Andrzej Żuławski

polski reżyser filmowy

Andrzej Żuławski (ur. 22 listopada 1940 we Lwowie, zm. 17 lutego 2016 w Warszawie[1][2]) – polski reżyser, scenarzysta i aktor filmowy, pisarz, komandor Orderu Sztuki i Literatury.

Andrzej Żuławski
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

22 listopada 1940
Lwów

Data i miejsce śmierci

17 lutego 2016
Warszawa

Zawód

reżyser, scenarzysta, aktor

Lata aktywności

1967–2015

Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Komandor Orderu Sztuki i Literatury (Francja)
Strona internetowa

Karierę filmową zaczynał jako asystent Andrzeja Wajdy. Zadebiutował w 1971 filmem Trzecia część nocy, jednak po realizacji zakazanego przez polską cenzurę filmu Diabeł (1972) oraz w momencie zatrzymania przez polskie władze produkcji Na srebrnym globie (1976/1988) na stałe przeniósł się do Francji. Uznanie tamtejszych krytyków zdobył między innymi filmami Najważniejsze to kochać (1975), Opętanie (1981), Borys Godunow (1989).

Żuławski bywa zaliczany w poczet przedstawicieli poetyki surrealizmu w kinie polskim. Niekiedy jego dzieła porównywano pod względem swej drastyczności z kinem Davida Lyncha. Twórczość Żuławskiego znana była z frenetycznego wykorzystania dynamicznej kamery, filmującej fikcyjne wydarzenia z użyciem szerokokątnego obiektywu, niekiedy zespolonej z widokiem subiektywnym bohaterów. Wielokrotnie reżyser stosował wieloplanowe kompozycje w głąb oraz częsty montaż wewnątrzkadrowy. Słynął ze swojego trudnego charakteru i autorytarnego stylu reżyserowania. Kontynuatorem stylu Andrzeja Żuławskiego jest jego syn Xawery.

Życiorys edytuj

Młodość i wykształcenie edytuj

Urodził się w 1940, w rodzinie inteligenckiej. Jego stryjecznym dziadkiem był Jerzy Żuławski (1874–1915), autor Trylogii księżycowej, którą Andrzej Żuławski zekranizował w filmie Na srebrnym globie[3]. Andrzej miał też trzech stryjów: Jacka (1907–1976), Marka (1908–1985) i Juliusza (1910–1999)[3]. Ojcem Andrzeja był pisarz i dyplomata Mirosław Żuławski (1913–1995)[3], matką zaś – Czesława[4]. Młodszymi braćmi Andrzeja byli Łukasz (ur. 1947) oraz Mateusz (ur. 1948)[5][3].

W momencie ataku Niemiec na Związek Radziecki w czerwcu 1941, podczas bombardowania Lwowa, odniósł poważne obrażenia ciała i stracił wzrok na jedno oko, jego siostra Marta zaś zginęła[6]. W 1945, kiedy Mirosław Żuławski został radcą kulturalnym w ambasadzie Rzeczypospolitej Polskiej w Paryżu, Andrzej uczył się dwa lata we Francji, spotykając się z prześladowaniami ze strony rówieśników. W 1947 rodzina Żuławskich przeniosła się do Pragi, gdzie trzy lata później Andrzej obejrzał swój pierwszy film[7]. Pasję do kina wpoiła mu babcia, która była miłośniczką filmów przedwojennych[8]. W 1956 rodzina Żuławskich ponownie wyjechała do Paryża, gdzie Mirosław reprezentował Polskę w UNESCO. Tam też Andrzej uczęszczał do dwujęzycznego liceum francusko-polskiego, gdzie w 1957 zdał egzamin dojrzałości[7].

Kariera filmowa edytuj

1958–1972: pierwsze filmy, opieka artystyczna Wajdy edytuj

W wieku 17 lat Andrzej Żuławski został przyjęty do paryskiej uczelni filmowej IDHEC, którą ukończył w 1959. W ramach nauki w IDHEC nakręcił debiutancką etiudę filmową pod tytułem La Sorcière (1958), opartą na opowiadaniu Antona Czechowa Czarownica[9]. Pod koniec nauki zachorował na pneumopatię[10]. Następnie studiował filozofię na Sorbonie, gdzie jednak odrzuciła go nachalnie tam promowana filozofia egzystencjalna – kąśliwie przezeń komentowana jako „Sartre’owskie plagiaty z Heideggera”. Nie zadowalało go również przeniesienie się na Uniwersytet Warszawski, gdzie z kolei była wykładana filozofia marksistowska[11]. Dzięki rekomendacji ze strony Romana Polańskiego otrzymał asystenturę u Andrzeja Wajdy (którego pierwszymi filmami był zachwycony)[12] przy kręceniu filmu Samson (1961)[13]. Żuławski pomagał również Wajdzie przy realizacji Miłości dwudziestolatków (1962) oraz Popiołów (1965)[14]. Wkrótce potem w 1967 roku nakręcił dwa krótkometrażowe filmy telewizyjne, Pavoncello na podstawie opowiadania Stefana Żeromskiego[15] oraz Pieśń triumfującej miłości według opowiadania Iwana Turgieniewa[16]. Oba filmy zachowały się w wersji barwnej, aczkolwiek Telewizja Polska premierowo emitowała je w czerni i bieli[15][16].

