Alkoholizm

zaburzenie polegające na utracie kontroli nad ilością spożywanego alkoholu

Alkoholizm – termin wieloznaczny, w wąskim znaczeniu jest to choroba alkoholowa czyli uzależnienie od alkoholu etylowego, a w szerokim znaczeniu są to następstwa nadmiernego używania alkoholu, nie tylko zdrowotne, lecz również społeczne (jako patologiapijaństwo) i inne[1][2].

Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane użyciem alkoholu (zespół uzależnienia)
Alcoholismus habitualis
Alcoholismus chronicus
Ilustracja
Klasyfikacje
ICD-10

F10.2

MeSH

D000437

Szkodliwość i ryzyko uzależnienia od poszczególnych narkotyków (w tym alkoholu)

Nadużywanie alkoholu może prowadzić do uszkodzeń wszystkich narządów, jednak najbardziej dotyka mózgu, serca, wątroby, trzustki i układu odpornościowego[3][4]. Alkoholizm może prowadzić do chorób psychicznych, majaczenia alkoholowego, zespołu Korsakowa, a także arytmii serca[3][4][5]. Picie alkoholu podczas ciąży może powodować alkoholowy zespół płodowy[6]. Kobiety są narażone na szkodliwe skutki działania alkoholu bardziej od mężczyzn, przede wszystkim z powodu mniejszej masy ciała, słabszego metabolizmu alkoholu i większego udziału tłuszczu w masie ciała[7]. U niektórych osób intensywne nadużywanie alkoholu prowadzi finalnie do upośledzeń umysłowych i demencji na tle alkoholowym.

Oddziaływanie środowiska i predyspozycje genetyczne są dwoma podstawowymi czynnikami ryzyka choroby alkoholowej i każdy z nich jest odpowiedzialny za około połowę ryzyka[3]. Stres i związane z nim choroby, takie jak zaburzenia lękowe, również mają wpływ na powstawanie zaburzeń na tle alkoholowym – osoby w sytuacjach stresowych statystycznie częściej sięgają po alkohol, którego otępienny efekt pomaga im w radzeniu sobie z dysforią[8].

Wśród osób mających rodzica lub rodzeństwo dotknięte chorobą alkoholową, prawdopodobieństwo zapadnięcia na nią jest trzy do czterech razy większe niż w ogóle populacji. Mimo tego mniejszość takich osób zostaje alkoholikami[3]. Wśród środowiskowych czynników ryzyka choroby alkoholowej można wyróżnić społeczne, kulturowe i behawioralne bodźce[9]. Wysoki poziom stresu i lęku oraz niski koszt i łatwa dostępność alkoholu zwiększają ryzyko zapadnięcia na chorobę alkoholową[3][8]. Niektóre osoby kontynuują picie, żeby zapobiec lub złagodzić objawy odstawieńcze[3]. Osoba chora, która przestanie pić alkohol, może odczuwać objawy odstawieńcze o niskiej intensywności nawet przez wiele miesięcy[3]. Z medycznego punktu widzenia, choroba alkoholowa jest chorobą zarówno psychiczną jak i fizyczną[10][11], zazwyczaj diagnozowaną przy użyciu kwestionariuszy medycznych[3][12]. Dodatkowe informacje zebrane po przeanalizowaniu kwestionariuszy pomagają w potwierdzeniu diagnozy[3].

Prewencja alkoholizmu polega na działaniach mających na celu zmniejszenie stresu i lęku osób narażonych[3][8], regulowaniu i ograniczaniu sprzedaży alkoholu (w szczególności młodocianym), opodatkowaniu alkoholu (w celu uzyskania bariery cenowej) oraz działaniach edukacyjnych i leczniczych[13].

Istnieje parę form leczenia alkoholizmu[14]. Z powodu problemów medycznych, które mogą wystąpić podczas odstawiania alkoholu, powinno ono przebiegać w kontrolowany sposób[14]. Jedna z popularnych metod stosowanych w celu łagodzenia nieprzyjemnych skutków zespołu abstynencyjnego polega na przyjmowaniu przez uzależnionego leków benzodiazepinowych, takich jak Diazepam[14]. Leki te mogą być przyjmowane zarówno podczas przebywania w ośrodku terapii uzależnień, jak i indywidualnie[14]. Leki Akamprozat, Disulfiram lub Naltrekson również mogą być wykorzystywane w celu przeciwdziałania dalszemu piciu[15]. Choroby psychiczne lub inne uzależnienia mogą komplikować leczenie alkoholizmu[16]. Różne formy psychoterapii takie jak indywidualna, grupowa, czy grupy wsparcia są stosowane, by powstrzymać osobę uzależnioną od powrotu do alkoholizmu[17][18]. Jedna z takich grup wsparcia to Anonimowi Alkoholicy[19].

