Amfisbeny, obrączkowce, zwitniki (Amphisbaenia) – klad gadów łuskonośnych (klasyfikowany niekiedy w randze podrzędu), prowadzących podziemny tryb życia.

Amfisbeny
Amphisbaenia[1]
Gray, 1844
Ilustracja
Obrączkowiec florydzki (Rhineura floridana)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

zauropsydy

Podgromada

diapsydy

Nadrząd

lepidozaury

Rząd

łuskonośne

Podrząd

amfisbeny

Zasięg występowania
Mapa występowania

Opis edytuj

Amfisbeny zasadniczo różnią się od jaszczurek i węży. Charakteryzują się ciałem o niemal takiej samej grubości na całej jego długości; kształtu robakowatego, wydłużonego, z charakterystycznymi łuskami ułożonymi w obręcze[2]; głowa klinowata, oczy ukryte pod zrośniętymi powiekami, otwory nosowe ułożone ku tyłowi, w większości beznogie (oprócz rodziny Bipedidae, której przedstawiciele mają niewielkie, choć funkcjonalne kończyny przednie[3]). Z większej odległości trudno odróżnić głowę od ogona. Budowa obrączkowców wynika z ich podziemnego trybu życia. Długość ciała wynosi około pół metra. Podobnie jak węże, amfisbeny zredukowały liczbę płuc do jednego, ale w przeciwieństwie do nich zachowały lewe. Mają silnie skostniałą czaszkę, zredukowany pas barkowy i miedniczy. Odżywiają się owadami (mrówki, termity).

Występowanie edytuj

Występują w klimacie tropikalnym i subtropikalnym. Zamieszkują południowo-zachodnią Europę, Bliski Wschód, Afrykę, Amerykę Południową i Środkową.

Systematyka i ewolucja edytuj

Pochodzenie amfisben jest niejasne. Analizy morfologiczne łączą je z innymi beznogimi łuskonośnymi – wężami i Dibamidae[3][4][5][6], jednak badania molekularne sugerują, że nie są one ze sobą blisko spokrewnione, a podobieństwa pomiędzy przedstawicielami tych trzech grup są wynikiem konwergencji. Jako najbliższych krewnych amfisben najczęściej podają jaszczurkowate (Lacertidae)[2][5][7][8][9]. Ponadto pewne dane morfologiczne, takie jak skamieniałości eoceńskiej Cryptolacerta[10] czy kredowej Slavoia[11], także wspierają teorię o bliskim pokrewieństwie amfisben z Lacertidae. Potencjalnemu kladowi obejmującemu Amphisbaenia i Lacertidae w 2005 roku Vidal i Hedges nadali nazwę Lacertibaenia[9].

Niektóre z analiz molekularnych wskazują też na parafiletyzm amfisben, ponieważ Rhineuridae miałyby stanowić grupę zewnętrzną dla kladu łączącego pozostałe amfisbeny i Lacertidae – może być to jednak wynikiem efektu long branch attraction[5].

Analizy wykorzystujące zegar molekularny sugerują, że amfisbeny powstały w okresie kredy, prawdopodobnie około 122 mln lat temu[12].

Pokrewieństwo wewnątrz Amphisbaenia także nie jest jasne. Bipedidae, mające w pełni wykształcone kończyny przednie, uznawano za najbardziej bazalne amfisbeny zarówno w tradycyjnej taksonomii, jak i w analizach filogenetycznych wykorzystujących cechy morfologiczne, co dowodziłoby, że u amfisben redukcja kończyn miała miejsce tylko raz[3]. Analizy molekularne wskazują jednak, że najbardziej bazalnymi amfisbenami są beznogie Rhineuridae, a Bipedidae zajmują bardziej zaawansowaną pozycję na drzewie filogenetycznym[2][8][9] – to dowodziłoby, że u amfisben do redukcji kończyn doszło kilkukrotnie niezależnie[8].

Obecnie żyje około 200 gatunków amfisben[2] klasyfikowanych w różnej liczbie rodzin – przeważnie od czterech[3] do sześciu[2].

