Adolf Nowaczyński

polski pisarz, satyryk, działacz polityczny

Adolf Nowaczyński (ur. 9 stycznia 1876 w Podgórzu, zm. 3 lipca 1944 w Warszawie) – polski pisarz, dramaturg, satyryk, poeta, publicysta, eseista, krytyk, działacz polityczny i społeczny. Używał przydomku Neuwert; pseudonimów: Adolf Neuwert, Adolf Przyjaciel, Anecki N., Antisperanto, Artur Amis, Clarus, Clarus Adolf, Halban, Junius, Mścisław Kamień Młyński, Nova, Paweł Turbia Wiewiórski, Przyjaciel, Sowizdrzał i kryptonimów: a (a), a. n. (a. n.), A. N., A. Nów., ad. now., Ad. Now. (Ad. Now.), Ann., Cl., Clar., n. (n), N, N. a. (n. a.), N. N., nów, x.

Adolf Nowaczyński
Ilustracja
Imię i nazwisko urodzenia

Adolf, Antoni, Artur[1]

Data i miejsce urodzenia

9 stycznia 1876
Podgórze (obecnie dzielnica Krakowa)

Data i miejsce śmierci

3 lipca 1944
Warszawa

Miejsce spoczynku

Powązki w Warszawie

Odznaczenia
Order Lwa Białego V klasy (Czechosłowacja)
Grób Adolfa Nowaczyńskiego na cmentarzu Powązkowskim

Życiorys

edytuj

Syn Antoniego, radcy sądu apelacyjnego, i Ludwiki z Kornbergerów de Cronberg. Uczęszczał do gimnazjów: Marcina Wadowity w Wadowicach (1885-1887), Nowodworskiego w Krakowie (1887-1893), w Rzeszowie (1893-1895). Maturę zdał w Krakowie w Gimnazjum św. Jacka w terminie jesiennym w 1895. Studiował w Uniwersytecie Jagiellońskim na Wydziale Prawa (w roku akademickim 1895/1896) oraz literaturę na Wydziale Filozoficznym (trzy semestry, 1896-1897), uczęszczał m.in. na wykłady: Stanisława Tarnowskiego, ks. Stefana Pawlickiego, Wilhelma Creizenacha, Stanisława Windakiewicza.

Pierwsze kontakty Nowaczyńskiego z literaturą nastąpiły już w gimnazjum w Rzeszowie, gdzie zorganizował (według własnego świadectwa) pierwszy w Galicji wieczór dla uczczenia Słowackiego. Około roku 1895 związał się z Kółkiem Literackim spotykającym się w krakowskiej kawiarni Lesisza (brali w nim udział m.in. Władysław Orkan, Maciej Szukiewicz, Adam Łada-Cybulski, Edward Leszczyński, Stanisław Sierosławski). Zaangażował się w przygotowania do wydawania artystycznego pisma „Wolne Słowo” (do jego ukazania się nie doszło). Blisko współpracował z krakowskim „Życiem”, gdzie debiutował recenzjami powieści Wincentego hr. Łosia (1897, nr 1, s. 10). Wspólnie z Maciejem Szukiewiczem aktywnie uczestniczył w sprowadzeniu do Krakowa Stanisława Przybyszewskiego; uważanego w tamtym czasie za jeden z filarów cyganerii; przez jakiś czas pozostawał w jego otoczeniu. Po skandalu wywołanym w restauracji Rosenstocka, gdzie w dzień zabójstwa cesarzowej austriackiej Elżbiety (10 września 1898) wzniósł okrzyk „Vive l’anarchie!”, wyjechał na ponad rok do Monachium.

Wrócił do Krakowa w 1900 r. z zaawansowaną gruźlicą. Wyleczył się dzięki pobytowi w Meranie (dwukrotnie – zimą 1900/1901 i 1901/1902) oraz w Zakopanem. Tam zetknął się z jednym ze swych duchowych wzorców – bratem Albertem Adamem Chmielowskim. Za jednego z najdoskonalszych artystów uznawał Wyspiańskiego, o którym wypowiadał się zawsze w tonie najwyższej aprobaty (był on chyba jedynym artystą, o którym Nowaczyński nigdy nie wypowiedział się negatywnie).