Wg szacunków Światowej Organizacji Zdrowia, w 2016 roku było na świecie ok. 380 milionów alkoholików, co stanowi 5,1% populacji powyżej 15 roku życia[7][20]. Wg szacunków PARPA, w 2020 8% konsumentów alkoholu w Polsce piło go codziennie lub prawie codziennie[21]. Alkoholizm jest najbardziej powszechny wśród mężczyzn i młodych osób[3]. Na świecie, alkoholizm jest najmniej rozpowszechniony w Afryce (1,1% dorosłej populacji), a najbardziej w Europie Wschodniej (11%)[3]. 139 000 osób umarło z powodu alkoholizmu w 2013, co stanowi 24% wzrost w porównaniu do 112 000 zgonów w 1990[22]. Uważa się, że nadużywanie alkoholu jest bezpośrednią przyczyną 5,9% wszystkich zgonów[23]. Alkoholizm skraca oczekiwaną długość życia o około 10 lat[24]. W języku polskim istnieje wiele obelżywych lub nieformalnych określeń na osobę nadużywającą alkoholu, np. pijak, moczymorda, żul[25]. W 1979 Światowa Organizacja Zdrowia zarekomendowała używanie określenia Zespół zależności alkoholowej zamiast określenia Alkoholizm[26].

Charakterystyka edytuj

 
Światowe roczne spożycie czystego alkoholu w litrach na osobę (15+)[27]
Legenda:

     pow. 19 litrów

     15 litrów

     10 litrów

     5 litrów

     pon. 0,2 litra

     brak danych

Spożywanie zazwyczaj w dużych dawkach alkoholu przez alkoholika jest spowodowane przymusem o charakterze psychicznym i somatycznym, nie podlega jego woli, jednak możliwe jest jego powstrzymanie i utrzymanie abstynencji. Mechanizm powstawania uzależnienia nie jest do końca wyjaśniony, ale ma bezpośredni związek z ciągłym lub cyklicznym nadużywaniem alkoholu. Rodzaj napoju alkoholowego nie ma znaczenia – człowiek nie uzależnia się od konkretnego piwa, wina, wódki, whisky czy koniaku, ale od zawartego w tych napojach alkoholu.

Epidemiologia w Polsce edytuj

 
Odsetek kobiet w wieku 15+ uzależnionych od alkoholu. Źródło danych: WHO, wskaźnik RSUD_1.

     >12%

     10-12%

     8-10%

     6-8%

     4-6%

     2-4%

     0-2%

 
Odsetek mężczyzn w wieku 15+ uzależnionych od alkoholu. Źródło danych: WHO, wskaźnik RSUD_1.

     >12%

     10-12%

     8-10%

     6-8%

     4-6%

     2-4%

     0-2%

W 2016 roku liczbę osób w wieku >15 lat uzależnionych od alkoholu w Polsce szacowano na ok. 2,2%[28].

Alkoholizm jest jednym z głównych problemów zdrowotnych w Polsce[29].

Objawy uzależnienia edytuj

Aby móc mówić o uzależnieniu od alkoholu, muszą wystąpić minimum trzy z następujących objawów:

