Adam Stanowski
Adam Stanowski, ps. Saski (ur. 19 kwietnia 1927 w Gdańsku, zm. 7 lutego 1990 w Lublinie) – polski działacz katolicki, więzień stalinowski, opozycjonista w czasach PRL, senator I kadencji.
| |
| Data i miejsce urodzenia |
19 kwietnia 1927 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
7 lutego 1990 |
| Senator I kadencji | |
| Okres |
od 18 czerwca 1989 |
| Przynależność polityczna | |
| Odznaczenia | |
| |
Życiorys
edytuj
Syn Stanisława (1886–1963), m.in. urzędnika polskiej Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych z siedzibą w Wolnym Mieście Gdańsku i następnie w Toruniu, działacza Stronnictwa Pracy i Stronnictwa Demokratycznego, oraz Zofii z domu Lateiner (1898–1980), urzędniczki[1].
Od 1941 w konspiracyjnych grupach katolickich związanych z Sodalicją Mariańską, od 1942 w Szarych Szeregach, od 1943 żołnierz Armii Krajowej w Zgrupowaniu Pułku „Baszta”[1]. Był uczestnikiem powstania warszawskiego (pseudonim Saski), uległ poparzeniu w pierwszym dniu walk. Przebywał kolejno w szpitalu prowadzonym przez elżbietanki w Warszawie, w wojskowym obozie przejściowym w Skierniewicach i w tamtejszym szpitalu św. Stanisława[1][2][3].
Po wojnie działacz akademickiej Sodalicji Mariańskiej, był zastępcą prefekta tymczasowego zarządu koła gdańskiego, następnie w latach 1948–1949 prefektem organizacji na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i sekretarzem generalnym krajowego Związku Akademickich Sodalicji Mariańskich (ZASM)[1]. W latach 1949–1950 studiował pedagogikę społeczną pod kierunkiem Heleny Radlińskiej i Sergiusza Hessena na Uniwersytecie Łódzkim, uzyskując absolutorium. W październiku 1950 wstąpił do Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w Warszawie[1]. Aresztowany przez funkcjonariuszy UB w lutym 1949 w związku ze śledztwem przeciw organizacji Juventus Christiana (zwolniony po 3 miesiącach) i ponownie w grudniu 1950 jako były członek kierownictwa ZASM[1]. W 1951 skazany wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie na 7 lat pozbawienia wolności, więziony w Zakładzie Karnym we Wronkach; został zwolniony w 1955[1].
W 1956 ukończył pedagogikę na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W 1969 uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim stopień naukowy doktora, broniąc pracy Odpowiedzi autoidentyfikacyjne jako wskaźnik postaw wobec religii, przygotowanej pod kierunkiem Stefana Nowaka[1]. Od połowy lat 50. był pracownikiem naukowym KUL oraz działaczem Klubu Inteligencji Katolickiej, w latach 1969–1971 zasiadał w zarządzie KIK[1]. Przez wiele lat pełnił funkcję redaktora miesięcznika „Więź” oraz redaktora „Zeszytów Naukowych KUL”.
W październiku 1967 jako delegat Episkopatu Polski brał udział w III Światowym Kongresie Apostolstwa Świeckich w Rzymie[1]. Od połowy lat 70. prowadził aktywną działalność opozycyjną. W 1976 sygnował List 101, zainicjowany przez przeciwników zmian w Konstytucji PRL. Autor artykułów w niezależnym piśmie „Spotkania”. W 1978 został jednym z członków założycieli i wykładowcą Towarzystwa Kursów Naukowych.
Był tajnym współpracownikiem SB jako TW „Romuald”[4][5]. Miał być zarejestrowany do 1982[6]. W latach 1982–1989 był rozpracowywany przez funkcjonariuszy bezpieki[7].
W 1980 został przewodniczącym tymczasowego komitetu założycielskiego, a następnie komisji uczelnianej NSZZ „Solidarność” na KUL; ze względu na stan zdrowia zrezygnował w październiku 1981. Wszedł w skład MKZ Regionu Środkowo-Wschodniego związku, a w 1981 stanął na czele zespołu doradców zarządu regionu. Był redaktorem naczelnym niezależnego pisma „Miesiące” oraz ekspertem na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „S” w Gdańsku[7]. W stanie wojennym członek tajnego Tymczasowego Zarządu Regionu Środkowo-Wschodniego NSZZ „Solidarność”[8], kierownik podziemnej Wszechnicy Związkowej oraz uczestnik niejawnej Rady Edukacji Narodowej[1]. Po zakończeniu stanu wojennego był współzałożycielem Klubu Katolickiego w Lublinie, zorganizowanego w opozycji do lubelskich struktur KIK kierowanych przez Ryszarda Bendera, a następnie jego prezesem (1985–1987)[1][9]. Działał w ruchu Comunione e Liberazione, współpracował ze stowarzyszeniem Russia Cristiana[1]. W latach 1986–1990 był współtwórcą i kierownikiem Studium Katolickiej Nauki Społecznej przy Duszpasterstwie Ludzi Pracy w Stalowej Woli. W maju 1989 na polecenie Senatu KUL współorganizował filię Wydziału Nauk Społecznych KUL w Stalowej Woli[1]. Do końca lat 80. wielokrotnie zatrzymywany i poddawany rewizjom[6].
