Aleksander Żabczyński (aktor)
Aleksander Bożydar Żabczyński[1] (ur. 24 lipca 1900 w Warszawie, zm. 31 maja 1958 tamże) – polski aktor teatralny, estradowy, kabaretowy i filmowy. Jeden z najpopularniejszych polskich aktorów dwudziestolecia międzywojennego, amant filmowy. Kapitan rezerwy artylerii Wojska Polskiego i Polskich Sił Zbrojnych.
.jpg) Aleksander Żabczyński (1931) | |
| Imię i nazwisko |
Bożydar Aleksander Żabczyński |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
24 lipca 1900 |
| Data i miejsce śmierci |
31 maja 1958 |
| Zawód | |
| Współmałżonek | |
| Lata aktywności |
1922–1958 |
| Odznaczenia | |
       
| |
ŻyciorysEdytuj
Był synem Zofii Florentyny Ostrowskiej i Aleksandra Daniela Żabczyńskiego, pułkownika armii rosyjskiej i generała dywizji Wojska Polskiego[2]. Aleksander (nazywany przez znajomych „Darek”, „Al” i „Żaba”), miał dwie siostry – starszą Zofię oraz młodszą Alinę. W roku szkolnym 1919/1920 był uczniem siódmej klasy w Gimnazjum Kulwiecia w Warszawie[3]. 30 lipca 1920 wstąpił do Szkoły Podchorążych w Poznaniu[4]. Za namową rodziny zapisał się na drugi semestr studiów prawniczych na Uniwersytecie Warszawskim. Nie zdał egzaminu z prawa cywilnego[5]. Rozpoczął karierę aktorską w Warszawskiej Szkole Gry Sceniczno-Filmowej Niny Novilli[6]. 28 czerwca 1923 poślubił Marynę Zielenkiewicz[7]. W 1923 był oficerem rezerwy dywizjonu artylerii zenitowej w Warszawie, który w 1926 został przeformowany w 1 pułk artylerii przeciwlotniczej. Na stopień porucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1935 i 16. lokatą w korpusie oficerów rezerwy artylerii[8].
W tym czasie odkrył swoją prawdziwą pasję – teatr i aktorstwo. O swojej nimi fascynacji tak mówił po latach: „Każde przedstawienie teatralne było dla mnie objawieniem. Aktorów uważałem za ludzi z innej planety i kiedy po raz pierwszy zetknąłem się z nimi, doprawdy nie wiedziałem, co mam mówić”. Zanim zaczął pracować w „Reducie”, otarł się o Warszawską Szkołę Gry Sceniczno-Filmowej Niny Niovilli, zaś na studiach brał udział w zajęciach kółka teatralnego. Stamtąd właśnie w 1922 Edmund Wierciński skierował go do „Reduty”[6]. Tam też Aleksander poznał swoją przyszłą żonę, również aktorkę, Marię (Marynę) Zielenkiewicz. Po dwóch latach spędzonych w „Reducie” A. Żabczyński angażował się w kilku warszawskich teatrach (min. Teatrze Polskim i Teatrze Narodowym). W 1927 opuścił Warszawę i grał na scenach Lwowa[9].
Po powrocie, jeszcze w tym samym roku, zaczął występować w warszawskich teatrzykach rewiowych: „Morskim Oku”, „Perskim Oku”, „Cyruliku Warszawskim”, „Wesołym Oku”, „Kameleonie”. Aż do wybuchu II wojny światowej występował w rewii, operetce, dorywczo w teatrach dramatycznych oraz w filmie. Właśnie filmowi zawdzięcza Żabczyński największą popularność. Debiutował w nim już w 1926 (Czerwony błazen w reżyserii Henryka Szaro). Później były role w filmach dźwiękowych, głównie w komediach muzycznych: Manewry miłosne, Ada! To nie wypada!, Jadzia, Pani minister tańczy, Zapomniana melodia, Sportowiec mimo woli. Niektóre z nich były pisane specjalnie dla niego, co świadczy o tym, że znajdował się w czołówce aktorów, tak jak Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza czy Tadeusz Olsza.
