżu Bielawy, stanowiska ogniowe. Ok. godz. 11.00 I/2 pac otworzył obserwowany z punktów obserwacyjnych ogień do artylerii niemieckiej, a następnie do kontratakującej piechoty niemieckiej. Dywizjon wchodził w skład artylerii dywizyjnej 4 DP jako grupa ogólnego działania. I/2 pac wspierał natarcie 4 DP w kierunku Głowna. O godz. 19.00 dywizjon zajął stanowiska w rejonie Rulic, skąd wspierał natarcie 4 DP poprzez Władysławów, Wolę Zbrożkową na Głowno. Po godz. 22.00 dywizjon otrzymał rozkaz wycofania się do rejonu Orłów. 13 września dywizjon przeszedł do rejonu Dębowej Góry, gdzie wypoczywał. W nocy dywizjon przegrupował się do Szymanowic koło Zdun, gdzie od godz. 9.00 14 września zajął stanowiska ogniowe. Wraz z 4 dywizjonem artylerii ciężkiej i dywizjonem I/4 pal tworzył grupę artylerii ogólnego działania. Przez cały dzień wspierał walkę 67 pułku piechoty rejonie Lisiewice, Dąbkowice Górne i Dolne. Ostrzeliwał niemieckie baterie, które z kolei ostrzeliwały piechotę 4 DP. 15 września I/2 pac wspierał obronę północnego brzegu Bzury na odcinku Urzecze-Małszyce przez 4 DP; natarcie na tym kierunku prowadziła niemiecka 24 DP. O godz. 18.00 otrzymał rozkaz zwinięcia stanowisk i odmarszu do rejonu Różyce koło Łowicza.

Rano 16 września dywizjon dołączył do swoich taborów we wsi Różyce, wychodząc z podporządkowania 4 DP. Około godz. 15.00 tabory dywizjonu sformowały kolumnę marszową. W tym momencie zostały ostrzelane przez artylerię niemiecką i kilka czołgów; oficer żywnościowy ppor. Stefan Kozicki opanował panikę wśród taborytów. Podjęto marsz dywizjonu w kierunku Karsznic Dużych. W trakcie wychodzenia dywizjonu z Różyc, w sąsiedniej wsi niemiecka artyleria i czołgi ostrzelały tabory innej jednostki, które ogarnięte paniką wjechały na ruszający I dywizjon. W jej wyniku doszło do podzielenia dywizjonu na trzy grupy; w jednej znalazło się - dowództwo dywizjonu, 1 i 2 bateria, w drugiej - 3 bateria, w trzeciej - tabory. Podczas przechodzenia otwartych przestrzeni dywizjon był ostrzelany przez niemiecką artylerię i niemieckie patrole pancerne. Od tego momentu nie są znane jako pewne losy pierwszej grupy dywizjonu. Prawdopodobnie dowództwo I/2 pac z 1/2 pac i 2/2 pac dotarło do Lwówka, gdzie 17 września zostały zbombardowane przez lotnictwo niemieckie i poniosły duże straty. W następstwie tego porzucono sprzęt artyleryjski. Niewielkim grupom udało się przedrzeć do Modlina, lub uległy rozbiciu przedzierając się w następnych dniach przez Puszczę Kampinoską do Warszawy. Pozostali dostali się do niemieckiej niewoli. Tabory dywizjonu dostały się do niemieckiej niewoli 17 lub 18 września na północ od Łowicza.

3/2 pac wycofała się na północ bez strat, dotarła 16 września do Luszyna. W Luszynie bateria zajęła obronę ppanc., jeden z działonów ostrzelał skraj lasu w Woli Stępkowskiej, z którego wycofały się kompanie niemieckiego 1 pułku czołgów. Marsz baterii drogami polnymi spowodował nadmierne zmęczenie koni i grzęźnięcie armat w piaszczystych drogach. Wieczorem do baterii dotarł łącznik od mjr. Alojzego Dylli nakazujący marsz przez Lwówek, Sanniki w kierunku Wyszogrodu. Podjęto nocny marsz 16/17 września. Po ugrzęźnięciu jednego z dział w piasku pozostał przy nim por. Lorentz, a reszta pod dowództwem ppor. Moyseowicza pomaszerowała dalej i dotarła o godz. 6.00 do Lwówka. Por. Lorentz nie dołączył już do 3/2 pac. O godz. 8.00 bateria została silnie zbombardowana, poniosła znaczne straty osobowe i bardzo duże w koniach. Z uwagi na to, że nie było czym ciągnąć armat, pozostawiono je topiąc zamki w bagnie. Ocalała część baterii ruszyła w kierunku Iłowa, docierając o godz. 21.00 na miejsce. Po odpoczynku wyruszono w kierunku Warszawy. 18 września przed południem żołnierze 3 baterii dostali się do niemieckiej niewoli.