  • silna, natrętna potrzeba spożywania alkoholu (głód alkoholowy)
  • upośledzona zdolność kontrolowania picia alkoholu (trudności w unikaniu rozpoczęcia picia, trudności w zakończeniu picia albo problemy z kontrolowaniem picia do wcześniej założonego poziomu)
  • picie alkoholu w celu złagodzenia albo zapobieżenia alkoholowemu zespołowi abstynencyjnemu oraz subiektywne poczucie skuteczności takiego postępowania
  • objawy abstynencyjne (drżenia mięśniowe, nadciśnienie tętnicze, tachykardia, nudności, wymioty, biegunki, bezsenność, rozszerzenie źrenic, wysuszenie śluzówek, wzmożona potliwość, padaczka, zaburzenia snu, nastrój drażliwy lub obniżony, lęk)
  • zmieniona (najczęściej zwiększona) tolerancja alkoholu (ta sama dawka alkoholu nie przynosi oczekiwanego efektu, potrzeba spożywania większych dawek alkoholu dla wywołania oczekiwanego efektu)
  • zawężenie repertuaru zachowań związanych z piciem alkoholu do 1–2 wzorców
  • postępujące zaniedbywanie alternatywnych do picia przyjemności, zachowań i zainteresowań
  • picie alkoholu mimo oczywistej wiedzy o jego szczególnej szkodliwości dla zdrowia pijącego

Powikłania spowodowane nadużywaniem alkoholu edytuj

Współwystępowanie z innymi problemami i skutki edytuj

 
Alkoholizm to także problem społeczny – zwykle cierpi nie tylko sam uzależniony, ale także jego rodzina, najbliżsi i sąsiedzi

Poniżej znajdują się problemy, z jakimi spotykają się alkoholicy. Obok podany jest procent alkoholików, których dotyczy dany problem (na podstawie badania Programu Aktywizacji Placówek Odwykowych[32]):

  • zaburzenia życia rodzinnego – 94%
  • problemy w kontaktach z ludźmi – 84%
  • problemy finansowe – 82%
  • przemoc wobec bliskich – 57%
  • problemy z prawem (karalność) – 51%

Alkoholizm zwiększa przestępczość, sprzyja szerzeniu się chorób wenerycznych i ujemnie wpływa na potomstwo. Nadużywanie alkoholu jest powodem powstawania problemów w rodzinach oraz ich rozpadu[33].

Pojęcie alkoholizmu edytuj

Pojęcie alcoholismus chronicum wprowadził Magnus Huss w roku 1849.

W 1960 r. Elvin Morton Jellinek opublikował pracę pt. Koncepcja alkoholizmu jako choroby. E.M. Jellinek pierwszy przedstawił, w jaki sposób dochodzi do powstawania i pogłębiania się uzależnienia od alkoholu, podzielił proces powstawania choroby na fazy. Autor wyróżnia następujące stadia choroby alkoholowej:

  • faza wstępna prealkoholowa, trwająca od kilku miesięcy do kilku lat, zaczyna się od konwencjonalnego stylu picia – człowiek odkrywa, że picie alkoholu nie tylko daje przyjemne doznania, ale także łagodzi przykre stany emocjonalne; wzrasta tolerancja na alkohol
  • faza ostrzegawcza zaczyna się w momencie pojawienia się luk pamięciowych – palimpsestów
  • faza krytyczna rozpoczyna się od utraty kontroli nad piciem
  • faza przewlekła zaczyna się wraz z wystąpieniem wielodniowych ciągów

Autor podkreślał, iż zatrzymanie choroby jest możliwe na każdym etapie i w każdej fazie. Od czasu dzieła Jellinka pojawiły się inne typologie alkoholizmu.

W 1983 George Villant opublikował książkę pod tytułem Naturalna historia alkoholizmu, w której zaprezentował rezultaty kilku badań potwierdzających i pogłębiających pojęcie alkoholizmu jako choroby. Podsumowując swoje badania, autor stwierdził, że alkoholizm ma charakter postępujący, jego objawy występują jednak w innej kolejności niż przedstawił to Jellinek. Villant podał dwie możliwości zakończenia rozwoju choroby alkoholowej: osoby nią dotknięte podejmują abstynencję albo czeka je śmierć. Jak wynika z danych, nieliczna grupa zdołała powrócić do picia niepatologicznego, czy też powstrzymać proces uzależnienia. Jednak w trakcie kontynuowania badań zaobserwowano, iż grupa ta systematycznie malała.