Współpraca z reżyserem Popiołu i diamentu układała się Żuławskiemu dobrze, i to on doradził Wajdzie przeczytanie Ziemi obiecanej Władysława Reymonta, która posłużyła później jako materiał do adaptacji filmowej[17]. Konflikt pomiędzy Żuławskim a Wajdą pojawił się w momencie, gdy późniejszy autor Diabła napisał swemu mentorowi scenariusz do adaptacji Jądra ciemności Josepha Conrada; mimo wyjazdu obu realizatorów do Stanów Zjednoczonych, gdzie wstępnie ułożyli warunki współpracy z jednym z zainteresowanych projektem amerykańskich producentów, Wajda zrezygnował z przedsięwzięcia i wkrótce potem wrócił do Polski[17]. Żuławski potraktował takie rozwiązanie umowy jako niestosowne[17].

Do otwartego konfliktu pomiędzy Żuławskim a Wajdą doszło w momencie pełnometrażowego debiutu tego pierwszego, zatytułowanego Trzecia część nocy (1971). Scenariusz do tego filmu fabularnego był oparty na losach ojca Żuławskiego: główny bohater filmu (Leszek Teleszyński), straciwszy całą rodzinę podczas okupacji hitlerowskiej, zarabia na życie jako karmiciel wszy w instytucie produkującym szczepionki przeciwko tyfusowi[18]. Zdjęcia do filmu reżyser kręcił w imitującym Lwów Krakowie[19], gdzie jego praca była słabiej nadzorowana niż w Warszawie[19]; do produkcji filmu użyto wyblakłej barwnej taśmy Orwo[20]. Wajda miał spore uwagi do filmu, w którym Żuławski posłużył się rwaną narracją oraz nerwowymi ruchami kamery, wobec czego debiutant odpowiedział weteranowi kina: „Wiesz, wybacz, ale to jest mój film i pocałuj się”[17]. Pomimo dystrybucji na Festiwalu Filmowym w Wenecji, Trzecia część nocy została zignorowana przez tamtejszą krytykę. W Polsce była potępiana, natomiast we Francji cieszyła się niebywałą popularnością[21].

Konflikt pomiędzy Żuławskim a Wajdą pogłębił się, gdy realizator Trzeciej części nocy w ramach kierowanego przez Wajdę Zespołu Filmowego „X” nakręcił w 1972 Diabła – swój drugi film pełnometrażowy. Główny bohater filmu, młody szlachcic (Teleszyński) idący za podszeptem diabła (Wojciech Pszoniak), morduje swych bliskich, ale też uczestników patriotycznej konspiracji. Jak opisywał Diabła Sebastian Jagielski: „Wszystkiego jest tu, jak się zdaje, za dużo, za bardzo, za mocno: szaleńczy rytm kamery i niepokojąca muzyka Andrzeja Korzyńskiego, gwałt i histeria, orgie i makabra, kazirodztwo i śmierć”[22]. Diabeł na tyle oburzył komisję kolaudacyjną, że film otrzymał zakaz rozpowszechniania trwający do połowy lat 80. XX wieku. Zdaniem Żuławskiego powodem zatrzymania filmu miała być zawarta w nim alegoria marca 1968; tytułowym diabłem miał być Mieczysław Moczar[23]. Reżyser Diabła nie wybaczył wówczas Wajdzie, że ten za słabo bronił filmu przed komisją kolaudacyjną[17].

1975–2015: dalsza kariera we Francji i w Polsce edytuj

W 1975 Żuławski, po wyjeździe do Francji, nakręcił tam swój pierwszy zagraniczny film fabularny, Najważniejsze to kochać, adaptację powieści Christophera Franka Noc amerykańska. Przedstawiał on kulisy podziemnego przemysłu pornograficznego, w którym próbują się odnaleźć początkująca aktorka oraz operator zdjęć (Romy Schneider, Fabio Testi)[24]. Najważniejsze to kochać odniosło zauważalny sukces komercyjny, było też powszechnie chwalone przez krytyków i dosłużyło się miana filmu kultowego[25]. Szczególnie ceniona była gra Schneider oraz praca kamery: „płynna, wędrująca kamera Żuławskiego, preferująca średnie i bliskie ujęcia, której towarzyszy głośna partytura Georges’a Delerue, jest tak uważna na każde uderzenie, skurcz i najmniejszą nutę agonii, że zdaje się obnażać każdy nerw bohaterów”[26].

Po międzynarodowym sukcesie, Żuławski podjął się adaptacji Trylogii księżycowej swego dziadka stryjecznego[27] Jerzego Żuławskiego, którą opisywał jako „pesymistyczny, ponury obraz rzeczywistości i ludzkości jako takiej oraz takiej ludzkości samotniczej”[28]. Film Na srebrnym globie miał wpisywać się w prąd fantastycznonaukowych filmów poświęconych cywilizacyjnemu wyścigowi kosmicznemu, podobnie jak 2001: Odyseja kosmiczna (1968) Stanleya Kubricka[29]. Superprodukcja Żuławskiego spotkała się jednak na etapie realizacji z dezaprobatą wiceministra kultury Janusza Wilhelmiego, który kazał przerwać zdjęcia i zniszczyć wszelkie dekoracje[30]. Ekipa filmowa nie posłuchała zarządzenia, jednak produkcja została wstrzymana[30]. Film w okaleczonej formie ukazał się dopiero w 1988, kiedy Żuławski dokręcił szereg jazd kamery po najbardziej charakterystycznych miejscach i pejzażach Polski, dodając do nich opis nienakręconych scen[29].