II dywizjon 2 pac

1 września w południe Chełm Lubelski został zbombardowany przez lotnictwo niemieckie. Spowodowało to utrudnienia w mobilizacji i jej spowolnienie. 2 września ok. godz. 14 miał miejsce drugi nalot, który spowodował pożar gorzelni; do gaszenia pożaru skierowano żołnierzy 2 pac. 5 września jako pierwsza wyjechała transportem kolejowym z Chełma bateria 5/2 pac, trasą przez Brześć n/B., Czeremchę, Siedlce do Warszawy, gdzie stała na Dworcu Wschodnim do 8 września, z uwagi na niemożliwość dalszej jazdy do składu Armii „Prusy”. Tego dnia została włączona do obrony Warszawy, walczyła w grupie artylerii bezpośredniego wsparcia na Pododcinku „Północ”, Odcinka „Warszawa-Zachód”. Walczyła w stolicy do jej kapitulacji. Do Warszawy dojechała też bateria 4/2 pac. Po krótkim postoju por. Romuald Olszewski otrzymał rozkaz pozostawienia na miejscu całej posiadanej amunicji i udania się marszem pieszym do Mińska Mazowieckiego i Siedlec. Po dojściu w okolice Latowicz, lotnictwo niemieckie zaatakowało kolumnę marszową baterii. Ataki lotnicze rozproszyły baterię i doszło do porzucenia haubic.

Jadąca od 6 września jako następna w kierunku Warszawy bateria 6/2 pac dotarła 7 września do zatoru w rejonie Mordy. Wyładowała się i po kilku dniach postoju w okolicznych lasach 14 września pomaszerowała na południe. 15 września znalazła się w Pieszowoli na południowy wschód od Parczewa. Została włączona w skład Armii gen. bryg. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego i otrzymała rozkaz marszu nocą 15/16 września do wsi Szczęśniki, a po wypoczynku do wsi Sawin, do dyspozycji dowódcy 41 Dywizji Piechoty rez. 18 września bateria 6/2 pac zajęła stanowiska ogniowe w rejonie Sawina, nocą 18/19 września prowadziła ostrzał niemieckich jednostek podchodzących od strony Włodawy, a także prowadziła pojedynki ogniowe z niemiecką artylerią. 19 września od godz. 8.00 6/2 pac wraz z artylerią lekką odpierała natarcie na Sawin niemieckiego batalionu piechoty zmotoryzowanej z kompanią czołgów i baterią zmotoryzowanej artylerii, ze składu niemieckiej 3 Dywizji Pancernej. Wspólnie z innymi bateriami ostrzelała niemieckie pododdziały na stanowiskach wyjściowych, unieszkodliwiając kilkanaście czołgów i ciężarówek. Następnie wsparła kontratak oddziałów 41 DP rez., który odrzucił niemieckie zgrupowanie w kierunku Łowczy. O zmroku 19 września 6/2 pac pomaszerowała w kolumnie 41 DP rez. do rejonu Wólki Leszczańskiej. 20 września bateria dotarła do Drogojówki. 21 września pomaszerowała przez Werbkowice, Terebeń, Malice na południowy zachód od Hrubieszowa.

W bitwie pod Tomaszowem Lubelskim

Nocą 22/23 września dotarła do kolonii Michałów, 23 września wsparła 41 DP rez. w walce z elementami niemieckiej 2 DPanc. na linii Łaszczów-Wożuczyn. Nocą 23/24 września bateria por. Bernarda Zielińskiego dotarła do Krynic, a 24 września osiągnęła rejon miejscowości Adamów. 25 września, w ramach grupy artylerii mjr. Smyczyńskiego, wspierała walki 41 DP rez. o wieś Kaczórki, a następnie maszerowała po trasie Kaczór, Namule, Malewszczyzna, stacja kolejowa Krasnobród, Majdan Kasztelański. Ponownie weszła do walki o Majdan Kasztelański, Górecko Stare i Brzeziny. 26 września 6/2 pac wspierała walki 41 DP rez. z niemiecką 8 DP w Górecku Kościelnym i lasach na północ od Aleksandrowa. 27 września w rejonie Majdanu Kasztelańskiego, w związku z kapitulacją dywizji, trafiła do niemieckiej niewoli. Dowództwo II/2 pac, po dojechaniu do rejonu Stok Lacki koło Siedlec, nie mogło kontynuować jazdy w kierunku Warszawy z uwagi na zablokowanie torów kolejowych. Mjr Adam Jankowski zameldował o tym fakcie do Naczelnego Dowództwa WP w Brześciu nad Bugiem. Otrzymał rozkaz powrotu do garnizonu. Ostatecznie dowodził, z dowództwem II/2 pac, bateriami 4/9 pac, 5/9 pac i 6/9 pac, w ramach Dywizji Kombinowanej gen. bryg. Jerzego Wołkowickiego, dzieląc dalsze jej losy.

