Aleksander Zelwerowicz
Aleksander Zelwerowicz (ur. 14 sierpnia 1877 w Lublinie, zm. 18 czerwca 1955 w Warszawie) – polski aktor, reżyser, dyrektor teatru, pedagog, członek Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju w 1949 roku. Jeden z najwybitniejszych polskich aktorów i reżyserów w historii[1].
| ||
Aleksander Zelwerowicz w filmie Dwie godziny | ||
Data i miejsce urodzenia | 14 sierpnia 1877 Lublin | |
Data i miejsce śmierci | 18 czerwca 1955 Warszawa | |
Zawód | aktor filmowy i teatralny, reżyser, pedagog | |
Współmałżonek | Krystyna Severin-Zelwerowicz | |
Lata aktywności | 1896–1955 | |
Odznaczenia | ||
![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |


Mąż reżyserki Krystyny Severin-Zelwerowicz i ojciec aktorki Leny Zelwerowicz.
ŻyciorysEdytuj
Urodził się w Lublinie w kamienicy Rynek 3[2] jako syn Aleksandra. Ukończył Klasę Dykcji i Deklamacji oraz Szkołę Handlową Kronenberga w Warszawie.
Zadebiutował jeszcze jako amator w Komedii omyłek Szekspira w teatrze ogródkowym w 1896 w Warszawie. Po rocznym pobycie i studiach w Genewie w 1899 znalazł się w Łodzi, w zespole Michała Wołowskiego, który prowadził tu stałą scenę teatralną „Victoria” przy ul. Piotrkowskiej 67 (w latach późniejszych budynek znany jako kino „Polonia” i to był jego pierwszy w pełni zawodowy debiut aktorski[3]. Po jednorocznym sezonie (1899/1900) przeniósł się do Teatru Miejskiego w Krakowie, gdzie występował do 1908 roku. Tu ujawnił się jego talent komediowy i charakterystyczny. Z biegiem lat rozszerzył repertuar o role dramatyczne, nasycone ironią i sarkazmem. Jego dorobek twórczy obejmuje ok. 900 ról. Sztuka aktorska Zelwerowicza nie poddaje się jednoznacznym definicjom. Realista, czerpał inspiracje z rozmaitych stylów i kierunków: naturalizmu, modernizmu czy ekspresjonizmu, zachowując jednak własny ton.
Ceniony reżyser, głównie komedii np. Fredry i Blizińskiego, przygotował ok. 280 przedstawień.
Najbardziej ceniony jego okres twórczości teatralnej przypada na sezon 1920/1921, kiedy był dyrektorem Teatru Miejskiego w Łodzi. W jego zespole występowali w tym czasie m.in. Stefan Jaracz i Kazimierz Junosza-Stępowski[4].
W okresie późniejszym dyrektorował scenom w Wilnie, Teatru Narodowego w Warszawie. Ponadto występował gościnnie w Poznaniu, Wilnie i Lublinie. Reżyserował również i występował gościnnie w Rydze i w Pradze.
Współtwórca polskiego szkolnictwa teatralnego, w 1932 doprowadził do powstania Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, pierwszej polskiej nowoczesnej uczelni kształcącej aktorów i reżyserów. Był dyrektorem PIST-u w latach 1932–1936 i reaktywował Instytut w Łodzi po wojnie.
W 1940, ze względu na szykany ze strony władz okupacyjnych, opuścił stolicę i przebywał w majątku Uleniec w okolicy Grójca. Od lutego 1941 mieszkał i pracował w Domu Inwalidów Wojennych Polskiego Czerwonego Krzyża w Oryszewie. Regularnie przyjeżdżał do Warszawy. Przesyłał paczki żywnościowe i pieniądze, pomagając utrzymać mieszkanie przy ulicy Szczyglej 9, gdzie jego córka ukrywała Żydów, w tym działacza Bundu i prezesa Rady Pomocy Żydom „Żegota” Leona Feinera[5]. W październiku 1944 do Zelwerowicza dotarła Maria Nudel. Zapewniał jej kryjówkę do końca wojny[6]. Włączył się w organizowanie pod Sochaczewem schronisk dla uchodźców z powstania warszawskiego. W 1949 był delegatem Krajowej Rady Obrońców Pokoju na Kongres Obrońców Pokoju w Paryżu[7][6].
Pośmiertnie wydano jego wspomnienia Gawędy starego komedianta oraz zbiór artykułów o teatrze i korespondencję.
Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera A24-tuje-10)[8]. Nagrobek autorstwa Teresy Brzóskiewicz ma formę polerowanej płyty z ciemnego granitu ozdobionej w czterech rogach maskami teatralnymi[9].