Po konflikcie z polskimi władzami w sprawie Na srebrnym globie Żuławski wyemigrował do Francji, gdzie nakręcił w 1981 film Opętanie. Bohater filmu, agent służb specjalnych operujący w Berlinie, odkrywa, że jego żona (Isabelle Adjani) zdradza męża z monstrum pożerającym zabijanych przez nią mężczyzn[31]. Opętanie było bardzo dobrze oceniane przez krytyków, a kreująca główną rolę żeńską Adjani została uhonorowana nagrodą na Festiwalu Filmowym w Cannes[32]. Żuławski liczył także na Złotą Palmę, lecz statuetka została przyznana Wajdzie za film Człowiek z żelaza (1981), toteż reżyser Opętania – żywiąc wciąż urazę do Wajdy – nie zjawił się na ceremonii przyznania nagród[17]. Kolejne dwa dzieła Żuławskiego, Kobieta publiczna (1984) i Narwana miłość (1985), stanowiły odpowiednio luźne adaptacje Biesów i Idioty Fiodora Dostojewskiego. Zdjęcia do Kobiety publicznej wykonał ceniony operator Sacha Vierny[33], podczas gdy w Narwanej miłości wystąpiła Sophie Marceau, późniejsza towarzyszka życiowa reżysera[34].

 
Andrzej Żuławski wraz z Sophie Marceau, swoją towarzyszką życiową w 1988

Zrealizowane w 1989 Moje noce są piękniejsze niż wasze dni, których bohater wynajdujący nowy język programowania zostaje zarażony śmiertelnym wirusem, to adaptacja powieści Raphaëlle Billetdoux. Recenzje filmu były chłodne, przykładowo Patrick Brion z „Revue des Deux Mondes” oceniał ów film jako „irytujący [...] topornością postaci, zauważalną banalnością dialogów”[35]. Z lepszym odbiorem spotkała się brawurowa adaptacja opery Borys Godunow Modesta Musorgskiego, poświęconej czasom wielkiej smuty w Rosji na początku XVII wieku. Michał Oleszczyk uznał filmowego Borysa Godunowa za „jedną z najbardziej oryginalnych adaptacji operowych w historii”[36]. W 1990 Żuławski zaangażował Dolpha Lundgrena do roli francuskiego kapitana Criona w przygodowym dramacie wojennym Tygrys (Le Tigre), którego akcja rozgrywała się podczas upadku Điện Biên Phủ; jednak projekt został przerwany ze względu problemy finansowe producenta[37]. W 1991 w ramach koprodukcji francusko-niemieckiej Żuławski nakręcił Błękitną nutę, autorską wizję 36 ostatnich godzin z życia Fryderyka Chopina, z udziałem Janusza Olejniczaka w roli polskiego kompozytora oraz Marie-France Pisier jako George Sand[38].

Po transformacji ustrojowej w Polsce Żuławski w 1996 roku nakręcił Szamankę, film oparty na scenariuszu feministki Manueli Gretkowskiej. Bohaterka filmu, Włoszka (Iwona Petry), stopniowo usidla nauczyciela uniwersyteckiego (Bogusław Linda), wdając się z nim w niebezpieczną dla niego grę erotyczną skutkującą finałem, w którym kobieta pożera surowy mózg swojego kochanka[39]. Szamanka wywołała w Polsce skandal; film porównywano na niekorzyść z Ostatnim tangiem w Paryżu Bernarda Bertolucciego[40], a odgrywająca w nim główną rolę Petry wyjechała do Wielkiej Brytanii ze względu na nagonkę ze strony polskich mediów[41]. W ogólnym rozrachunku Szamanka – jak twierdził nawet przychylny reżyserowi Jakub Majmurek – okazała się „filmem niezrozumiałym, całkowicie odrzuconym przez publiczność i krytykę, brutalnie wyśmianym”[42].

W 2000 Żuławski nakręcił Wierność, swobodną ekranizację powieści Księżna de Cleves Madame de La Fayette. Był to ostatni wspólny film nakręcony z Marceau[43]. Piętnaście lat później zamknął swoją karierę równie swobodną adaptacją Kosmosu Witolda Gombrowicza, w której „młodzieńcza histeryczna powaga zderza się z (maskującym rozpacz?) kabotyństwem starca”, a rzeczywistość filmowa zlewa się z różnymi cytatami kulturowymi: „począwszy od odniesień do Henriego Bergsona, Roberta Bressona, Piera Paola Pasoliniego, Maksa Ophülsa czy Ingmara Bergmana; przez francuskie komiksy czy stare francuskie piosenki, z których cytatami przerzucają się bohaterowie” (Małgorzata Sadowska)[44]. Zdaniem Michała Piepiórki jednak „z tych intelektualno-błazeńskich dysput niewiele jednak wynika poza bufonadą”[45]. Niezrealizowany scenariusz Andrzeja Żuławskiego pod nazwą Mowa ptaków, który opisywał żywot kilkorga outsiderów z dala od prostactwa współczesnej Polski, nakręcił w 2019 roku jego pierwszy syn Xawery[46].

Kariera literacka edytuj

Od początku lat 90. uprawiał także twórczość prozatorską. Jego literackim debiutem był Lity bór (1991), który opierał się na kontrowersyjnym pomyśle połączenia narracji mordercy syna Bolesława Piaseckiego oraz asystenta Andrzeja Wajdy, łatwo utożsamianego z autorem[47]. Lity bór był paszkwilem na środowisko artystyczne PRL-u, określane przez Żuławskiego mianem „Księstwa Warszawskiego”[48]. Swoją karierę prozatorską kontynuował głośnymi we Francji powieściami takimi jak W oczach tygrysa (1992) oraz Moliwda (1994)[48]. Rozgłos zyskała zwłaszcza Moliwda, wyrastająca ze scenariusza planowanego filmu o Jakubie Franku[49][50]. W inne quasi-autobiograficzne powieści reżysera, Niewierność (2001) oraz O niej (2003), wplecione zostały zwierzenia ze związku z Sophie Marceau[51].