Bardzo użyteczna jest klasyfikacja alkoholizmu opracowana przez Komitet Ekspertów dla Spraw Alkoholizmu Światowej Organizacji Zdrowia. Klasyfikacja ta znajduje się w VIII Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn zgonów obowiązującej w Polsce od 1 stycznia 1970 r. Przedstawia się ona następująco:

Epizodyczne picie nadmierne
Picie nadmierne nieregularne, okresy nadmiernego picia stosunkowo krótkie, oddzielone dłuższymi przerwami. Grupa pijących tego typu obejmuje pewną liczbę osób z nieprawidłowymi cechami osobowości, które przejawiają się w stanach upicia.
Nawykowe picie nadmierne
Ciągłe picie nadmierne. Pijący nadmiernie, systematycznie i regularnie. W fazie tej nie występuje jeszcze „utrata kontroli”.
Nałóg alkoholowy
Toksykomania alkoholowa. Stan psychicznego i somatycznego uzależnienia od alkoholu, w którym występuje z początku zwiększenie się tolerancji alkoholu oraz pojawiają się psychiczne i fizyczne objawy odstawienia (alkoholowy zespół abstynencyjny). Dla fazy tej szczególnie charakterystyczna jest utrata kontroli picia, tj. niemożność powstrzymania się od kontynuowania picia, a w fazie nałogu dalej posuniętego – zmniejszenie się tolerancji alkoholu. W fazie najdalej zaawansowanego alkoholizmu najczęściej występują różnego rodzaju powikłania psychiczne o charakterze psychotycznym i najwyraźniej zaznaczają się fizyczne, psychiczne i socjalne skutki przewlekłej intoksykacji alkoholowej. Do tego punktu należy zaliczyć większość przypadków określanych jako alkoholizm przewlekły.
Alkoholizm inny i nieokreślony
Do tej grupy zalicza się alkoholizm, którego z różnych powodów (np. brak wiarygodnych danych) nie można zaklasyfikować do jednej z wyżej wymienionych grup alkoholizmu. Można tu zaliczyć także niektóre przypadki picia „na tle patologicznym”, tj. towarzyszącego innym zaburzeniom psychicznym, gdy alkoholizm taki nie wysuwa się na pierwszy plan, a jego formy nie można zaklasyfikować do jednej z poprzednich trzech grup.

Prawo edytuj

 
Spożywanie alkoholu w określonych miejscach publicznych jest w wielu krajach niezgodne z prawem i podlega karze grzywny. Osoby w stanie nietrzeźwości, które np. swoim zachowaniem dają powód do zgorszenia w miejscu publicznym odprowadzane są do izby wytrzeźwień

Uznając życie obywateli w trzeźwości za niezbędny warunek moralnego i materialnego dobra Narodu, Sejm PRL przyjął dnia 28 października 1982 ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2023 r. poz. 2151), która zezwala sądowi zobowiązać chorego do leczenia w zakładzie odwykowym lub poradni[30].

Leczenie edytuj

Terapia psychologiczna edytuj

  • Osoba uzależniona może skorzystać z pomocy:

Terapie grupowe lub indywidualne – polegają głównie na zdobywaniu i pogłębianiu wiedzy z zakresu alkoholizmu, co umożliwia choremu przyznanie się (przed samym sobą) oraz akceptację siebie jako alkoholika. Zajęcia terapeutyczne pomagają w przebudowie stylu życia na abstynencki, który umożliwia długotrwałą abstynencję, uczą rozpoznawania i radzenia sobie z głodem alkoholowym, a także zapobiegania występowaniu nawrotów choroby.

Wspólnota Anonimowych Alkoholików
Nie oferuje leczenia, ani profesjonalnej lekarskiej pomocy. Proponuje program 12 kroków oraz dzielenie się siłą, nadzieją i swoimi doświadczeniami w drodze do trzeźwości na mitingach AA. W AA nie jest wymagana abstynencja – jedynym warunkiem przynależności do wspólnoty jest pragnienie zaprzestania picia.
Kluby Abstynenta
Są miejscem spotkań osób niepijących (także osób nieuzależnionych). Abstynenci stawiają sobie za cel propagowanie poprzez swoją postawę – trzeźwego modelu życia.
Publiczne i niepubliczne Ośrodki Terapii Uzależnień
Oferują profesjonalną psychoterapię uzależnienia, prowadzoną przez specjalistów certyfikowanych przez Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Pracują w trybie ambulatoryjnym (poradnie) i stacjonarnym (tzw. całodobowe lub zamknięte).

