Aleksander Zelwerowicz

	Aleksander Zelwerowicz
	Aleksander Zelwerowicz
	; Aleksander Zelwerowicz w filmie Dwie godziny
Data i miejsce urodzenia	14 sierpnia 1877 ; Lublin
Data i miejsce śmierci	18 czerwca 1955 ; Warszawa
Zawód	aktor filmowy i teatralny, reżyser, pedagog
Współmałżonek	Krystyna Severin-Zelwerowicz
Lata aktywności	1896–1955
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Aleksander Zelwerowicz (ur. 14 sierpnia 1877 w Lublinie, zm. 18 czerwca 1955 w Warszawie) – polski aktor, reżyser, dyrektor teatru, pedagog, członek Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju w 1949 roku. Jeden z najwybitniejszych polskich aktorów i reżyserów w historii^[1].

Aleksander Zelwerowicz jako Figaro w Cyruliku sewilskim Pierre’a Beaumarchais; Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1917

Aleksander Zelwerowicz jako Szambelan w Panu Jowialskim Aleksandra Fredry, Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1918

Aleksander Zelwerowicz w sztuce „Pan Damazy”, 1946

A.Zelwerowicz i Ludwik Solski w Polskim Radiu, 1949

Grób na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Mąż reżyserki Krystyny Severin-Zelwerowicz i ojciec aktorki Leny Zelwerowicz.

ŻyciorysEdytuj

Urodził się w Lublinie w kamienicy Rynek 3^[2] jako syn Aleksandra. Ukończył Klasę Dykcji i Deklamacji oraz Szkołę Handlową Kronenberga w Warszawie.

Zadebiutował jeszcze jako amator w Komedii omyłek Szekspira w teatrze ogródkowym w 1896 w Warszawie. Po rocznym pobycie i studiach w Genewie w 1899 znalazł się w Łodzi, w zespole Michała Wołowskiego, który prowadził tu stałą scenę teatralną "Victoria" przy ul. Piotrkowskiej 67 (w latach późniejszych budynek znany jako kino "Polonia" i to był jego pierwszy w pełni zawodowy debiut aktorski^[3]. Po jednorocznym sezonie (1899/1900) przeniósł się do Teatru Miejskiego w Krakowie, gdzie występował do 1908 roku. Tu ujawnił się jego talent komediowy i charakterystyczny. Z biegiem lat rozszerzył repertuar o role dramatyczne, nasycone ironią i sarkazmem. Jego dorobek twórczy obejmuje ok. 900 ról. Sztuka aktorska Zelwerowicza nie poddaje się jednoznacznym definicjom. Realista, czerpał inspiracje z rozmaitych stylów i kierunków: naturalizmu, modernizmu czy ekspresjonizmu, zachowując jednak własny ton.

Ceniony reżyser, głównie komedii np. Fredry i Blizińskiego, przygotował ok. 280 przedstawień.

Najbardziej ceniony jego okres twórczości teatralnej przypada na sezon 1920/1921, kiedy był dyrektorem Teatru Miejskiego w Łodzi. W jego zespole występowali w tym czasie m.in. Stefan Jaracz i Kazimierz Junosza-Stępowski^[4].

W okresie późniejszym dyrektorował scenom w Wilnie, Teatru Narodowego w Warszawie. Ponadto występował gościnnie w Poznaniu, Wilnie i Lublinie. Reżyserował również i występował gościnnie w Rydze i w Pradze.

Współtwórca polskiego szkolnictwa teatralnego, w 1932 doprowadził do powstania Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, pierwszej polskiej nowoczesnej uczelni kształcącej aktorów i reżyserów. Był dyrektorem PIST-u w latach 1932–1936 i reaktywował Instytut w Łodzi po wojnie.

W 1940, ze względu na szykany ze strony władz okupacyjnych, opuścił stolicę. Od lutego 1941 pracował w Domu Inwalidów Wojennych Polskiego Czerwonego Krzyża w Oryszewie. Regularnie przyjeżdżał do Warszawy. Przesyłał paczki żywnościowe i pieniądze, pomagając utrzymać dom, gdzie jego córka ukrywała Żydów, w tym działacza Bundu i prezesa Rady Pomocy Żydom „Żegota” Leona Feinera^[5]. W październiku 1944 do Zelwerowicza dotarła Maria Nudel. Zapewniał jej kryjówkę do końca wojny^[6]. W 1949 był delegatem Krajowej Rady Obrońców Pokoju na Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu^[7].

Pośmiertnie wydano jego wspomnienia Gawędy starego komedianta oraz zbiór artykułów o teatrze i korespondencję.

Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie^[8]. Nagrobek autorstwa Teresy Brzóskiewicz ma formę polerowanej płyty z ciemnego granitu ozdobionej w czterech rogach maskami teatralnymi^[9].

W 1977 wraz z córką Heleną Orchoń-Zelwerowicz otrzymał tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznawany osobom ratującym Żydów podczas Holocaustu przez izraelski Instytut Pamięci Jad Waszem^[10].

W 1955 jego imię otrzymała PWST w Warszawie, obecnie Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza. Od 1985 redakcja miesięcznika „Teatr” przyznaje nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza dla najlepszej aktorki i najlepszego aktora sezonu.

FilmografiaEdytuj

Przesądy (1912)
Obrona Częstochowy (1913)
Tajemnica pokoju nr 100 (1914)
Ochrana warszawska i jej tajemnice (1916)
Rok 1863 (1922)
Niewolnica miłości (1923)
Skrzydlaty zwycięzca (1924)
Huragan (1928)
Mocny człowiek (1929)
Tajemnica skrzynki pocztowej (1929)
Księżna Łowicka (1932)
Pałac na kółkach (1932)
Dzieje grzechu (1933)
Przebudzenie (1934)
Dwie Joasie (1935)
Granica (1938)
Ludzie Wisły (1938)
Serce matki (1938)
Wrzos (1938)
Doktór Murek (1939)
Trzy serca (1939)
Żona i nie żona (1939/1941)
Czarne diamenty (1939/1946)

Role teatralne (wybór)Edytuj

Grabiec w Balladynie J. Słowackiego (1902)
Czepiec w Weselu S. Wyspiańskiego (1905)
Wojnicki w Wujaszku Wani A. Czechowa (1906)
Damazy Żegota w Panu Damazym J. Blizińskiego (1909)
Protasow w Żywym trupie L. Tołstoja (1916)
Major w Fantazym J. Słowackiego (1917)
Figaro w Weselu Figara P. A. de Beaumarchais'go (1918)
Hipolit w Papierowym kochanku J. Szaniawskiego (1920)
Argan w Chorym z urojenia Moliera (1921)
Szambelan w Panu Jowialskim A. Fredry (1923)
Horodniczy w Rewizorze N. Gogola (1926)
Mecenas w Adwokacie i różach J. Szaniawskiego (1929)
Porfiry w Zbrodni i karze według F. Dostojewskiego (1934)
Inspektor Goole w Pan Inspektor przyszedł J.B. Priestleya (1947)
Żebrak w Elektrze J. Giraudoux (1946)
Henryk Jaskrowicz w Grzechu S. Żeromskiego (1951)

Prace reżyserskie teatralne (wybór)Edytuj

Klątwa S. Wyspiańskiego (1909)
Samuel Zborowski J. Słowackiego (1911)
Wesele S. Wyspiańskiego (1912)
Wróg ludu H. Ibsena (1913)
Juliusz Cezar W. Shakespeare’a (1914)
Wyzwolenie S. Wyspiańskiego (1916)
Fantazy J. Słowackiego (1917)
Pan Jowialski A. Fredry (1918)
Pan de Pourceaugnac Moliera (1918)
Cyrulik Sewilski P. A. Beaumarchais'go (1918)
Intryga i miłość F. Schillera (1925)
Król Edyp Sofoklesa (1926)
Dziady A.Mickiewicza (1927)
Adwokat i róże J. Szaniawskiego (1929)
Przestępcy F. Brucknera (1930)
Wielki człowiek do małych interesów A. Fredry (1935)
Krysia J. Szaniawskiego (1935)
Pan Damazy J. Blizińskiego (1946)

OdznaczeniaEdytuj

Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (1954)^[11]^[12]
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1946)^[13]
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1925)^[14]
Order Sztandaru Pracy I klasy (1949)^[15]
Złoty Krzyż Zasługi – dwukrotnie (15 czerwca 1946, uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej na wniosek Ministerstwa Kultury i Sztuki „za wybitne zasługi w dziedzinie. Teatru i Sztuki na terenie całego kraju”^[16]; 13 listopada 1953, „w związku z 40-leciem pracy Państwowego Teatru Polskiego w Warszawie”)^[17]
Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury (1937)^[18]

UpamiętnienieEdytuj

Ulice Aleksandra Zelwerowicza:

w Warszawie, na Mokotowie, od 24 listopada 1961^[19].
w Łodzi, w Śródmieściu, od 29 maja 1962 (d. Mostowa).
w Lublinie, Czechów Północny/Choiny, od 13 grudnia 2014^[20]^[21]
w Rzeszowie, na Zelesiu,
we Wrocławiu, na Starym Mieście.

PrzypisyEdytuj

↑ Aleksander Zelwerowicz w serwisie Culture.pl
↑ Obecnie na kamienicy znajduje się tablica pamiątkowa.
↑ Wanda Lipiec: Zelwerowicz i scena łódzka. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1960, s. 7.
↑ Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra; Warszawa 1979.
↑ Jan Jagielski: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głównej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 29–30. ISBN 83-90-66296-5.
↑ Historia pomocy - Rodzina Zelwerowiczów, sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2019-08-29] .
↑ Trybuna Robotnicza, nr 92 (1481), 9 kwietnia 1949, s. 1.
↑ Juliusz Jerzy Malczewski (red.): Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 35. ISBN 83-217-2641-0.
↑ Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny Wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 55.
↑ Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska. Tom II. Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 872. ISBN 978-83-87832-59-9.
↑ 13 lutego 1954 „w związku z sześćdziesięcioleciem pracy artystycznej za wybitne osiągnięcia w dziedzinie sztuki teatralnej” M.P. z 1954 r. nr 27, poz. 419.
↑ Wojciech Stela: Polskie ordery i odznaczenia (Vol. I). Warszawa: 2008, s. 47.
↑ 8 listopada 1946 „za wybitne zasługi położone dla dobra i rozwoju sceny polskiej w dniu 50-cio letniego jubileuszu pracy aktorskiej” M.P. z 1947 r. nr 23, poz. 68
↑ M.P. z 1925 r. nr 267, poz. 1083
↑ 22 lipca 1949 M.P. z 1950 r. nr 6, poz. 58
↑ M.P. z 1946 r. nr 114, poz. 212.
↑ M.P. z 1953 r. nr 106, poz. 1422
↑ „za szerzenie zamiłowania do polskiej literatury dramatycznej” Rocznik Polskiej Akademii Literatury 1937-1938, Warszawa 1939, s. 175.
↑ Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 4.
↑ Aleksandra Zelwerowicza, Aleksandra Zelwerowicza [dostęp 2018-08-22] (pol.).
↑ DziennikD. Wschodni DziennikD., Otwarcie ul. Zelwerowicza w sobotę. Jak zmieni się organizacja ruchu? - Dziennik Wschodni, „Dziennik Wschodni” [dostęp 2018-08-22] (pol.).

BibliografiaEdytuj

Aleksander Zelwerowicz [praca zbiorowa], Wilno, 1931.
Wilam Horzyca, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: Wyd. Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej w Polsce, 1935.
J. Macierakowski, W. Natanson, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: PIW, 1957.
A. Zelwerowicz, Gawędy starego komedianta, Warszawa: Wyd. Iskry, 1958.
Wanda Lipiec, Zelwerowicz i scena łódzka, Łódź: Wyd. Łódzkie, 1960.
Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra, Warszawa, 1979.
A. Zelwerowicz, O sztuce teatralnej. Artykuły-wspomnienia-wywiady z lat 1908–1954, pod red. Barbary Osterloff, Wrocław: Wyd. Wiedza o kulturze, 1993.
A. Zelwerowicz, Listy, wstęp, wybór i opracowanie Barbara Osterloff, Warszawa: Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza i Wydawnictwo Krąg, 1999.
Osterloff Barbara, Aleksander Zelwerowicz, tom 1 i 2, Warszawa: Wyd. Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza, 2011 ISBN 97-883927-763-21.

Materiały źródłoweEdytuj

Archiwum rodzinne Zelwerowiczów w Pracowni Historii Szkolnictwa Teatralnego Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie
Muzeum Teatralne w Warszawie
Biblioteka Teatru im. J.Słowackiego w Krakowie
Archiwum Zelwerowiczowskie Barbary Osterloff

Linki zewnętrzneEdytuj

Aleksander Zelwerowicz w bazie IMDb (ang.)
Aleksander Zelwerowicz w bazie Filmweb
Aleksander Zelwerowicz w bazie filmpolski.pl
Aleksander Zelwerowicz w bazie e-teatr.pl
Biografia
Aleksander Zelwerowicz na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
50-lecie pracy aktorskiej A. Zelwerowicza w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
Aleksander Zelwerowicz we wspomnieniach Tadeusza Łomnickiego

[1] Aleksander Zelwerowicz w serwisie Culture.pl

[2] Obecnie na kamienicy znajduje się tablica pamiątkowa.

[3] Wanda Lipiec: Zelwerowicz i scena łódzka. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1960, s. 7.

[4] Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra; Warszawa 1979.

[5] Jan Jagielski: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głównej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 29–30. ISBN 83-90-66296-5.

[6] Historia pomocy - Rodzina Zelwerowiczów, sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2019-08-29] .

[7] Trybuna Robotnicza, nr 92 (1481), 9 kwietnia 1949, s. 1.

[8] Juliusz Jerzy Malczewski (red.): Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 35. ISBN 83-217-2641-0.

[9] Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny Wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 55.

[10] Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska. Tom II. Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 872. ISBN 978-83-87832-59-9.

[11] 13 lutego 1954 „w związku z sześćdziesięcioleciem pracy artystycznej za wybitne osiągnięcia w dziedzinie sztuki teatralnej” M.P. z 1954 r. nr 27, poz. 419.

[12] Wojciech Stela: Polskie ordery i odznaczenia (Vol. I). Warszawa: 2008, s. 47.

[13] 8 listopada 1946 „za wybitne zasługi położone dla dobra i rozwoju sceny polskiej w dniu 50-cio letniego jubileuszu pracy aktorskiej” M.P. z 1947 r. nr 23, poz. 68

[14] M.P. z 1925 r. nr 267, poz. 1083

[15] 22 lipca 1949 M.P. z 1950 r. nr 6, poz. 58

[16] M.P. z 1946 r. nr 114, poz. 212.

[17] M.P. z 1953 r. nr 106, poz. 1422

[18] „za szerzenie zamiłowania do polskiej literatury dramatycznej” Rocznik Polskiej Akademii Literatury 1937-1938, Warszawa 1939, s. 175.

[19] Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 4.

[20] Aleksandra Zelwerowicza, Aleksandra Zelwerowicza [dostęp 2018-08-22] (pol.).

[21] DziennikD. Wschodni DziennikD., Otwarcie ul. Zelwerowicza w sobotę. Jak zmieni się organizacja ruchu? - Dziennik Wschodni, „Dziennik Wschodni” [dostęp 2018-08-22] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]