W 1977 wraz z córką Heleną Orchoń-Zelwerowicz otrzymał tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” przyznawany osobom ratującym Żydów podczas Holocaustu przez izraelski Instytut Pamięci Jad Waszem[10].
W 1955 jego imię otrzymała PWST w Warszawie, obecnie Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza. Od 1985 redakcja miesięcznika „Teatr” przyznaje nagrodę im. Aleksandra Zelwerowicza dla najlepszej aktorki i najlepszego aktora sezonu.
FilmografiaEdytuj
- Przesądy (1912)
- Obrona Częstochowy (1913)
- Tajemnica pokoju nr 100 (1914)
- Ochrana warszawska i jej tajemnice (1916)
- Rok 1863 (1922)
- Niewolnica miłości (1923)
- Skrzydlaty zwycięzca (1924)
- Huragan (1928)
- Mocny człowiek (1929)
- Tajemnica skrzynki pocztowej (1929)
- Księżna Łowicka (1932)
- Pałac na kółkach (1932)
- Dzieje grzechu (1933)
- Przebudzenie (1934)
- Dwie Joasie (1935)
- Granica (1938)
- Ludzie Wisły (1938)
- Serce matki (1938)
- Wrzos (1938)
- Doktór Murek (1939)
- Trzy serca (1939)
- Żona i nie żona (1939/1941)
- Czarne diamenty (1939/1946)
Role teatralne (wybór)Edytuj
- Grabiec w Balladynie J. Słowackiego (1902)
- Czepiec w Weselu S. Wyspiańskiego (1905)
- Wojnicki w Wujaszku Wani A. Czechowa (1906)
- Damazy Żegota w Panu Damazym J. Blizińskiego (1909)
- Protasow w Żywym trupie L. Tołstoja (1916)
- Major w Fantazym J. Słowackiego (1917)
- Figaro w Weselu Figara P. A. de Beaumarchais'go (1918)
- Hipolit w Papierowym kochanku J. Szaniawskiego (1920)
- Argan w Chorym z urojenia Moliera (1921)
- Szambelan w Panu Jowialskim A. Fredry (1923)
- Horodniczy w Rewizorze N. Gogola (1926)
- Mecenas w Adwokacie i różach J. Szaniawskiego (1929)
- Porfiry w Zbrodni i karze według F. Dostojewskiego (1934)
- Inspektor Goole w Pan Inspektor przyszedł J.B. Priestleya (1947)
- Żebrak w Elektrze J. Giraudoux (1946)
- Henryk Jaskrowicz w Grzechu S. Żeromskiego (1951)
Prace reżyserskie teatralne (wybór)Edytuj
- Klątwa S. Wyspiańskiego (1909)
- Samuel Zborowski J. Słowackiego (1911)
- Wesele S. Wyspiańskiego (1912)
- Wróg ludu H. Ibsena (1913)
- Juliusz Cezar W. Shakespeare’a (1914)
- Wyzwolenie S. Wyspiańskiego (1916)
- Fantazy J. Słowackiego (1917)
- Pan Jowialski A. Fredry (1918)
- Pan de Pourceaugnac Moliera (1918)
- Cyrulik Sewilski P. A. Beaumarchais'go (1918)
- Intryga i miłość F. Schillera (1925)
- Król Edyp Sofoklesa (1926)
- Dziady A.Mickiewicza (1927)
- Adwokat i róże J. Szaniawskiego (1929)
- Przestępcy F. Brucknera (1930)
- Wielki człowiek do małych interesów A. Fredry (1935)
- Krysia J. Szaniawskiego (1935)
- Pan Damazy J. Blizińskiego (1946)
Ordery i odznaczeniaEdytuj
- Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (13 lutego 1954)[11][12]
- Order Sztandaru Pracy I klasy (22 lipca 1949)[13]
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (8 listopada 1946)[14]
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (7 listopada 1925)[15]
- Złoty Krzyż Zasługi (czterokrotnie: po raz II - 14 marca 1935[16], III - 15 czerwca 1946[17], IV - 13 listopada 1953[18])
- Złoty Wawrzyn Akademicki (4 listopada 1937)[19]
UpamiętnienieEdytuj
Ulice Aleksandra Zelwerowicza:
PrzypisyEdytuj
- ↑ Aleksander Zelwerowicz w serwisie Culture.pl
- ↑ Obecnie na kamienicy znajduje się tablica pamiątkowa.
- ↑ Wanda Lipiec: Zelwerowicz i scena łódzka. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1960, s. 7.
- ↑ Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra; Warszawa 1979.
- ↑ Jan Jagielski: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głównej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 29–30. ISBN 83-90-66296-5.
- ↑ a b Historia pomocy - Rodzina Zelwerowiczów, sprawiedliwi.org.pl [dostęp 2019-08-29] .