Proces zdrowienia z choroby alkoholowej jest bardzo trudny i skomplikowany, uzależniony przede wszystkim od chęci i dobrej woli zainteresowanego. Około 70% pacjentów po terapiach nie osiąga trwałych efektów.

Z badań przeprowadzonych przez Millera i Hestera wynika, że 1/3 pacjentów osiąga, po odbyciu leczenia, trwałą abstynencję, a 1/3 poprawę funkcjonowania bez utrzymywania całkowitej abstynencji. Zdaniem innych badaczy 2/3 osób leczonych z powodu alkoholizmu uzyskuje poprawę, aczkolwiek wymiar sukcesu zależy od przyjętego kryterium. Jeszcze inne badania wykazały, że 70% wszystkich leczących się, bardzo wyraźnie ograniczyło liczbę dni picia alkoholu oraz osiągnęło ogólną poprawę stanu zdrowia[34].

Leczenie farmakologiczne edytuj

Lekami stosowanymi w przypadku uzależnienia od alkoholu są[35]:

W 2012 przeprowadzono metaanalizę kilku eksperymentów polegających na podaniu osobom chorym na chorobę alkoholową jednorazowej dawki LSD w kontekście trwającej jednocześnie innej terapii. Wyniki wskazują na istotną statystycznie skuteczność tego działania, powodującego w rezultacie zmniejszenie stopnia nadużywania alkoholu. Efekt ten utrzymuje się przez 3 do 6 miesięcy[42][43].

Syndrom odstawienia edytuj

Próbom leczenia nałogu może towarzyszyć tzw. syndrom odstawienia (nazywany również alkoholowym zespołem abstynencyjnym). Prowadzi on do somatycznych i psychicznych zaburzeń wynikających z zaprzestaniem dostarczania alkoholu do organizmu.

Najpopularniejsze objawy to:

  • bóle i zawroty głowy
  • powracające stany niepokoju
  • mdłości i wymioty
  • napady padaczki
  • majaczenie alkoholowe (nazywane również delirium)

Symptomy mogą występować nawet po jednorazowym spożyciu alkoholu. Wynikają one z przyzwyczajenia mózgu do obecności toksyn stymulujących. Objawy mogą się nasilać po przerwaniu regularnego spożywania alkoholu (ciąg alkoholowy). Mogą występować wówczas drżenia i majaki. Wśród osób uzależnionych, delirium i padaczka występują średnio u 2% osób i mogą występować przy każdej próbie porzucenia nałogu[44].

Profilaktyka za pomocą testu przesiewowego edytuj

Najpowszechniej używanym na świecie narzędziem stosowanym w badaniach przesiewowych w zakresie alkoholu jest Alcohol Use Disorders Identification Test. Obecnie jest dostępny w około 40 językach. AUDIT zapewnia ramy dla interwencji, stanowiące pomoc osobom spożywającym niezdrowe alkohole, sprzyja ograniczaniu lub zaprzestaniu spożywania alkoholu, a tym samym unikania szkodliwych konsekwencji z nim związanych. Pomaga również w identyfikacji uzależnienia od alkoholu i określonych skutków szkodliwego picia[45].

Klasyfikacja DSM-IV edytuj

kod DSM-IV nazwa choroby
303.90 Uzależnienie od alkoholu
305.00 Nadużywanie alkoholu
303.00 Zatrucie alkoholem
291.81 Zespół odstawienia alkoholu
291.9 Zaburzenia związane z alkoholem niewyspecyfikowane gdzie indziej