Dowództwo 2 pac

Dowództwo 2 pac i II dywizjon haubic 155 mm pierwotnie przeznaczone były do Armii „Prusy”. Z powodu dramatycznego rozwoju wypadków na obszarze armii gen. Dąb-Biernackiego, 2 pac (bez I dac) skierowano do innych zadań. Dowództwo 2 pac wyjechało z garnizonu w ślad za bateriami dywizjonu II/2 pac 6 września. Już 7 września dowództwo utknęło w zatorze w miejscowości Mordy. Z tego względu 9 września wyładowano się z transportu kolejowego. Następnie przez Międzyrzec Podlaski, Włodawę powrócono do Chełma Lubelskiego, który osiągnięto 13 września. W garnizonie ppłk dypl. Bolesław Pyszora zorganizował z artylerzystów pieszy dywizjon i objął jego dowództwo. Został on włączony do składu III Brygady Piechoty pod dowództwem płk. Stanisława Tatara, która z kolei weszła w skład 1 Dywizji Piechoty Legionów w Armii gen. bryg. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego. W jej składzie prowadził walki do samego końca działania dywizji; jego skład nie jest znany.

Oddział Zbierania Nadwyżek 2 pac

Po zmobilizowaniu jednostek bojowych w ramach mobilizacji alarmowej i I rzutu powszechnej przystąpiono do mobilizacji pododdziałów i oddziału formowanych w II rzucie mobilizacji, plutonu marszowego 2 pac i dwóch szpitali weterynaryjnych. Pluton marszowy został sformowany do 6 września i w dniu następnym wymaszerował w ślad za pułkiem. Dalszy jego los pozostał nieznany. OZN 2 pac pod dowództwem mjr. Szymańskiego z bateriami pod dowództwem ppor. rez. Witolda Pomirskiego i por. Pittela, weszły w skład formowanego w koszarach 2 pac Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 1 w Chełmie Lubelskim. Dowództwo Ośrodka objął ppłk Michalik.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Dowództwo
dowódca pułku	ppłk dypl. Bolesław Pyszora
adiutant pułku	kpt. Witold Wiktor Zaborowski
oficer zwiadowczy	por. Józef Mieczysław Kopeć
oficer łączności	por. Emil Tadeusz Pyda
I dywizjon
dowódca	mjr Alojzy Dylla
adiutant dywizjonu
oficer zwiadowczy	por. Aleksander Dąbrowski
oficer żywnościowy	ppor. rez. Stefan Kozicki
dowódca kolumny amunicyjnej	ppor. rez. Stefan Granat
dowódca 1 baterii	por. Jacinowski
dowódca 2 baterii	kpt. Ludwik Pyrowicz
dowódca 3 baterii	por. Bolesław Lorentz
oficer ogniowy	ppor. rez. Zbigniew Moyseowicz
II dywizjon
dowódca dywizjonu	mjr Adam Jankowski
dowódca 4 baterii	por. Romuald Olszewski
dowódca 5 baterii	por. Zygmunt Wydra
oficer ogniowy	ppor. rez. Tadeusz Pereta
dowódca 6 baterii	por. Bernard Zieliński

Symbole pułkowe

Sztandar

17 lipca 1938 w Zamościu, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, marszałek Edward Śmigły-Rydz wręczył płk. Lucjanowi Jasińskiemu sztandar ufundowany przez społeczeństwo Chełma. Nadanie sztandaru i zatwierdzenie jego wzoru zostało ogłoszone w Dodatku Tajnym nr 6 do Dziennika Rozkazów MSWojsk. z 5 maja 1938, poz. 61.
Sztandar został wykonany zgodnie z wzorem określonym w Dekrecie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 listopada 1937 o znakach wojska i marynarki wojennej opublikowanym w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 5 z 28 stycznia 1938. Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w środku którego wyhaftowano orła w wieńcu z wawrzynu. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, znajdowały się cyfry 2 w mniejszych wieńcach z wawrzynu.

Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach:

• w prawym górnym – wizerunek M.B. Chełmskiej
• w lewym górnym – wizerunek Świętej Barbary
• w prawym dolnym – godło ziemi chełmskiej
• w lewym dolnym – odznaka pamiątkowa pułku

Na ramionach krzyża kawalerskiego znajdowały się wyhaftowane nazwy i daty ważniejszych oddziałów które utworzyły pułk:

• na górnym – Kałkuny-Dyneburg 27 IX 1919; Brzostowica 21-24 IX 1920
• na dolnym – Chyrów 15 V 1919; Lwów 20 XII 1918-30 IV 1919
• na lewym – Wiślica 26 I 1919; Dębogóry 3 II 1919
• na prawym – Kijów kwiecień-maj 1920; Brzeżany 16-21 VI 1919

Odznaka pamiątkowa

14 grudnia 1937 minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 2 pułku artylerii ciężkiej. Odznaka o wymiarach 42x32 mm stanowi wieniec laurowy, srebrno oksydowany, na którym umieszczono herby Poznania, Krakowa oraz miniaturę odznaki Armii Polskiej we Francji. W środku wieńca emaliowany herb Chełma, wsparty na złocistym płomieniu gorejącej bomby. Jednoczęściowa - oficerska wykonana w srebrze, emaliowana. Na rewersie próba srebra i imiennik grawera. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.

Żołnierze pułku

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Stopień, imię i nazwisko	Okres pełnienia służby	Kolejne stanowisko
Dowódcy pułku
płk art. Eugeniusz Gałuszyński	15.05.1921 –
ppłk/płk art. Jan Chmurowicz	12.05.1922 – 4.09.1929
płk art. Leon Czechowicz	1932
ppłk / płk art. Lucjan Jasiński	X 1934 – 1938
ppłk dypl. art. Bolesław Pyszora	do IX 1939
Zastępcy dowódcy pułku
mjr/ppłk art. Jan Chmurowicz	7.11.1921 – 12.05.1922
ppłk art. Ludwik Ząbkowski	1922–1927
ppłk art. Zenon Adamowicz	1927 – XII 1929	komendant OC Czerwony Bór
ppłk dypl. art. inż. Czesław Kunert	XII 1929 - III 1931
ppłk dypl. art. inż. Kazimierz Stefczyk	1 IV 1931 – VI 1934	komendant PKU Dubno
ppłk art. Jan Chylewski	od VI 1934
ppłk dypl. Władysław Bendarski	1939

Żołnierze 2 pułku artylerii ciężkiej - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Stopień, nazwisko i imię	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
ppor. rez. Brzeziński Zygmunt	inżynier elektryk		Katyń
por. Chmura Maksymilian	żołnierz zawodowy	oficer zwiadowczy 2 pac	Katyń
ppor. rez. Fabianowski Jan	inżynier bud. wodn.		Katyń
ppor. rez. Feldt Roman	student UW		Katyń
ppor. rez. Florkiewicz Zbigniew	urzędnik	pracował w Lublinie	Katyń
mjr Jankowski Adam	żołnierz zawodowy	(e)	Charków
ppor. Karwowski Kazimierz	żołnierz zawodowy	dowódca plutonu szkoły podofic.	Charków
por. Liśkiewicz Marian	żołnierz zawodowy	dowódca 1/2 pac	Katyń
kpt. Marszałek Stanisław	żołnierz zawodowy	oficer mobilizacyjno-materiałowy	Katyń
por. Matraszek Mieczysław	żołnierz zawodowy	zastępca oficera mobilizacyjnego	Katyń
ppor. rez. Oleszkiewicz Eugeniusz	urzędnik		Katyń
ppor. rez. Piasecki Józef	urzędnik	sąd w Lublinie	Katyń
por. rez. Sotowski Stanisław	absolwent UAM	Wojewódzki Urząd Rolny w Lublinie	Katyń
ppor. rez. Tacikowski Euzebiusz	inżynier	ZUS w Warszawie	Katyń
ppor. rez. Terlecki Włodzimierz	lekarz weterynarii	praktyka w Radomiu	Charków
ppor. Wołk Bolesław	żołnierz zawodowy	dowódca plutonu 2/2 pac	Charków

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 – 1939. Londyn: 1975.
• Jan Gintel: Zarys historji wojennej 2-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Krzysztof Handke: Kalendarium Garnizonu Leszczyńskiego 1920-2000. Leszno: Wydawnictwo Instytutu im. gen. Stefana "Grota" Roweckiego, 2003. ISBN 83-913624-5-0.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Piotr Zarzycki: 2 Pułk Artylerii Ciężkiej Ziemi Chełmskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 111. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1999. ISBN 83-87103-97-7.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Wyd. 5. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.