Największy rozgłos zdobył jego dziennik pt. Nocnik (2010), w którym opisał okres od listopada 2007 do listopada 2008. Książka została wycofana ze sprzedaży po decyzji sądu, na wniosek Weroniki Rosati, poczuwającej się do pierwowzoru głównej bohaterki, którą Żuławski nazywał „małą kurewką” oraz „ślicznym ścierwem”[52]. 19 lutego 2014 ten sam Sąd Okręgowy w Warszawie wydał wyrok w tej sprawie, nakazując Andrzejowi Żuławskiemu i wydawcy książki solidarną zapłatę Weronice Rosati kwoty 100 000 złotych z tytułu naruszenia dóbr osobistych, jednakże nie wycofał książki definitywnie ze sprzedaży, ani nie nakazał usunięcia spornych fragmentów, co również zostało wskazane w żądaniach powódki[53]. Od tego wyroku obie strony sporu złożyły apelacje i 22 maja 2015 sąd apelacyjny w Warszawie wydał wyrok prawomocny podtrzymujący wyrok I instancji z 2014[54]. Jakość literacka Nocnika była nisko oceniana; Janusz Wróblewski z „Polityki” pisał: „Czym jest ta książka? Obrazoburczym samogwałtem, wytryskiem złości, pawiem rzuconym na autorytety ku uciesze gawiedzi”[52]. Grzegorz Wysocki z „Dwutygodnika” twierdził, że „reżyser najwyraźniej doszedł do wniosku, że sukces można osiągnąć tylko dzięki połączeniu rozważań filmowych, literackich i – powiedzmy na wyrost – filozoficznych z całymi, nomen omen, ustępami pełnymi bluzgów, wyzwisk i chamskich epitetów”[55].

Życie prywatne edytuj

Pierwszą żoną Andrzeja Żuławskiego była Barbara Baranowska, którą reżyser poznał w trakcie prac nad tworzonym przez Wajdę segmentem Miłości dwudziestolatków (była wtedy związana z Adolfem Rudnickim)[56]. Podczas prac przygotowawczych do nakręcenia Trzeciej części nocy poznał Małgorzatę Braunek, którą zaangażował do głównej roli żeńskiej. Rychło wybuchł pomiędzy nimi romans, przypieczętowany rozwodami z dotychczasowymi małżonkami i ślubem[56]. Z małżeństwa Żuławskiego i Braunek zrodził się pierwszy syn tegoż, Xawery Żuławski (ur. 1971)[56]. Szybko wybuchł jednak pomiędzy nimi konflikt; wkrótce po porodzie Braunek została zmuszona przez Żuławskiego do gry w Diable, co opisywała jako traumatyczne doświadczenie. Po zakończeniu zdjęć do Diabła małżonkowie się rozwiedli[56].

W Paryżu Żuławski ożenił się z malarką Hanną Wolską[57], z którego to związku urodził się jego drugi syn Ignacy (ur. 1978)[56]. W 1985 roku związał się z 17-letnią wówczas Sophie Marceau[58][59]. Z tego nieformalnego związku urodził się jego trzeci syn Vincent (ur. 1995)[56]. Zdarzało mu się emocjonalnie krzywdzić francuską artystkę; podczas prac nad Szamanką reżyser wdał się w romans z Manuelą Gretkowską. Żuławski i Marceau rozstali się w 2001 roku, ale Marceau jako jedyna partnerka życiowa reżysera wspominała go pozytywnie: „gdyby nie Andrzej, pewnie długo jeszcze grałabym naiwne, sympatyczne nastolatki. Otworzył mnie, odblokował jako człowieka i kobietę”[43]. Krótko (2007–2008) trwał nieformalny związek Żuławskiego z młodszą o 43 lata aktorką Weroniką Rosati, którego szczegóły reżyser później opisał w Nocniku[60][61].

Zdaniem monografistki Żuławskiego, Aleksandry Szarłat, Żuławski był mizoginem: „na partnerki wybierał młodziutkie dziewczyny, które mógł formować. Kształcił je, uczył, lepił niby Pigmalion, a kiedy już były uformowane, związek się kończył”[5]. Był również alkoholikiem[5]. Ponadto w wielokrotnie udzielanych wywiadach celowo zmyślał szczegóły ze swojej biografii, wprowadzając w błąd zarówno czytelników, jak i dziennikarzy[5].

Śmierć edytuj

 
Grób tuż po pogrzebie na cmentarzu w Górze Kalwarii.

Andrzej Żuławski zmarł w wieku 75 lat w Warszawie po długiej chorobie nowotworowej[62]. 22 lutego 2016 został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu katolickim w Górze Kalwarii przy ul. Kalwaryjskiej[63].

Poglądy edytuj

Żuławski przynależał światopoglądowo do lewicy, aczkolwiek przyznawał prawicy, że jest bardziej kompetentna pod względem ekonomicznym[64]. Przy okazji rozmowy z Piotrem Kletowskim o Trzeciej części nocy potępiał wojnę jako „okropność”, organizatorów powstania warszawskiego nazywał nieodpowiedzialnymi „politykierami”[65], samego Tadeusza Bora-Komorowskiego – „endekiem, antysemitą, kretynem”[65]. Jako niewierzący potępiał polski Kościół katolicki, który oceniał jako „nihilistyczny”[66]. Fascynowały go mimo to tematy przyczynowości istnienia świata oraz samego zła w człowieku[67].