- ↑ Trybuna Robotnicza, nr 92 (1481), 9 kwietnia 1949, s. 1.
- ↑ Juliusz Jerzy Malczewski (red.): Cmentarz Komunalny Powązki dawny Wojskowy w. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1989, s. 35. ISBN 83-217-2641-0.
- ↑ Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny Wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 55.
- ↑ Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holokaustu. Polska. Tom II. Kraków: Fundacja Instytut Studiów Strategicznych, 2009, s. 872. ISBN 978-83-87832-59-9.
- ↑ M.P. z 1954 r. nr 27, poz. 419 „w związku z sześćdziesięcioleciem pracy artystycznej za wybitne osiągnięcia w dziedzinie sztuki teatralnej”.
- ↑ Wojciech Stela: Polskie ordery i odznaczenia (Vol. I). Warszawa: 2008, s. 47.
- ↑ M.P. z 1950 r. nr 6, poz. 58 „za zasługi dla Narodu i Państwa w dziedzinie (...), kultury i sztuki”.
- ↑ M.P. z 1947 r. nr 23, poz. 68 „za wybitne zasługi położone dla dobra i rozwoju sceny polskiej w dniu 50-cio letniego jubileuszu pracy aktorskiej”.
- ↑ M.P. z 1925 r. nr 262, poz. 1083. „za wybitną działalność artystyczną” Prawo.pl. [dostęp 2020-06-10].
- ↑ M.P. z 1935 r. nr 61, poz. 79 „za zasługi na polu sztuki scenicznej”.
- ↑ M.P. z 1946 r. nr 114, poz. 212 „za wybitne zasługi w dziedzinie Teatru i Sztuki na terenie całego kraju”.
- ↑ M.P. z 1953 r. nr 106, poz. 1422 „w związku z 40-leciem pracy Państwowego Teatru Polskiego w Warszawie”.
- ↑ M.P. z 1937 r. nr 257, poz. 406 „za szerzenie zamiłowania do polskiej literatury dramatycznej”.
- ↑ Aleksandra Zelwerowicza, Aleksandra Zelwerowicza [dostęp 2018-08-22] (pol.).
- ↑ Dziennik Wschodni , Otwarcie ul. Zelwerowicza w sobotę. Jak zmieni się organizacja ruchu? - Dziennik Wschodni, „Dziennik Wschodni” [dostęp 2018-08-22] (pol.).
- ↑ Uchwała nr 28 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 24 listopada 1961 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 20 grudnia 1961 r., nr 22, poz. 96, s. 4.
BibliografiaEdytuj
- Aleksander Zelwerowicz [praca zbiorowa], Wilno, 1931.
- Wilam Horzyca, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: Wyd. Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej w Polsce, 1935.
- J. Macierakowski, W. Natanson, Aleksander Zelwerowicz, Warszawa: PIW, 1957.
- A. Zelwerowicz, Gawędy starego komedianta, Warszawa: Wyd. Iskry, 1958.
- Wanda Lipiec, Zelwerowicz i scena łódzka, Łódź: Wyd. Łódzkie, 1960.
- Igor Śmiałowski, Igraszki z Melpomeną. Część wtóra, Warszawa, 1979.
- A. Zelwerowicz, O sztuce teatralnej. Artykuły-wspomnienia-wywiady z lat 1908–1954, pod red. Barbary Osterloff, Wrocław: Wyd. Wiedza o kulturze, 1993.
- A. Zelwerowicz, Listy, wstęp, wybór i opracowanie Barbara Osterloff, Warszawa: Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza i Wydawnictwo Krąg, 1999.
- Osterloff Barbara, Aleksander Zelwerowicz, tom 1 i 2, Warszawa: Wyd. Akademia Teatralna im. A. Zelwerowicza, 2011 ISBN 97-883927-763-21.
Materiały źródłoweEdytuj
- Archiwum rodzinne Zelwerowiczów w Pracowni Historii Szkolnictwa Teatralnego Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza w Warszawie
- Muzeum Teatralne w Warszawie
- Biblioteka Teatru im. J.Słowackiego w Krakowie
- Archiwum Zelwerowiczowskie Barbary Osterloff
Linki zewnętrzneEdytuj
- Aleksander Zelwerowicz w bazie IMDb (ang.)
- Aleksander Zelwerowicz w bazie Filmweb
- Aleksander Zelwerowicz w bazie filmpolski.pl
- Aleksander Zelwerowicz w bazie e-teatr.pl
- Biografia
- Aleksander Zelwerowicz na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- 50-lecie pracy aktorskiej A. Zelwerowicza w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
- Aleksander Zelwerowicz we wspomnieniach Tadeusza Łomnickiego