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Andrzej Święcki: Współczesne klasyfikacje choroby alkoholowej według ICD i DSM. www.psychologia.edu.pl. [dostęp 2020-12-10].
  2. Bohdan Tadeusz Woronowicz, Alkoholizm jest chorobą, wyd. 2, Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, 1998, ISBN 83-86103-85-X, OCLC 749913950.
  3. a b c d e f g h i j k l Diagnostic and statistical manual of mental disorders : DSM-5. Wyd. 5. Washington, DC: American Psychiatric Association, 2013, s. 490–97. ISBN 978-0-89042-554-1.
  4. a b Alcohol's Effects on the Body. 14 września 2011. [dostęp 2015-05-09]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  5. Romeo J., Wärnberg J., Nova E., Díaz L.E., Gómez-Martinez S. i inni. Moderate alcohol consumption and the immune system: a review. „The British Journal of Nutrition”. 98 Suppl 1, s. S111-5, październik 2007. DOI: 10.1017/S0007114507838049. PMID: 17922947. 
  6. Fetal Alcohol Exposure. 14 września 2011. [dostęp 2015-05-09]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  7. a b Global status report on alcohol and health 2018. World Health Organization, 2018, s. 72, 80. ISBN 978-92-4-156563-9.
  8. a b c Moonat S., Pandey S.C. Stress, epigenetics, and alcoholism. „Alcohol Research”. 34 (4), s. 495–505, 2012. PMID: 23584115. PMCID: PMC3860391. 
  9. Agarwal-Kozlowski K., Agarwal D.P. [Genetic predisposition for alcoholism]. „Therapeutische Umschau”. 57 (4), s. 179–84, kwiecień 2000. DOI: 10.1024/0040-5930.57.4.179. PMID: 10804873. 
  10. Mersy D.J. Recognition of alcohol and substance abuse. „American Family Physician”. 67 (7), s. 1529–1532, April 2003. PMID: 12722853. 
  11. Health and Ethics Policies of the AMA House of Delegates. czerwiec 2008. [dostęp 2015-05-10]. [zarchiwizowane z tego adresu]. Cytat: H-30.997 Dual Disease Classification of Alcoholism: The AMA reaffirms its policy endorsing the dual classification of alcoholism under both the psychiatric and medical sections of the International Classification of Diseases. (Res. 22, I-79; Reaffirmed: CLRPD Rep. B, I-89; Reaffirmed: CLRPD Rep. B, I-90; Reaffirmed by CSA Rep. 14, A-97; Reaffirmed: CSAPH Rep. 3, A-07)
  12. Higgins-Biddle J.C., Babor T.F. A review of the Alcohol Use Disorders Identification Test (AUDIT), AUDIT-C, and USAUDIT for screening in the United States: Past issues and future directions. „The American Journal of Drug and Alcohol Abuse”. 44 (6), s. 578–586, 2018. DOI: 10.1080/00952990.2018.1456545. PMID: 29723083. PMCID: PMC6217805. 
  13. World Health Organization: Alcohol. styczeń 2015. [dostęp 2015-05-10]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  14. a b c d Blondell R.D. Ambulatory detoxification of patients with alcohol dependence. „American Family Physician”. 71 (3), s. 495–502, luty 2005. PMID: 15712624. 
  15. Testino G., Leone S., Borro P. Treatment of alcohol dependence: recent progress and reduction of consumption. „Minerva Medica”. 105 (6), s. 447–66, grudzień 2014. PMID: 25392958. 
  16. DeVido J.J., Weiss R.D. Treatment of the depressed alcoholic patient. „Current Psychiatry Reports”. 14 (6), s. 610–8, grudzień 2012. DOI: 10.1007/s11920-012-0314-7. PMID: 22907336. PMCID: PMC3712746. 
  17. Morgan-Lopez A.A., Fals-Stewart W. Analytic complexities associated with group therapy in substance abuse treatment research: problems, recommendations, and future directions. „Experimental and Clinical Psychopharmacology”. 14 (2), s. 265–273, maj 2006. DOI: 10.1037/1064-1297.14.2.265. PMID: 16756430. PMCID: PMC4631029. 
  18. Albanese A.P. Management of alcohol abuse. „Clinics in Liver Disease”. 16 (4), s. 737–762, listopad 2012. DOI: 10.1016/j.cld.2012.08.006. PMID: 23101980. 
  19. Tusa A.L., Burgholzer J.A. Came to believe: spirituality as a mechanism of change in alcoholics anonymous: a review of the literature from 1992 to 2012. „Journal of Addictions Nursing”. 24 (4), s. 237–246, 2013. DOI: 10.1097/jan.0000000000000003. PMID: 24335771. 