Andrzej Żuławski był zwolennikiem kina niemego, z pogardą odnosił się natomiast do reżyserów związanych z francuską Nową Falą[68] oraz Dogmą 95. O autorach Dogmy mówił: „robią filmy typu M jak miłość, typu felieton telewizyjny. […] to jest kino dla kucharek ubrane w Nową Falę”[69]. Nieprzychylnie wyrażał się też o późnej twórczości Krzysztofa Kieślowskiego, nazywając ją „kiczem”[70]. Spośród filozofów imponował mu Albert Camus, natomiast nie znosił on pism Martina Heideggera i Friedricha Nietzschego[71].

Styl filmowy edytuj

 
Xawery Żuławski, pierwszy syn Andrzeja Żuławskiego, jest kontynuatorem jego stylu

Andrzej Żuławski bywa zaliczany w poczet przedstawicieli poetyki surrealizmu w kinie polskim, obok Wojciecha Jerzego Hasa, Jana Lenicy, Waleriana Borowczyka oraz Piotra Szulkina[72]. Niekiedy jego dzieła porównywano pod względem swej drastyczności z kinem Davida Lyncha[73], Alejandra Jodorowskiego oraz Daria Argenta[74]. Twórczość Żuławskiego zdaniem Miłosza Stelmacha jest przepełniona apokaliptycznym tonem, ale również nieustannym przeczuciem, że świat reżysera nieuchronnie zmierza ku zagładzie[75]. Według Agnieszki Morstin-Popławskiej Żuławski ukazuje świat w postaci spiralnego labiryntu wyobrażonego jako piekło z Boskiej komedii Dantego Alighieri[76]. Z apokaliptyczną wyobraźnią wiąże się zdaniem Stelmacha tragiczne zakończenie większości filmów Żuławskiego, skutkujące śmiercią któregoś z protagonistów[75]. Żuławski wielokrotnie odwoływał się również do tradycji polskiego romantyzmu, zwłaszcza w Diable podważając wizerunek republikańskiej Polski „jako kolebki demokracji, wolności i heroizmu”[77]. Punktem wyjścia dla romantycznej twórczości Żuławskiego był jego dawny mentor Andrzej Wajda[78], aczkolwiek twórca Trzeciej części nocy znacznie silniej akcentował w swoich filmach biologizm żywotu ludzkiego[79].

Twórczość Andrzeja Żuławskiego znana była z frenetycznego wykorzystania dynamicznej kamery[75][80], filmującej fikcyjne wydarzenia z użyciem szerokokątnego obiektywu[75], niekiedy zespolonej z widokiem subiektywnym bohaterów (jak w Na srebrnym globie). Żuławski twierdził jednak, że metoda kręcenia kamery „z ręki” użyta w jego pierwszych, apokaliptycznych filmach, jest nadużywana we współczesnych „kryminalnych felietonach” pokroju filmów Patryka Vegi[81]. Wielokrotnie reżyser stosował „wieloplanowe kompozycje w głąb oraz częsty montaż wewnątrzkadrowy”[75]. Słynął ze swojego trudnego charakteru i autorytarnego stylu reżyserowania[59]. O swojej metodzie prowadzenia aktorów mówił następująco:

w mojej pracy proszę aktora, aby sięgnął w głąb siebie i zrozumiał, po co w ogóle jest aktorem. Czy chce się popisywać? Czy chce istnieć w bardzo powierzchownym świecie, czy też naprawdę, rzeczywiście jest aktorem – co jest niemalże uczuciem religijnym[82].

Żuławski posługiwał się na początku swojej twórczości poetyką teatru okrucieństwa[83] (zwłaszcza znajdując się pod wpływem sztuk Jerzego Grotowskiego)[84], a stopniowo zbliżał się do konwencji naturalistycznego teatru Grand Guignol[83]. O ile jednak „w początkach kariery potrafił przełożyć swoje intencje artystyczne na język filmu w sposób niebudzący sprzeciwu u publiczności”, o tyle już w przypadku Szamanki „intencje twórcy rozminęły się z materią dzieła i reakcją publiczności”[85]. Notka z 1991 na łamach czasopisma „Film na Świecie” podkreślała, że Żuławskiemu „zazwyczaj zarzuca się pretensjonalność, skłonność do kiczu, manieryzm, estetyzację gwałtu i perwersji, mieszanie pierwiastków eschatologicznych ze skatologicznymi”[86]. Zarzuty dotyczyły też sposobu portretowania przez reżysera filmowych kobiet jako „zdradzieckich pasożytów”, zwłaszcza w przypadku Opętania oraz Szamanki[87][88]. Grażyna Stachówna mimo wspomnianych uwag podkreślała, że Żuławski zawdzięczał międzynarodowy sukces swoich filmów właśnie swym osobnym, transnarodowym stylem nieporównywalnym „z niczym, co wcześniej czy później zaistniało w polskim kinie”[89].

Kontynuatorem stylu Andrzeja Żuławskiego był jego syn Xawery, który zdobył rozgłos Wojną polsko-ruską (2009), utrzymaną w surrealistycznej tonacji adaptacją powieści Doroty Masłowskiej, poniekąd dedykowaną ojcu, który bardzo lubił pierwowzór pisarki[90]. Xawery Żuławski złożył jeszcze raz hołd zmarłemu ojcu w Mowie ptaków (2019), chaotycznej impresji filmowej o rosnącej agresji i bezguściu polskiego społeczeństwa, opartej na scenariuszu samego Andrzeja Żuławskiego[46]. Twórczość reżysera Opętania wywarła też wpływ na zjawisko określane mianem francuskiego ekstremizmu (The New French Extremity), reprezentowane między innymi przez Claire Denis, Bruno Dumonta oraz Gaspara Noé[91].