Członek Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie[7]. Brał udział w rozmowach Okrągłego Stołu w podzespole do spraw oświaty, nauki i postępu technicznego. W czerwcu 1989 został wybrany na senatora I kadencji z ramienia Komitetu Obywatelskiego w województwie lubelskim. Zmarł w lutym 1990 w trakcie senackiej kadencji. Pochowany w części komunalnej cmentarza przy ul. Lipowej w Lublinie (kwatera P4KK/1/26)[10].
Życie prywatne
edytujW 1958 zawarł związek małżeński z Aliną z domu Samborską[1] (1930–2012[11]), działaczką harcerską i nauczycielką akademicką[1]. Miał z nią trzech synów: Krzysztofa Piotra, Macieja i Jana Michała[1].
Publikacje
edytuj- Czego Sobór oczekuje od nas?, „Tygodnik Powszechny”, nr 6, 1963.
- Helena Radlińska, „Znak”, nr 21, 1969, s. 1333–1340.
- Chrześcijanie wobec praw człowieka. Dyskusja panelowa w KIK-u w Warszawie, „Spotkania”, nr 3–4, 1978, s. 14–17.
- Polacy wobec wyboru Papieża – badania ankietowe, 1979.
- Czym jest „non violance”, „Spotkania”, nr 31, 1986, s. 164–172.
- Uniwersytet ludowy i młode pokolenie chłopów, 1981.
- Razem czy osobno. Perspektywy niezależnego i autentycznego ruchu harcerskiego po VII zjeździe ZHP. Próba ekspertyzy, „Bratnie słowo. Pismo Kręgu Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego”, nr 5, 1981, s. 1–3.
- Droga Krzyżowa, 1982.
- Ojczyzna – nauka – cnota. Od filomatów do harcerstwa, „Zeszyty Bratniego Słowa”, nr 1, 1985, s. 21–32.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Andrzej A. Zięba, Adam Stanowski, [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny [online], Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny [dostęp 2025-05-03]. Wersja drukowana: Polski Słownik Biograficzny, t. 42, Instytut Historii PAN, 2003–2004.
- ↑ Adam Stanowski [online], 1944.pl [dostęp 2020-02-09].
- ↑ Michał Stanowski, „Był cholernym legalistą”, [w:] Historia Mówiona [online], teatrnn.pl, 10 lutego 2014.
- ↑ Maciej Sobieraj, Między oporem a lojalnością. Działania SB wobec KUL na przykładzie rozpracowania prof. Jerzego Kłoczowskiego, Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2015, ISBN 978-83-7629-916-7.
- ↑ Afera z esbekiem w Lublinie – PO musiała się wycofać [online], wp.pl, 27 maja 2011 [dostęp 2025-05-03].
- ↑ a b Łukasz Kijek, Adam Stanowski [online], teatrnn.pl [dostęp 2018-06-13].
- ↑ a b c Mirosława Łątkowska, Adam Borowski, Adam Stanowski, encysol.pl [zarchiwizowane 2019-01-28].
- ↑ Alfred Wierzbicki (red.), Adam Stanowski (1927–1990), Lublin: Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej „Gaudium”, 2004, s. 52–58, ISBN 83-89659-10-7.
- ↑ Historia Mówiona: Przed Komitetem Obywatelskim – Michał Stanowski – fragment relacji świadka historii z 10 lutego 2014 [online], teatrnn.pl [dostęp 2025-05-03].
- ↑ Cmentarze komunalne w Lublinie [online], Grobonet [dostęp 2020-08-22].
- ↑ Alina Stanowska [online], teatrnn.pl [dostęp 2025-05-03].
Bibliografia
edytuj- Życiorys, adamstanowski.org [zarchiwizowane 2016-03-04].
- Mirosława Łątkowska, Adam Borowski, Adam Stanowski, encysol.pl [zarchiwizowane 2019-01-28].
- Andrzej A. Zięba, Adam Stanowski, [w:] Internetowy Polski Słownik Biograficzny [online], Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny [dostęp 2025-05-03]. Wersja drukowana: Polski Słownik Biograficzny, t. 42, Instytut Historii PAN, 2003–2004.
- Alfred Wierzbicki (red.), Adam Stanowski (1927–1990), Lublin: Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej „Gaudium”, 2004, ISBN 83-89659-10-7.