 
Bipes biporus
 
Amphisbaena alba
 
Obrączkowiec europejski (Blanus cinereus)

Kladogram amfisben według Kearney (2003)[3]

Amphisbaenia 

 Bipedidae




 Blanidae





 Trogonophidae



 Amphisbaenidae





 Rhineuridae







Kladogram amfisben według Kearney i Stuarta (2004)[8]

Amphisbaenia 

 Rhineuridae




 Blanidae




 Bipedidae




 Trogonophidae



 Amphisbaenidae







Kladogram amfisben według Vidala i Hedgesa (2009)[2]

Amphisbaenia 

 Rhineuridae



 Amphisbaenoidea 

 Amphisbaenidae



 Trogonophidae




 Bipedidae


 Blanoidea 

 Blanidae



 Cadeidae





Przypisy edytuj

  1. Amphisbaenia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. a b c d e f Nicolas Vidal, S. Blair Hedges, The molecular evolutionary tree of lizards, snakes, and amphisbaenians, „Comptes Rendus Biologies”, 332 (2-3), 2009, s. 129–139, DOI10.1016/j.crvi.2008.07.010, PMID19281946 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  3. a b c d e Maureen Kearney, Systematics of the Amphisbaenia (Lepidosauria: Squamata) Based on Morphological Evidence from Recent and Fossil Forms, „Herpetological Monographs”, 17 (1), 2003, s. 1, DOI10.1655/0733-1347(2003)017[0001:SOTALB]2.0.CO;2, JSTOR1467012 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  4. Jack L. Conrad, Phylogeny And Systematics Of Squamata (Reptilia) Based On Morphology, „Bulletin of the American Museum of Natural History”, 310, 2008, s. 1–182, DOI10.1206/310.1 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  5. a b c John J. Wiens i inni, Combining phylogenomics and fossils in higher-level squamate reptile phylogeny: molecular data change the placement of fossil taxa, „Systematic Biology”, 59 (6), 2010, s. 674–688, DOI10.1093/sysbio/syq048, PMID20930035 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  6. Jacques A. Gauthier i inni, Assembling the Squamate Tree of Life: Perspectives from the Phenotype and the Fossil Record, „Bulletin of the Peabody Museum of Natural History”, 53 (1), 2012, s. 3–308, DOI10.3374/014.053.0101 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  7. Ted Townsend i inni, Molecular phylogenetics of squamata: the position of snakes, amphisbaenians, and dibamids, and the root of the squamate tree, „Systematic Biology”, 53 (5), 2004, s. 735–757, DOI10.1080/10635150490522340, PMID15545252 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  8. a b c d Maureen Kearney, Bryan L. Stuart, Repeated evolution of limblessness and digging heads in worm lizards revealed by DNA from old bones, „Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences”, 271 (1549), 2004, s. 1677–1683, DOI10.1098/rspb.2004.2771, PMID15306287, PMCIDPMC1691774 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  9. a b c Nicolas Vidal, S. Blair Hedges, The phylogeny of squamate reptiles (lizards, snakes, and amphisbaenians) inferred from nine nuclear protein-coding genes, „Comptes Rendus Biologies”, 328 (10-11), 2005, s. 1000–1008, DOI10.1016/j.crvi.2005.10.001, PMID16286089 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  10. Johannes Müller i inni, Eocene lizard from Germany reveals amphisbaenian origins, „Nature”, 473 (7347), 2011, s. 364–367, DOI10.1038/nature09919, PMID21593869 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  11. Mateusz Tałanda, Cretaceous roots of the amphisbaenian lizards, „Zoologica Scripta”, 45 (1), 2016, s. 1–8, DOI10.1111/zsc.12138 [dostęp 2022-07-06] (ang.).
  12. S. Blair Hedges, Nicolas Vidal, Lizards, snakes, and amphisbaenians (Squamata), [w:] S. Blair Hedges, Sudhir Kumar (red.), The timetree of life, Oxford: Oxford University Press, 2009, s. 383–389, ISBN 978-0-19-156015-6, OCLC 320914412 [zarchiwizowane z adresu 2009-06-17] (ang.).