Filmografia edytuj

Filmy w dorobku reżysera
Rok Film[92] Funkcja Uwagi
1958 La Sorcière reżyser etiuda filmowa, adaptacja opowiadania Antona Czechowa
1967 Pavoncello reżyser film telewizyjny, adaptacja opowiadania Stefana Żeromskiego
1967 Pieśń triumfującej miłości reżyser film telewizyjny, adaptacja opowiadania Iwana Turgieniewa
1971 Trzecia część nocy reżyser, scenarzysta film fabularny
1972 Diabeł reżyser, scenarzysta film fabularny; zakaz rozpowszechniania do 1988
1975 Najważniejsze to kochać reżyser, scenarzysta film fabularny
1976 Na srebrnym globie reżyser, scenarzysta film fabularny, adaptacja powieści Jerzego Żuławskiego; prace przerwane do 1987, premiera 1988
1981 Opętanie reżyser, scenarzysta film fabularny
1984 Kobieta publiczna reżyser, scenarzysta film fabularny, swobodna adaptacja Biesów Fiodora Dostojewskiego
1985 Narwana miłość reżyser, scenarzysta film fabularny, swobodna adaptacja Idioty Fiodora Dostojewskiego
1989 Moje noce są piękniejsze niż wasze dni reżyser, scenarzysta film fabularny
1989 Borys Godunow reżyser, scenarzysta film fabularny, adaptacja opery Modesta Musorgskiego
1990 Błękitna nuta reżyser, scenarzysta film fabularny
1996 Szamanka reżyser film fabularny, scen. Manuela Gretkowska
2000 Wierność reżyser, scenarzysta film fabularny
2015 Kosmos reżyser, scenarzysta film fabularny, adaptacja powieści Witolda Gombrowicza
2019 Mowa ptaków scenarzysta film fabularny, reż. Xawery Żuławski
Filmy o reżyserze
Rok Tytuł Reżyser Kraj produkcji
1994 Melancholia. Portret Andrzeja Żuławskiego Sylvie Guedel Polska, Belgia[93]
2000 Żuławski o Żuławskim Jakub Skoczeń Polska[94]
2021 Ucieczka na srebrny glob Kuba Mikurda Polska[95]

Twórczość prozatorska edytuj

Rok Tytuł Wydawnictwo Gatunek
1991 Lity bór Polska Oficyna Wydawnicza BGW[96] powieść
1992 Był sad Polska Oficyna Wydawnicza BGW[97] powieść autobiograficzna
1992 W oczach tygrysa Polska Oficyna Wydawnicza BGW[98] powieść
1993 Jonasz Philip Wilson Warsaw[99] powieść
1993 Ogród miłosny Polska Oficyna Wydawnicza BGW[100] powieść
1994 Piekielnicy Polska Oficyna Wydawnicza BGW[101] nowela
1994 Moliwda Towarzystwo Ogród Ksiąg[102] powieść historyczna
1994 Juki podróżne Polska Oficyna Wydawnicza BGW[103] powieść
1996 Listy do domu Towarzystwo Twój Styl[104] korespondencja
1997 Kikimora Wydawnictwo Książkowe Twój Styl[105] powieść
1997 W niebie miecz mój jest pijany Graf-Punkt[106] powieść
1998 Małpa o krwawiącym sercu Twój Styl[107] powieść
1999 Perseidy Twój Styl[108] powieść
2000 Zaułek pokory Twój Styl[109] notatki, szkice
2001 Niewierność Wydawnictwo Baran i Suszczyński[110] powieść
2002 We dwoje Twój Styl[111] pamiętniki
2002 Jako nic Twój Styl[112] powieść
2003 Pan śmiertelny Twój Styl[113] powieść autobiograficzna
2003 O niej Słowo/Obraz Terytoria[114] powieść
2004 Bilet miesięczny Twój Styl[115] felietony
2005 Zapach księżyca Twój Styl[116] powieść
2005 Cnota Twój Styl[117] powieść
2006 Bóg Twój Styl[118] powieść
2007 Te panie Twój Styl[119] biografia
2010 Nocnik Wydawnictwo Krytyki Politycznej[120] dzienniki intymne

Nagrody filmowe edytuj

Rok Tytuł Festiwal Wyróżnienie Wynik[92]
1968 Pavoncello Akademia Wiedzy i Sztuki Telewizyjnej w Los Angeles wyróżnienie Akademii Wygrana
Pieśń triumfującej miłości Akademia Wiedzy i Sztuki Telewizyjnej w Los Angeles wyróżnienie Akademii Wygrana
1971 Trzecia część nocy Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna w Łodzi Nagroda im. Andrzeja Munka Wygrana
1972 Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Adelaide Dyplom uznania Wygrana
1973 Koszaliński Festiwal Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” Jantar Wygrana
1981 Opętanie Międzynarodowy Festiwal Filmów Fantastycznych w Trieście Złoty Asteroid Wygrana
1988 Na srebrnym globie Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Nagroda Muzeum Kinematografii w Łodzi Wygrana
1996 Szamanka Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Nagroda Stowarzyszenia Kobiet Filmu i Telewizji Wygrana
2015 Kosmos Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Locarno Nagroda za reżyserię Wygrana
2020 Mowa ptaków Polskie Nagrody Filmowe Orzeł za najlepszy scenariusz Nominacja

Ordery i odznaczenia edytuj

 
Żuławski i Aleksander Kwaśniewski wręczający Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski

W 1996 został odznaczony francuską komandorią Orderu Sztuki i Literatury[121]. W 2001 otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, a w 2002 francuski krzyż kawalerski Orderu Legii Honorowej[92]. 24 listopada 2021 w celu upamiętnienia twórczości Żuławskiego odsłonięto gwiazdę reżysera na Alei Gwiazd w Łodzi[122].

