Aleksander Żabczyński (aktor)
Aleksander Żabczyński, właśc. Bożydar Aleksander Żabczyński (ur. 24 lipca 1900 w Warszawie, zm. 31 maja 1958 tamże) – polski aktor teatralny, estradowy, kabaretowy i filmowy. Jeden z najpopularniejszych polskich aktorów dwudziestolecia międzywojennego, amant filmowy. Kapitan rezerwy artylerii Wojska Polskiego i Polskich Sił Zbrojnych.
| ||
 Aleksander Żabczyński w rewii „Złota defilada” w teatrze „Morskie Oko” | ||
| Imię i nazwisko | Bożydar Aleksander Żabczyński | |
| Data i miejsce urodzenia | 24 lipca 1900 Warszawa | |
| Data i miejsce śmierci | 31 maja 1958 Warszawa | |
| Zawód | aktor | |
| Współmałżonek | Maria Żabczyńska | |
| Lata aktywności | 1922–1958 | |
| Odznaczenia | ||
      
| ||
ŻyciorysEdytuj
Był synem Zofii Florentyny Ostrowskiej i Aleksandra Daniela Żabczyńskiego, pułkownika armii rosyjskiej i generała dywizji Wojska Polskiego[1]. Aleksander (nazywany przez znajomych „Darek”, „Al” i „Żaba”), miał dwie siostry – starszą Zofię oraz młodszą Alinę. W roku szkolnym 1919/1920 był uczniem siódmej klasy w Gimnazjum Kulwiecia w Warszawie[2]. 30 lipca 1920 wstąpił do Szkoły Podchorążych w Poznaniu[3]. Za namową rodziny zapisał się na drugi semestr studiów prawniczych na Uniwersytecie Warszawskim. Nie zdał egzaminu z prawa cywilnego[4]. Rozpoczął karierę aktorską w Warszawskiej Szkole Gry Sceniczno-Filmowej Niny Novilli[5]. 28 czerwca 1923 poślubił Marynę Zielenkiewicz[6]. W 1923 roku był oficerem rezerwy dywizjonu artylerii zenitowej w Warszawie, który w 1926 roku został przeformowany w 1 pułk artylerii przeciwlotniczej. Na stopień porucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1935 i 16. lokatą w korpusie oficerów rezerwy artylerii[7].
W tym czasie odkrył swoją prawdziwą pasję – teatr i aktorstwo. O swojej nimi fascynacji tak mówił po latach: „Każde przedstawienie teatralne było dla mnie objawieniem. Aktorów uważałem za ludzi z innej planety i kiedy po raz pierwszy zetknąłem się z nimi, doprawdy nie wiedziałem, co mam mówić”. Zanim zaczął pracować w „Reducie”, otarł się o Warszawską Szkołę Gry Sceniczno-Filmowej Niny Niovilli, zaś na studiach brał udział w zajęciach kółka teatralnego. Stamtąd właśnie w 1922 roku Edmund Wierciński skierował go do „Reduty”[5]. Tam też Aleksander poznał swoją przyszłą żonę – również aktorkę – Marię (Marynę) Zielenkiewicz. Po dwóch latach spędzonych w „Reducie” A. Żabczyński angażował się w kilku warszawskich teatrach (min. Teatrze Polskim i Teatrze Narodowym). W roku 1927 opuścił Warszawę i grał na scenach Lwowa[8].
Po powrocie, jeszcze w tym samym roku, zaczął występować w warszawskich teatrzykach rewiowych: „Morskim Oku”, „Perskim Oku”, „Cyruliku Warszawskim”, „Wesołym Oku”, „Kameleonie”. Aż do wybuchu wojny występował w rewii, operetce, dorywczo w teatrach dramatycznych oraz w filmie. Właśnie filmowi zawdzięcza Żabczyński największą popularność. Debiutował w nim już w roku 1926 (Czerwony błazen w reżyserii Henryka Szaro). Potem były to już role w filmach dźwiękowych, zwłaszcza w komediach muzycznych: Manewry miłosne, Ada! To nie wypada!, Jadzia, Pani minister tańczy, Zapomniana melodia, Sportowiec mimo woli. Były one niejednokrotnie pisane specjalnie dla niego, co świadczy o tym, że znajdował się w czołówce aktorów tak jak Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza czy Tadeusz Olsza.
Aleksander Żabczyński wylansował wiele przebojowych piosenek, jednak niewiele z nich nagrał na płyty. Najsłynniejszą była piosenka Całują twoją dłoń, madame ze słowami Andrzeja Własta.
Premier trzech ostatnich filmów Aleksander Żabczyński nie widział, gdyż odbyły się one w czasie wojny w Krakowie.
19 grudnia 1939 roku Maria Żabczyńska urodziła martwą córeczkę, Aleksander był już wówczas na wojnie[9]. Dziecko o imieniu Marysia pochowane zostało 21 grudnia 1939 roku na Wojskowych Powązkach w Warszawie w grobie Aleksandra Daniela Żabczyńskiego (ojca) oraz Aliny Żabczyńskiej (młodszej siostry) – w latach siedemdziesiątych kwatera została wykorzystana do ponownego pochówku[10].
Aleksander został zmobilizowany już w sierpniu 1939 roku do 1 pułku artylerii przeciwlotniczej im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w Warszawie[11]. Wziął udział w kampanii wrześniowej, a po jej zakończeniu przedostał się do Rumunii. Internowany w obozie na Węgrzech[12]. Zdołał zbiec do Francji[13], gdzie wstąpił do Wojska Polskiego. Został młodszym oficerem 2. baterii przeciwlotniczej. Po kampanii francuskiej. 18 czerwca 1940 został ewakuowany do Wielkiej Brytanii[14]. Został przydzielony jako młodszy oficer do 1 dap.[15], a w 1942 roku wysłany na Bliski Wschód. Przez Irak i Palestynę dotarł do Egiptu. Już jako kapitan II Korpusu wziął udział w kampanii włoskiej (był ranny w bitwie o Monte Cassino)[16]. Odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych, Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino, brytyjskimi Gwiazdą Wojny 1939–1945 i Gwiazdą Włoch, Medalem Wojska (2 Korpusu), Srebrnym Krzyżem Zasługi. W 1946 pracował w Polskim Czerwonym Krzyżu w Salzburgu[17], a później został wraz z II Korpusem przewieziony do Wielkiej Brytanii. W 1947 roku został zdemobilizowany i powrócił do kraju. Początkowo mieszkał w wynajmowanym mieszkaniu przy ulicy Poznańskiej 11[18]. Zamieszkał przy ulicy Łotewskiej na Saskiej Kępie[19]. Był rozpracowywany przez UB[20].
Prawdopodobnie po wojnie otrzymał jakieś propozycje filmowe, ale żadnej z nich nie przyjął. Pracował natomiast w teatrze. Występował początkowo gościnnie w Teatrze Małym (1947), następnie w Teatrze Klasycznym (1948–1949), a potem do śmierci był aktorem Teatru Polskiego. Wielokrotnie występował też przed mikrofonem Polskiego Radia. Pod koniec 1957 roku za namową przyjaciół nagrał w Polskim Radiu kilka piosenek:
- Nikt mnie nie rozumie tak jak ty
- Jak drogie są wspomnienia
- Całuję twoją dłoń, madame.
_01.jpg)
Zmarł nagle na atak serca[21] 31 maja 1958[22]. Wraz z żoną Marią Żabczyńską spoczywa na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kw. A29-4-23)[23].
W 1954 roku w 10. rocznicę Polski Ludowej odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi[24].
Postać Aleksandra Żabczyńskiego została przedstawiona w filmie dokumentalnym Marka Maldisa Już nie zapomnisz mnie z 2009 roku[25].
Od 3 marca 2011 jest patronem ronda na warszawskim Służewcu[26].
16 lipca 2015 roku prezydent Bronisław Komorowski podpisał wniosek Komitetu Społecznego im. Aleksandra Żabczyńskiego pod przewodnictwem Olgi Gaertner za pośrednictwem Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych o pośmiertne nadanie aktorowi Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski.
19 maja 2016 roku wskutek inicjatywy Komitetu Społecznego im. Aleksandra Żabczyńskiego pod przewodnictwem Olgi Gaertner, umieszczono (w miejsce niszczejącego obelisku) płytę nagrobną na Wojskowych Powązkach, którą odsłonięto z wartą honorową, podczas kameralnej uroczystości w dniu 31 maja 2016 roku. W akcję zaangażowali się anonimowi darczyńcy za pośrednictwem portalu stare-kino.pl oraz ówczesna radna dzielnicy Mokotów Małgorzata Szczęsna.
FilmografiaEdytuj
- 1926: Czerwony błazen – doktorek
- 1927: Ziemia obiecana
- 1928: Dzikuska – baron Janusz Ziemski
- 1930: Janko Muzykant – dziedzic Zaruba
- 1930: Tajemnica lekarza
- 1931: Głos serca – Howard Vanning
- 1931: Kobieta, która się śmieje – adwokat Far
- 1933: Dzieje grzechu – Zygmunt Szczerbic
- 1934: Córka generała Pankratowa – adiutant gubernatora
- 1934: Śluby ułańskie – Stanisław Pleszczyński
- 1935: Manewry miłosne – porucznik Niko, książę Quanti
- 1935: Panienka z poste restante – przemysłowiec Olszewicz
- 1936: Ada! To nie wypada! – Fred, syn Orzelskiego
- 1936: Będzie lepiej – fabrykant Julian Dalewicz
- 1936: Jadzia – Jan Oksza
- 1936: Mały marynarz
- 1936: Tajemnica panny Brinx – Henryk Malewicz
- 1937: Dyplomatyczna żona – Henryk de Fontana
- 1937: Pani minister tańczy – Sebastian hrabia de Santis
- 1938: Kobiety nad przepaścią – dyrektor music-hallu Klug
- 1938: Królowa przedmieścia – Zygmunt
- 1938: Zapomniana melodia – Stefan Frankiewicz
- 1939: Biały Murzyn – Zygmunt, narzeczony Jadwigi
- 1939: Trzy serca – Gogo
- 1940: Sportowiec mimo woli – hokeista Jerzy Piątek
- 1940: Złota Maska – Ksawery Runicki, obywatel ziemski
- 1941: Żona i nie żona
PrzypisyEdytuj
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 15.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 23.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 24.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 27.
- ↑ a b Wolański 2015 ↓, s. 28.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 39.
- ↑ Rybka i Stepan 2004 ↓, s. 530.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 69.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 309.
- ↑ Olga Gaertner, Aleksander Żabczyński – pierwszy amant II RP, 2014.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 296.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 300.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 311.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 316.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 319.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 331.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 333.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 346.
- ↑ Nowa tablica na Saskiej Kępie. saskakepa.waw.pl, 2015-05-25. [dostęp 29 maja 2015].
- ↑ INTERIA.PL, Aleksander Żabczyński: Kinowy amant. Wojna go zniszczyła [dostęp 2018-07-30] (pol.).
- ↑ Tygodnik „To & Owo” nr 14, 4.04.2017, s. 12–13.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 456.
- ↑ Cmentarz Komunalny Powązki, dawny Wojskowy w Warszawie. Praca zbiorowa. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989. ISBN 83-217-2641-0.
- ↑ 16 lipca 1954 „za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki” M.P. z 1954 r. nr 112, poz. 1565.
- ↑ Już nie zapomnisz mnie w bazie filmpolski.pl
- ↑ Rondo im. Aleksandra Żabczyńskiego, warszawa.tvp.pl [dostęp 2017-03-17].
BibliografiaEdytuj
- Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
- Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
- Zbigniew Adrjański: Kalejdoskop estradowy. Leksykon polskiej rozrywki 1944-1989 : artyści, twórcy, osobistości. Warszawa: Bellona, 2002. ISBN 83-11-09191-9.
- Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2004. ISBN 978-83-7188-691-1.
- Ludwik Sempoliński: Wielcy artyści małych scen. Warszawa: Czytelnik, 1977.
- Ryszard Wolański: Aleksander Żabczyński. Poznań: Rebis, 2015. ISBN 978-83-7818-539-0.
- Aleksander Żabczyński w bazie filmpolski.pl
- Aleksander Żabczyński w bazie e-teatr.pl
- Aleksander Żabczyński w bazie Filmweb
Linki zewnętrzneEdytuj
- Aleksander Żabczyński na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”