Aleksander Żabczyński wylansował wiele przebojowych piosenek, jednak niewiele z nich nagrał na płyty. Najsłynniejszą była piosenka Całują twoją dłoń, madame ze słowami Andrzeja Własta. Premier trzech ostatnich filmów Aleksander Żabczyński nie widział, gdyż odbyły się one w czasie wojny w Krakowie.
W czasie, gdy Aleksander był na wojnie[10], 19 grudnia 1939 Maria Żabczyńska urodziła martwą córeczkę, której dała na imię Marysia. Dziecko pochowano 21 grudnia 1939 na Wojskowych Powązkach w Warszawie w grobie Aleksandra Daniela Żabczyńskiego (ojca) oraz Aliny Żabczyńskiej (młodszej siostry) – w latach siedemdziesiątych kwatera została wykorzystana do ponownego pochówku[11].
Aleksander został zmobilizowany już w sierpniu 1939 do 1 pułku artylerii przeciwlotniczej im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w Warszawie[12]. Wziął udział w kampanii wrześniowej, a po jej zakończeniu przedostał się do Rumunii. Internowany w obozie na Węgrzech[13]. Zdołał zbiec do Francji[14], gdzie wstąpił do Wojska Polskiego. Został młodszym oficerem 2. baterii przeciwlotniczej. Po kampanii francuskiej. 18 czerwca 1940 został ewakuowany do Wielkiej Brytanii[15]. Został przydzielony jako młodszy oficer do 1 dap.[16], a w 1942 wysłany na Bliski Wschód. Przez Irak i Palestynę dotarł do Egiptu. Już jako kapitan II Korpusu wziął udział w kampanii włoskiej (był ranny w bitwie o Monte Cassino)[17]. Odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych, Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino, brytyjskimi Gwiazdą Wojny 1939–1945 i Gwiazdą Włoch, Medalem Wojska (2 Korpusu), Srebrnym Krzyżem Zasługi. W 1946 pracował w Polskim Czerwonym Krzyżu w Salzburgu[18], a później został wraz z II Korpusem przewieziony do Wielkiej Brytanii. W 1946 został zdemobilizowany i w grudniu tego roku wrócił do kraju[19]. Początkowo mieszkał w wynajmowanym mieszkaniu przy ulicy Poznańskiej 11[20], później przy ulicy Łotewskiej na Saskiej Kępie[21]. Był rozpracowywany przez UB[22].
_01.jpg)
Prawdopodobnie po wojnie otrzymał jakieś propozycje filmowe, ale żadnej z nich nie przyjął. Pracował natomiast w warszawskich teatrach. Występował początkowo gościnnie w Teatrze Małym (1947), następnie w Teatrze Klasycznym (1948–1949), a potem do śmierci był aktorem Teatru Polskiego. Wielokrotnie występował też przed mikrofonem Polskiego Radia. Pod koniec 1957 za namową przyjaciół nagrał w Polskim Radiu kilka piosenek: „Nikt mnie nie rozumie tak jak ty”, „Jak drogie są wspomnienia”, „Całuję twoją dłoń, madame”. W 1954 w 10. rocznicę Polski Ludowej odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi[23].
Zmarł nagle na atak serca[24] 31 maja 1958[25]. Wraz z żoną Marią Żabczyńską został pochowany Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kw. A29-4-23)[26].
Postać Aleksandra Żabczyńskiego została przedstawiona w filmie dokumentalnym Marka Maldisa Już nie zapomnisz mnie z 2009[27]. Od 3 marca 2011 jest patronem ronda na warszawskim Służewcu[28].
Na wniosek Komitetu Społecznego im. Aleksandra Żabczyńskiego pod przewodnictwem Olgi Gaertner za pośrednictwem Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych postanowieniem prezydenta Bronisław Komorowski z 16 lipca 2015 Aleksander Żabczyński został pośmiertne odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za osiągnięcia w działalności na rzecz rozwoju polskiej kultury[1].
19 maja 2016 wskutek inicjatywy Komitetu Społecznego im. Aleksandra Żabczyńskiego pod przewodnictwem Olgi Gaertner, umieszczono (w miejsce niszczejącego obelisku) płytę nagrobną na Wojskowych Powązkach, którą odsłonięto z wartą honorową, podczas kameralnej uroczystości w dniu 31 maja 2016. W akcję zaangażowali się anonimowi darczyńcy za pośrednictwem portalu stare-kino.pl oraz ówczesna radna dzielnicy Mokotów Małgorzata Szczęsna.
FilmografiaEdytuj
- 1926: Czerwony błazen – doktorek
- 1927: Ziemia obiecana
- 1928: Dzikuska – baron Janusz Ziemski
- 1930: Janko Muzykant – dziedzic Zaruba
- 1930: Tajemnica lekarza
- 1931: Głos serca – Howard Vanning
- 1931: Kobieta, która się śmieje – adwokat Far
- 1933: Dzieje grzechu – Zygmunt Szczerbic
- 1934: Córka generała Pankratowa – adiutant gubernatora
- 1934: Śluby ułańskie – Stanisław Pleszczyński
- 1935: Manewry miłosne – porucznik Niko, książę Quanti
- 1935: Panienka z poste restante – przemysłowiec Olszewicz
- 1936: Ada! To nie wypada! – Fred, syn Orzelskiego
- 1936: Będzie lepiej – fabrykant Julian Dalewicz
- 1936: Jadzia – Jan Oksza
- 1936: Mały marynarz
- 1936: Tajemnica panny Brinx – Henryk Malewicz
- 1937: Dyplomatyczna żona – Henryk de Fontana
- 1937: Pani minister tańczy – Sebastian hrabia de Santis
- 1938: Kobiety nad przepaścią – dyrektor music-hallu Klug
- 1938: Królowa przedmieścia – Zygmunt
- 1938: Zapomniana melodia – Stefan Frankiewicz
- 1939: Biały Murzyn – Zygmunt, narzeczony Jadwigi
- 1939: Trzy serca – Gogo
- 1940: Sportowiec mimo woli – hokeista Jerzy Piątek
- 1940: Złota Maska – Ksawery Runicki, obywatel ziemski
- 1941: Żona i nie żona
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b M.P. z 2015 r. poz. 875.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 15.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 23.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 24.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 27.
- ↑ a b Wolański 2015 ↓, s. 28.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 39.
- ↑ Rybka i Stepan 2004 ↓, s. 530.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 69.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 309.
- ↑ Olga Gaertner, Aleksander Żabczyński – pierwszy amant II RP, 2014.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 296.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 300.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 311.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 316.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 319.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 331.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 333.
- ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie Kalendarz Ilustrowany 1959”, s. 35, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 346.
- ↑ Nowa tablica na Saskiej Kępie. saskakepa.waw.pl, 2015-05-25. [dostęp 2015-05-29].
- ↑ l, Aleksander Żabczyński: Kinowy amant. Wojna go zniszczyła [dostęp 2018-07-30] (pol.).
- ↑ 16 lipca 1954 „za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki” M.P. z 1954 r. nr 112, poz. 1565.
- ↑ Tygodnik „To & Owo” nr 14, 4.04.2017, s. 12–13.
- ↑ Wolański 2015 ↓, s. 456.
- ↑ Cmentarz Komunalny Powązki, dawny Wojskowy w Warszawie. Praca zbiorowa. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989. ISBN 83-217-2641-0.
- ↑ Już nie zapomnisz mnie w bazie filmpolski.pl
- ↑ Rondo im. Aleksandra Żabczyńskiego, warszawa.tvp.pl [dostęp 2017-03-17].
BibliografiaEdytuj
- Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
- Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1934.
- Zbigniew Adrjański: Kalejdoskop estradowy. Leksykon polskiej rozrywki 1944-1989 : artyści, twórcy, osobistości. Warszawa: Bellona, 2002. ISBN 83-11-09191-9.
- Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2004. ISBN 978-83-7188-691-1.
- Ludwik Sempoliński: Wielcy artyści małych scen. Warszawa: Czytelnik, 1977.
- Ryszard Wolański: Aleksander Żabczyński. Poznań: Rebis, 2015. ISBN 978-83-7818-539-0.
- Aleksander Żabczyński w bazie filmpolski.pl
- Aleksander Żabczyński, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (osoby). [online] [dostęp 2021-04-09].
- Aleksander Żabczyński w bazie Filmweb
Linki zewnętrzneEdytuj
- Aleksander Żabczyński na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- Materiały dotyczące Aleksandra Żabczyńskiego w bibliotece Polona