Przypisy edytuj

  1. Andrzej Żuławski nie żyje. Reżyser miał 75 lat. Gazeta.pl. [dostęp 2016-02-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-26)].
  2. Nie żyje reżyser, scenarzysta i pisarz Andrzej Żuławski. Polskie Radio S.A. [dostęp 2016-02-17].
  3. a b c d Kowalczyk 2015 ↓.
  4. Xawery Żuławski o rodzicach: „Miałem yin i yang. Matkę buddystkę, ojca niepokornego artystę”, Viva.pl, 22 grudnia 2021 [dostęp 2022-01-10] (pol.).
  5. a b c d Gruszczyński 2019 ↓.
  6. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 30.
  7. a b Stachówna 2016 ↓, s. 19–20.
  8. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 32.
  9. La Sorcière, MUBI [dostęp 2022-01-13].
  10. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 36.
  11. Stachówna 2016 ↓, s. 20.
  12. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 42.
  13. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 55–56.
  14. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 57–59.
  15. a b Pavoncello w bazie filmpolski.pl
  16. a b Pieśń triumfującej miłości w bazie filmpolski.pl
  17. a b c d e f Andrzej Wajda i Andrzej Żuławski: Kilka niepotrzebnych słów, Interia Film, 14 listopada 2019 [dostęp 2020-05-27].
  18. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 80–81.
  19. a b Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 81.
  20. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 88.
  21. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 98–100.
  22. Jagielski 2015 ↓, s. 1195.
  23. Jagielski 2015 ↓, s. 1194.
  24. Kletowski 2004 ↓, s. 95.
  25. Lorrain 2012 ↓.
  26. Bittencourt 2017 ↓.
  27. P. Kletowski, P. Marecki, Żuławski. Wywiad rzeka, wyd. II poprawione, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2019, rozdz. IX
  28. Pisarzewski 2012 ↓, s. 213.
  29. a b Pisarzewski 2012 ↓, s. 214.
  30. a b Lubelski 2015 ↓, s. 482.
  31. Kletowski 2004 ↓, s. 97.
  32. Possession (1981) awards, Allmovie [dostęp 2020-05-28] (ang.).
  33. Kipp 2009 ↓.
  34. Lesdos 2016 ↓.
  35. Brion 1989 ↓.
  36. Oleszczyk 2016 ↓.
  37. Le Tigre (1990). dolph-ultimate.com. [dostęp 2021-07-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-07-21)]. (ang.).
  38. Błękitna nuta Andrzeja Żuławskiego w Lincoln Center – News O.pl, O.pl Polski Portal Kultury, 30 kwietnia 2010 [dostęp 2020-05-29] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-05] (pol.).
  39. Urbaniak 2015 ↓.
  40. Hollender 2016 ↓.
  41. Pustelnik 2016 ↓.
  42. Majmurek 2016 ↓.
  43. a b Małas 2021 ↓.
  44. Sadowska 2016 ↓.
  45. Piepiórka 2016 ↓.
  46. a b Staszczyszyn 2019 ↓.
  47. Lubelski 2016 ↓.
  48. a b Sobolewski 2016 ↓.
  49. Sztyler-Turovsky 2019 ↓.
  50. Misztela 2018 ↓.
  51. Grimes 2016 ↓.
  52. a b Wróblewski 2010 ↓.
  53. Weronika Rosati wygrała proces o książkę. Dostanie 100 tys. złotych, RMF24, 19 lutego 2014 [dostęp 2020-06-01].
  54. Rosati wygrywa proces z Żuławskim. „Nie ma niczym nieograniczonej wolności słowa”. TVN24, 2015-05-23. [dostęp 2016-02-18].
  55. Wysocki 2010 ↓.
  56. a b c d e f Dajbor 2021 ↓.
  57. Płaczek 2010 ↓.
  58. Andrzej Żuławski, Wirtualna Polska [dostęp 2020-06-01].
  59. a b Nie był łatwym partnerem, ale kochał szalenie. Te trzy kobiety były muzami Andrzeja Żuławskiego, Viva.pl [dostęp 2021-12-18] (pol.).
  60. Żuławski znów poniża Rosati: Była z największym knurem Hollywood, Dziennik.pl, 4 marca 2014 [dostęp 2022-01-12] (pol.).
  61. Miłość według Żuławskiego, „Gazeta Krakowska”, 17 czerwca 2011 [dostęp 2014-10-12] [zarchiwizowane z adresu 2016-04-09].
  62. Nie żyje Andrzej Żuławski. Reżyser i scenarzysta chorował na raka. [dostęp 2016-02-21].
  63. Ostatnie pożegnanie Andrzeja Żuławskiego. [dostęp 2016-02-22].
  64. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 128–129.
  65. a b Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 91.
  66. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 96–98.
  67. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 124–126.
  68. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 45.
  69. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 39.
  70. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 75.
  71. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 120–121.
  72. Majmurek 2011 ↓.
  73. Thompson 1998 ↓.
  74. Crawford 2011 ↓.
  75. a b c d e Stelmach 2018 ↓.
  76. Morstin 2007 ↓, s. 77.
  77. Maron 2016 ↓, s. 138.
  78. Bernaś 2015 ↓, s. 91.
  79. Bernaś 2015 ↓, s. 101–102.
  80. Olszewska-Jończyk 2009 ↓, s. 90.
  81. Kletowski i Marecki 2019 ↓, s. 115.
  82. Barton-Fumo 2012 ↓.
  83. a b Nowakowski 2005 ↓, s. 210–212.
  84. Bird 1998 ↓.
  85. Nowakowski 2005 ↓, s. 212.
  86. Olszewska-Jończyk 2009 ↓, s. 80.
  87. Szczepanek 2020 ↓, s. 9.
  88. Bittencourt 2017 ↓, s. 72.
  89. Stachówna 2016 ↓, s. 21.
  90. Sołodki 2014 ↓, s. 278.
  91. Romney 2004 ↓.
  92. a b c Andrzej Żuławski w bazie filmpolski.pl
  93. Melancholia. Portret Andrzeja Żuławskiego w bazie filmpolski.pl
  94. Żuławski o Żuławskim w bazie filmpolski.pl
  95. Ucieczka na srebrny glob w bazie filmpolski.pl
  96. Andrzej Żuławski, Lity bór, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1991, ISBN 978-83-85167-95-2 [dostęp 2021-12-21].
  97. Andrzej Żuławski, Był sad, Warszawa: Oficyna Wydawnicza BGW, 1992, ISBN 978-83-7066-024-6 [dostęp 2021-12-21].
  98. Andrzej Żuławski, W oczach tygrysa, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1992, ISBN 978-83-7066-412-1 [dostęp 2021-12-21].
  99. Andrzej Żuławski, Jonasz, Warszawa: Philip Wilson Warsaw, 1993, ISBN 978-83-85840-04-6 [dostęp 2021-12-21].
  100. Andrzej Żuławski, Ogród miłosny, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza BGW, 1993, ISBN 978-83-7066-540-1 [dostęp 2021-12-21].
  101. Andrzej Żuławski, Piekielnicy, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1994, ISBN 978-83-7066-589-0 [dostęp 2021-12-21].
  102. Andrzej Żuławski, Antoni Czyż, Moliwda, Biblioteka „Ogrodu Ksiąg”, Warszawa: Towarzystwo „Ogród Ksiąg”, 1994, ISBN 978-83-900569-5-1 [dostęp 2021-12-21].
  103. Andrzej Żuławski, Juki podróżne, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1994, ISBN 978-83-7066-587-6 [dostęp 2021-12-21].
  104. Andrzej Żuławski, Listy do domu, Warszawa: Wyd. „Twój Styl”, 1996, ISBN 978-83-7163-023-1 [dostęp 2021-12-21].
  105. Andrzej Żuławski, Kikimora, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe „Twój Styl”, 1997, ISBN 978-83-7163-038-5 [dostęp 2021-12-21].
  106. Andrzej Żuławski, W niebie miecz mój jest pijany, Warszawa: Wydawnictwo „Graf-Punkt”, 1997, ISBN 978-83-86091-49-2 [dostęp 2021-12-21].
  107. Andrzej Żuławski, Małpa o krwawiącym sercu, Warszawa: Twój Styl, 1998, ISBN 978-83-7163-099-6 [dostęp 2021-12-21].
  108. Andrzej Żuławski, Perseidy, Wielki Wóz, Warszawa: Twój Styl, 1999, ISBN 978-83-7163-150-4 [dostęp 2021-12-21].
  109. Andrzej Żuławski, Zaułek pokory, Po Co Nam Tradycja?, Warszawa: Twój Styl, 2000, ISBN 978-83-7163-181-8 [dostęp 2021-12-21].
  110. Andrzej Żuławski, Niewierność, Kraków: Wyd. Baran i Suszczyński, 2001, ISBN 978-83-88575-18-1 [dostęp 2021-12-21].
  111. Andrzej Żuławski, We dwoje, Warszawa: Twój Styl, 2002, ISBN 978-83-7163-322-5 [dostęp 2021-12-21].
  112. Andrzej Żuławski, Jako nic, Wielki Wóz, Warszawa: Twój Styl, 2002, ISBN 978-83-7163-228-0 [dostęp 2021-12-21].
  113. Andrzej Żuławski, Pan śmiertelny, Warszawa: Wyd. Książkowe Twój Styl, 2003, ISBN 978-83-7163-378-2 [dostęp 2021-12-21].
  114. Andrzej Żuławski, O niej, Wiek Męski, Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria, 2003, ISBN 978-83-89405-45-6 [dostęp 2021-12-21].
  115. Andrzej Żuławski, Bilet miesięczny, Warszawa: Wyd. Książkowe Twój Styl, 2004, ISBN 978-83-7163-379-9 [dostęp 2021-12-21].
  116. Andrzej Żuławski, Zapach księżyca, Warszawa: Wyd. Książkowe „Twój Styl”, 2005, ISBN 978-83-7163-441-3 [dostęp 2021-12-21].
  117. Andrzej Żuławski, Cnota, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2005, ISBN 978-83-7163-443-7 [dostęp 2021-12-21].
  118. Andrzej Żuławski, Bóg, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2006, ISBN 978-83-7163-557-1 [dostęp 2021-12-21].
  119. Andrzej Żuławski, Te panie, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2007, ISBN 978-83-7163-430-7 [dostęp 2021-12-21].
  120. Andrzej Żuławski, Nocnik: 27 XI 2007 – 27 XI 2008, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2010, ISBN 978-83-61006-81-7 [dostęp 2021-12-21].
  121. Archives des nominations et promotions dans l’ordre des Arts et des Lettres 1962-2000, www.siv.archives-nationales.culture.gouv.fr, s. 89.
  122. Katarzyna Podraza, Andrzej Żuławski ma swoją gwiazdę w Łodzi, RMF24, 24 listopada 2021 [dostęp 2022-01-09] (pol.).

Bibliografia edytuj

Książki i rozdziały w pracach zbiorowych edytuj

Wywiady edytuj

Artykuły branżowe edytuj

Recenzje filmowe i literackie edytuj

Artykuły naukowe edytuj

Strony internetowe edytuj

Linki zewnętrzne edytuj