Jako dramaturg debiutował Nowaczyński na scenie krakowskiej 18 października 1902 r., podczas wieczoru jubileuszowego Konopnickiej, przeróbką jej noweli Miłosierdzie gminy, wystawioną tutaj jako Miłosierdzie ludzkie. W 1903 w trakcie trwania tzw. kampanii antysienkiewiczowskiej opowiedział się po stronie Stanisława Brzozowskiego. W lutym i w marcu 1903 wspólnie z Brzozowskim prowadził akcję odczytową (m.in. w Warszawie i w Łodzi).

 
Portret Adolfa Nowaczyńskiego z 1906 roku (mal. Leon Wyczółkowski)

W 1904 przeprowadził się do Warszawy. Nie zerwał kontaktów z Krakowem, pojawiając się na premierach swoich sztuk i współpracując z kabaretem artystów Zielony Balonik (1905-1912) – jest autorem jednego z najciekawszych reportaży z kabaretu (Igraszki Zielonego Balonika, „Świat” 1909, nr 18, s. 9-11) – a jednocześnie z Figlikami Arnolda Szyfmana i z warszawskim kabaretem Momus. Po rewolucji 1905–1907 konsekwentnie zbliżał się do stanowisk pozytywistycznych, głosił program realizmu politycznego i etyzacji społeczeństwa. Od 1907 r. skłaniał się wyraźnie ku Narodowej Demokracji. W 1911 rozpoczął kampanię o przywrócenie czci i należnego miejsca w historii Aleksandrowi Świętochowskiemu. W 1913 został na krótko dyrektorem Teatru Rozmaitości. W czasie I wojny światowej znalazł się w 1 Pułku I Brygady Legionów Piłsudskiego. Przed zakończeniem wojny został osadzony w więzieniu (za rzekomą dezercję) i skazany na 8 miesięcy twierdzy; uwolnienie nastąpiło wskutek zakończenia wojny.

W Polsce niepodległej Nowaczyński prowadził wiele kampanii prasowych, zwalczając swoich przeciwników w pełnych niewybrednych inwektyw publikacjach. W 1920 jako pierwszy przedarł się na Kowieńszczyznę (udając niemowę); był obecny podczas rozmów Piłsudskiego z Wojciechowskim na Moście Poniatowskiego podczas zamachu majowego w 1926 r. Był członkiem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich. W 1931 otrzymał od prezydenta Czechosłowacji Tomasza Masaryka order Lwa Białego za szczególny wkład w rozwój stosunków polsko-czeskich. Wskutek radykalnych poglądów skierowanych przeciw Piłsudskiemu i jego obozowi był trzykrotnie ciężko pobity (w 1927, 1929 i 1931); w ostatnim przypadku stracił oko.

8 marca 1924 w lesie wawerskim pojedynkował się z ppłk. SG Zygmuntem Dzwonkowskim. Powodem był artykuł zamieszczony tydzień wcześniej w „Myśli Narodowej”, w którym jako znany z ciętego pióra i złośliwych epitetów dramatopisarz i kalamburzysta wypomniał „hauptmannowi von Dzwonkowskiemu”, że wysługiwał się Niemcom[2].

Nowaczyński interesował się kulturą Wielkopolski, która była dla niego przykładem praktycznego przełożenia idei pozytywistycznych. Zainteresowania te szczególnie uzewnętrzniły się w latach trzydziestych: dał im wyraz w książkach Warta nad Wartą (Poznań 1937) oraz Poznaj Poznań (Poznań 1939); był wtedy również stałym publicystą poznańskiego miesięcznika katolickiego „Tęcza”.

Już od lat 20. sympatyzował z faszyzmem. W 1922 roku pisał z entuzjazmem: „Początek dały Włochy. Reakcja Arjów zrodziła się w Genui […] Początek dały Włochy młode, dorastające, żołnierskie, entuzjastyczne! Giovinezza! Giovinezza! Początek dał on! Syn kowala spod Forli i jego drużyny w czarnych koszulach, chłopaki młode ze szkół, z uniwersytetów, z warsztatów, ze sklepów, studenty, akademiki, giovinezza, ale z inteligencji, z inteligencji”. Rok później pisał do Benito Mussoliniego: „Roma dała wzór Sarmacji, / Jak dać dojść do głosu nacji. / […] za Romy wzorem / Przybywaj kończyć kuracji / Na »czerwonkę« chorej nacji[3].

W 1938 odbył podróż do Palestyny, z której opublikował cykl reportaży (na łamach „Kroniki Polski i Świata”). W swej publicystyce bardzo często wyrażał poglądy antysemickie[4]. W 1939 roku jego teksty, publikowane w „Prosto z Mostu” były mocno antysemickie, zapowiadające wypędzenie Żydów oraz palenie książek żydowskich autorów[5].

Wiadomość o zbliżającej się wojnie zastała go u rodziny w Wojniłowie pod Kałuszem (w województwie stanisławowskim). Przyjechał do Warszawy, gdzie przeżył początek działań wojennych, lecz już 7 lub 8 września powrócił do Wojniłowa. Tam po 17 września został aresztowany przez NKWD, po czym wypuszczony przedostał się do Lwowa. Przez zieloną granicę ponownie wrócił do Warszawy (w październiku 1939), gdzie włączył się w prace Rady Głównej Opiekuńczej. Wraz z Władysławem Zyglarskim i Ferdynandem Goetlem tworzył tzw. „grubą trójkę” Komitetu Pomocy dla głodujących pisarzy. Podczas okupacji publikował w prasie podziemnej (najprawdopodobniej w redagowanym przez Goetla i Wilama Horzycę piśmie „Nurt”). Był dwukrotnie aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku (we wrześniu 1940 i wrześniu 1942). Mimo to jego artykuł atakujący sanację wykorzystano w niemieckiej gadzinowej prasie podczas okupacji[6].

Ostatnie tygodnie życia spędził w Milanówku. Zmarł w szpitalu św. Rocha w Warszawie 3 lipca 1944. Został pochowany na Powązkach (kwatera 51-3-15/16)[7] 6 lipca 1944[8].

Nowaczyński był dwukrotnie żonaty – z Wiktorią Gottowt (siostrą znanej aktorki dramatycznej Heleny Sulimy) oraz z Heleną Majewską primo voto Boniecką; z pierwszego małżeństwa miał córkę Marię (ur. 1 maja 1907).

Twórczość

edytuj
 
Scena ze sztuki Wielki Fryderyk
  • Małpie zwierciadło[9] (1902)
  • Facecje sowizdrzalskie (1903)
  • Skotopaski sowizdrzalskie[10] (1904)
  • System doktora Caro. Utopia humorystyczna[11] (1927)

Dramaty i komedie

edytuj
  • Smocze gniazdo[12] (1905)
  • Wielki Fryderyk[13] (1910)
  • Cyganeria Warszawska[14] (1912)
  • Komendant Paryża (1926)
  • Wiosna narodów[15] (1929)
  • Komedia amerykańska[16] (1931)

Pozostałe

edytuj
  • Studia i szkice[17] (1901)
  • Wizerunek Mikołaja Reja z Nagłowic[18] (1905)
  • Wczasy literackie[19] (1905)
  • Szkice literackie[20] (1918)
  • Góry z piasku[21] (1922)
  • Pamflety[22] (1930)
  • Plewy i perły (1934)
  • Słowa, słowa, słowa (1938)

Przypisy

edytuj
  1. Liber Baptismorum Parafii Rzymskokatolickiej pw. św. Józefa w Krakowie-Podgórzu.
  2. Stanisław Milewski, Pojedynki na wokandzie.
  3. J. Tomasiewicz Naprawa czy zniszczenie demokracji? : tendencje autorytarne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej 1921-1935, Katowice 2012, s. 141
  4. Adolf Nowaczyński, Instytut Judognostyczny, „Prosto z mostu”, 5 (26), 25 czerwca 1939, s. 8, Cytat: Wiązanie tedy odporu białej rasy, wszczętego przeciw wampiryzmowi wypranego Nad i Międzynarodu tylko z Niemcami i tylko z Hitler-Treppen-Niamcami jest sobie zwykłym szwindlem żydowskim i spekulacją na chroniczne otumanienie omroczonych Europejczyków. Że to idzi ena ich benefis, więc Oni, zawsze Oni postępują z sensem wpompowując takie sugestie w lechickie łepetyny. Ale co robić potem z takimi naiwniakami i prościnkami jak Pankracy, Serwacy, Bonifacy, January, jak Bartel (Łyczakowski) i t.p. typami, które ten truizm powtarzają. Otóż dla Takich i tym podobnych trzeba założyć właśnie Instytut Judognostyczny!.
  5. Adolf Nowaczyński, Ofensywa: Varia, „Prosto z mostu”, V (28), 9 lipca 1939, s. 8, Cytat: Na dalsze zawżdydzenie doszczętnie nie pozwolimy. I wcześniej czy później od fazy może i perswazji (starszej generacji) przejdzie młódź awangardowa do action directe, do fizyki. To już się zbliża i to przyjdzie całkiem niespodziewanie ale nieubłaganie [...] Nadto czas by już i pora wybrać plac, na którym będzie symbolicznie scałopalona hyperprodukcja hiperkakuany.
  6. Adolf Nowaczyński, Chłoptaś był miły... ale nie apropos, „Nowy Kurier Warszawski” (104), 3 maja 1941, s. 2, Cytat: „Gazeta Warszawska” z dn. 8 stycznia 1930 została skonfiskowana za następujący artykuł Adolfa Nowaczyńskiego: A dieu... [...] Sanacyjna sielanka już za nami!.
  7. Cmentarz Stare Powązki: PAULINA CZYSZKOWSKA, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-02-17].
  8. Dzisjsze pogrzeby, „Nowy Kurier Warszawski”, VI (159), 6 lipca 1944, s. 3, Cytat: Zmarli: [...] 8) Nowaczyński Adolf, l. 68, literat-publicysta [...] Pogrzeb zmarłych odbył się dzisiaj na cmentarzu powązkowskim.
  9. Adolf Nowaczyński, Małpie zwierciadło : satyry, wyd. 1902 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  10. Adolf Nowaczyński, Skotopaski sowizdrzalskie, wyd. 1904 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  11. Adolf Nowaczyński, System doktora Caro : utopja humorystyczna [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  12. Adolf Nowaczyński, Smocze gniazdo, albo Wybawienie dyabła z szlacheckiej opressyi : dramat z czasów zygmuntowskich [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  13. Adolf Nowaczyński, Wielki Fryderyk : powieść dramatyczna, wyd.1910 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  14. Adolf Nowaczyński, Cyganerya warszawska : sztuka w czterech aktach, wyd. 1912 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  15. Adolf Nowaczyński, Wiosna narodów : (w cichym zakątku) : komedja historyczna w 4 aktach, wyd. 1929 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  16. Adolf Nowaczyński, Teatr Telewizji [online].
  17. Adolf Nowaczyński, Studya i szkice, wyd. 1901 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  18. Adolf Nowaczyński, Wizerunek Mikołaja Reja z Nagłowic, wyd. 1905 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  19. Adolf Nowaczyński, Wczasy literackie, wyd. 1906 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  20. Adolf Nowaczyński, Szkice literackie, wyd. 1918 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  21. Adolf Nowaczyński, Góry z piasku : szkice, wyd. 1922 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  22. Adolf Nowaczyński, Pamflety, 1930 [online], polona.pl [dostęp 2018-04-10].

Bibliografia

edytuj
  • Anna Kieżuń: Spór z tradycją romantyczną. O działalności pisarskiej Adolfa Nowaczyńskiego. Białystok 1993.
  • Jakub A. Malik: Adolf Nowaczyński: między modernizmem a pozytywizmem. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2002. ISBN 83-7363-100-3.
  • Andrzej Niewiadowski: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, s. 49-50. ISBN 83-210-0892-5.
  • Stanisław Milewski: Pojedynki na wokandzie, cz. 1. „Palestra”, nr 1-2/2009.

Linki zewnętrzne

edytuj