  20. World Population Prospects – Population Division – United Nations.
  21. Rowicka, M., Postek, S., Zin-Sędek, M: Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce raport z badań kwestionariuszowych 2020 r..
  22. ((GBD 2013 Mortality Causes of Death Collaborators)). Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. „Lancet”. 385 (9963), s. 117–171, styczeń 2015. DOI: 10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMID: 25530442. PMCID: PMC4340604. 
  23. Alcohol Facts and Statistics. [dostęp 2015-05-09]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  24. Schuckit M.A. Recognition and management of withdrawal delirium (delirium tremens). „The New England Journal of Medicine”. 371 (22), s. 2109–2113, listopad 2014. DOI: 10.1056/NEJMra1407298. PMID: 25427113. 
  25. synonim.net : Inne określenia słowa alkoholik.
  26. WHO: Lexicon of alcohol and drug terms published by the World Health Organization. [zarchiwizowane z tego adresu].
  27. Global Status Report on Alcohol 2004.
  28. Poland. Alcohol consumption: levels and patterns, Światowa Organizacja Zdrowia, 2018 [dostęp 2021-01-30].
  29. Krystyna Zambrzycka i inni, Alkoholizm i jego następstwa, umb.edu.pl [dostęp 2023-09-06].
  30. a b Witold S. Gumułka. i inni, Encyklopedia zdrowia, wyd. 6, t. I, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 1076–1077, ISBN 83-01-11680-3.
  31. Andrzej Szczeklik, Piotr Gajewski: Interna Szczeklika 2017. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2017. ISBN 978-83-7430-517-4.
  32. Instytut Psychologii Zdrowia – Efekty terapii w różnego typu placówkach odwykowych.
  33. Scoring drugs, „The Economist”, 2 listopada 2010, ISSN 0013-0613 [dostęp 2019-03-30].
  34. Bohdan T. Woronowicz Na zdrowie. Jak poradzić sobie z uzależnieniem od alkoholu, s. 161.
  35. Leki stosowane w leczeniu alkoholizmu w bazie eMedicine [dostęp 2017-08-04] (ang.).
  36. a b Marilyn D. Skinner i inni, Disulfiram Efficacy in the Treatment of Alcohol Dependence: A Meta-Analysis, „PLoS ONE”, 9 (2), 2014, DOI10.1371/journal.pone.0087366, ISSN 1932-6203, PMID24520330, PMCIDPMC3919718 [dostęp 2017-08-04].
  37. Barbara J. Mason, Charles J. Heyser, Acamprosate: A prototypic neuromodulator in the treatment of alcohol dependence, „CNS & neurological disorders drug targets”, 9 (1), 2010, s. 23–32, ISSN 1871-5273, PMID20201812, PMCIDPMC2853976 [dostęp 2017-08-04].
  38. Olivier Ameisen, Complete and prolonged suppression of symptoms and consequences of alcohol-dependence using high-dose baclofen: a self-case report of a physician, „Alcohol and Alcoholism”, 40 (2), 2004, s. 147–150, DOI10.1093/alcalc/agh130.
  39. L. Leggio, J.C. Garbutt, G. Addolorato, Effectiveness and safety of baclofen in the treatment of alcohol dependent patients, „CNS & Neurological Disorders Drug Targets”, 9 (1), 2010, s. 33–44, DOI10.2174/187152710790966614, PMID20201813.
  40. Jia Liu, Lu-Ning Wang, Baclofen for alcohol withdrawal, „The Cochrane Database of Systematic Reviews”, 8, 2017, CD008502, DOI10.1002/14651858.CD008502.pub5, PMID28822350.
  41. CSST Evaluation du rapport bénéfice/risque du Baclofène dans le traitement des patients alcoolo-dépendants, Agence Nationale de Sécurité du Médicament et des Produits de Santé, 17 kwietnia 2018 [dostęp 2018-10-06] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-06].
  42. Arran Frood, LSD helps to treat alcoholism, „Nature”, 2012, DOI10.1038/nature.2012.10200, ISSN 1744-7933 [dostęp 2018-09-29] (ang.).
  43. Teri S. Krebs, Pål-Ørjan Johansen, Lysergic acid diethylamide (LSD) for alcoholism: meta-analysis of randomized controlled trials, „Journal of Psychopharmacology”, 26 (7), 2012, s. 994–1002, DOI10.1177/0269881112439253.
  44. Syndrom odstawienia – Blog, Ośrodek leczenia uzależnień Oaza, 27 czerwca 2019 [dostęp 2020-06-29].
  45. Alcohol Use Disorders Identification Test (AUDIT), auditscreen.org [dostęp 2022-02-17].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj