Andrzej Trautman
Andrzej Mariusz Trautman (ur. 4 stycznia 1933 w Warszawie) – polski fizyk teoretyсzny i matematyczny, zajmujący się czasoprzestrzenią i grawitacją, zwłaszcza ogólną teorią względności Einsteina; profesor zwyczajny, członek rzeczywisty PAN[1] i jego przeszły wiceprezes; wieloletni wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego i przez kilka lat kierownik Instytu Fizyki Teoretycznej tej uczelni. Laureat wielu nagród, w tym Nagrody FNP zwanej „polskim noblem” (2017) oraz Medalu Mariana Smoluchowskiego – najwyższego wyróżnienia przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne (1986). W 2021 roku pozostaje jednym z tylko sześciu laureatów obu wyróżnień.
| ||
| ||
| Data i miejsce urodzenia | 4 stycznia 1933 Warszawa | |
| Zawód, zajęcie | fizyk teoretyk | |
| Miejsce zamieszkania | Warszawa | |
| Tytuł naukowy | profesor | |
| Alma Mater | Uniwersytet Warszawski | |
| Odznaczenia | ||
 
| ||
| Strona internetowa | ||
Trautman wsławił się przede wszystkim badaniem fal grawitacyjnych zwanych też promieniowaniem grawitacyjnym lub „zmarszczkami czasoprzestrzeni”. Na przełomie lat 50. i 60. przewidział, że według ogólnej teorii względności fale te niosą energię i przez to są możliwe do zarejestrowania (detekcji), wbrew wcześniejszym opiniom fizyków, np. Leopolda Infelda[2] i samego Einsteina[3]. Za te prace dziękował potem Trautmanowi noblista Kip Thorne, nagrodzony za udział w zaobserwowaniu tego zjawiska[4]. Te zasługi bywają uznawane za jedno z największych osiągnięć polskiej fizyki w XX wieku[5]. Dorobek Trautmana miał też wpływ na badania Stephena Hawkinga i na próby kwantowania grawitacji przez Rogera Penrose’a w teorii twistorów[3].
Trautman to również zasłużony dydaktyk i popularyzator teorii względności w Polsce – promotor i recenzent doktoratów znaczących uczonych, autor książek, skryptów i publicznych wystąpień.
ŻyciorysEdytuj
Pochodzenie i karieraEdytuj
Urodził się w Warszawie. W czasie powstania warszawskiego został wywieziony wraz z matką do Niemiec. Kiedy miał dwanaście lat, jego rodzina przeniosła się do Paryża, gdzie zdał maturę. W 1949 wrócił do Polski[6] i następnie podjął studia na Wydziale Łączności Politechniki Warszawskiej, gdzie w 1955 uzyskał tytuł magistra inżyniera[7][8].
W następnych latach studiował fizykę w grupie Leopolda Infelda w Instytucie Fizyki PAN. W 1959 uzyskał stopień doktora za pracę na temat promieniowania grawitacyjnego, promowaną przez Infelda i Jerzego Plebańskiego[9]. W 1962 habilitował się na podstawie badań praw zachowania w ogólnej teorii względności[8][10].
Trautman przeszło 40 lat pracował w Instytucie Fizyki Teoretycznej (IFT) na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego – od 1961 aż do przejścia na emeryturę w 2003. Zajmował kolejne stanowiska od adiunkta do profesora zwyczajnego (1964)[7], a w latach 1974–83 był dyrektorem IFT[11].
Dorobek naukowyEdytuj
Jego prace z lat 50. i 60. XX wieku stanowią istotny wkład do teorii fal grawitacyjnych, później potwierdzonych doświadczalnie w 2015 roku w amerykańskich obserwatoriach LIGO. W 1960 roku Trautman wspólnie z Amerykaninem Ivorem Robinsonem opublikował opis fal grawitacyjnych, będący rozwiązaniem równań Einsteina. Później pracował m.in. nad teorią Einsteina-Cartana[12]. Zajmował się też matematycznymi metodami fizyki: teorią grup i ich reprezentacji, algebrami Clifforda, spinorami i twistorami[13]. Został uwieczniony nazwami pojęć specjalistycznych: metryki Trautmana-Robinsona[5] oraz masy Trautmana-Bondiego[14].
W latach 1965–1999 wypromował sześciu doktorów, w tym J.P. Lasotę (1971), Marka Abramowicza (1973) i Jerzego Lewandowskiego (1989)[9]. Trautman miał też wpływ na badania Michała Hellera – recenzując jego doktorat (1966), a potem w latach 90. proponując mu zastosowanie geometrii nieprzemiennej w teorii względności[15].
Okazjonalnie popularyzował fizykę, np. przez wywiady[16], publiczne wykłady[17][18] i książki – jako autor i jako tłumacz Alberta Einsteina na język polski (por. niżej).
Status politycznyEdytuj
Jak relacjonował, od 1952 do 1981 był członkiem PZPR, lecz 17 grudnia 1981 złożył partyjną legitymację – w proteście przeciwko pacyfikacji górników w kopalni Wujek[19].
Życie prywatneEdytuj
Żonaty z Różą Michalską (później Trautman), także piszącą doktorat u Infelda. Andrzej Trautman wspominał, że to ona przekonała ich profesora o istnieniu obserwowalnych fal grawitacyjnych, czego nie był w stanie sam osiągnąć[20][18]. Syn Trautmanów Paweł również został doktorem fizyki[21][22].
PublikacjeEdytuj
ArtykułyEdytuj
W ciągu przeszło półwiecznej kariery (w latach 1955–2014) Trautman opublikował ponad sto artykułów badawczych. Ukazały się w co najmniej kilkunastu czasopismach naukowych, takich jak:
- „Communications in Mathematical Physics”,
- „General Relativity and Gravitation”,
- „Acta Physica Polonica B”,
- „Journal of Geometry and Physics”,
- „International Journal of Modern Physics A”,
- „Classical and Quantum Gravity”,
- „Twistor Newsletter”,
- „Contemporary Mathematics”,
- „Proceedings of the Royal Society of London”,
- „Journal of Mathematical Physics”,
- „Journal of Theoretical Physics”,
- „Physical Review Letters”.
Kilkadziesiąt z nich opublikował ze współautorami. W tym gronie kilkunastu osób znaleźli się m.in. Ivor Robinson, Hermann Bondi i uczniowie Trautmana jak Jerzy Lewandowski[23].
Książki – autorstwoEdytuj
- 1971: Teoria względności, wraz z Wojciechem Kopczyńskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
- 1981: Czasoprzestrzeń i grawitacja, wraz z Wojciechem Kopczyńskim, Państwowe Wydanictwo Naukowe, ISBN 83-0102266-3.
- 1984: II wydanie, PWN, ISBN 83-0102266-3.
- 1992: Spacetime and gravitation (ang.), tłum. Jerzy Bałdyga i Antoni Pol, PWN i Wiley, ISBN 83-0109995-X.
Tłumaczenia książekEdytuj
- 1958: Albert Einstein, Istota teorii względności (z ang. The Meaning of Relativity), PWN.
- 1962: II wydanie, PWN.
- 1997: III wydanie, seria „Klasycy Nauki”, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7180627-2.
CzłonkostwaEdytuj
- 1969: członek korespondent Polskiej Akademii Nauk,
- 1976: członek rzeczywisty PAN[11],
- 1978–80: wiceprezes PAN[7][10].
- 1981: jeden ze 124 członków-założycieli Światowej Rady Kultury (ang. WCC), jako jeden z trzech Polaków – obok Leonarda Sosnowskiego i Stefana Ślopka[24],
- 1984: członek zwyczajny Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
- 2000: członek korespondent Polskiej Akademii Umiejętności.
NagrodyEdytuj
Odznaczenia i inne nagrody państwoweEdytuj
- 1976: Nagroda Państwowa I stopnia,
- 2003: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski[25].
- 2016: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski[26][27][28].
Inne nagrodyEdytuj
- 1984: Nagroda Fundacji im. A. Jurzykowskiego,
- 1986: Medal Mariana Smoluchowskiego przyznawany przez Polskie Towarzystwo Fizyczne[7][10],
- 2001: doktorat honorowy od Uniwersytetu Śląskiego w Opawie (Czechy),
- 2017: Nagroda FNP w obszarze nauk matematyczno-fizycznych i inżynierskich[20],
- 2021: Medal Amaldiego od Włoskiego Towarzystwa Ogólnej Teorii Względności i Fizyki Grawitacyjnej (wł. Medaglia Amaldi)[29].
W 2016 roku – za sprawą pierwszych obserwacji fal czasoprzestrzeni – Trautman zaczął być wymieniany w gronie faworytów do Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki[30]. W 2017 roku przyznano Nagrodę Nobla za odkrycia w tej dziedzinie, jednak otrzymali ją wyłącznie obserwatorzy tych fal: Kip Thorne, Rainer Weiss i Barry Barish.
PrzypisyEdytuj
- ↑ Trautman Andrzej, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-09-15].
- ↑
Pionier fal grawitacyjnych – Urania TV #42, kanał czasopisma „Urania – Postępy Astronomii” na YouTube, 17 stycznia 2021 [dostęp 2021-09-17] – wystąpienie Trautmana o jego pracach
- ↑ a b Marek Demiański, Jerzy Lewandowski i Tomasz Bulik, Prof. Andrzej Trautman – laureat Nagrody FNP 2017, kanał Fundacji na rzecz Nauki Polskiej na YouTube, 11 grudnia 2017 [dostęp 2021-09-17].
- ↑ Kip Thorne's video letter to Andrzej Trautman (ang.) w serwisie YouTube, kanał CFT PAN, 20 listopada 2018 [dostęp 2021-09-17].
- ↑ a b Andrzej Kajetan Wróblewski, Bilans stulecia, „Postępy Fizyki”, nr 3/2016, s. 134 [dostęp 2021-09-18].
- ↑ To on udowodnił istnienie fal grawitacyjnych. [dostęp 2020-01-23].
- ↑ a b c d Prof. Trautman wykazał, że fale grawitacyjne istnieją, Nauka w Polsce, 7 listopada 2017 [dostęp 2019-06-20] (pol.).
- ↑ a b Andrzej Trautman, Anna Zawadzka, Agnieszka Pollo, Przewidując fale, „Academia – magazyn Polskiej Akademii Nauk”, 3 (51), Warszawa: Biuro Upowszechniania i Promocji Nauki PAN, 30 września 2017 [dostęp 2019-06-20].
- ↑ a b Andrzej Trautman w bazie Mathematics Genealogy Project [dostęp 2021-09-18].
- ↑ a b c Prof. Andrzej Trautman - laureat nagrody FNP 2017, Fundacja na rzecz Nauki Polskiej [dostęp 2019-06-20] (pol.).
- ↑ a b Trautman Andrzej, zapytaj.onet.pl [dostęp 2020-01-23] (pol.).
- ↑ Andrzej Trautman – polski badacz fal grawitacyjnych, naukawpolsce.pap.pl, 3 października 2017 [dostęp 2017-10-06] [zarchiwizowane z adresu 2017-10-07].
- ↑ Andrzej Trautman, Strona autorska, Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, fuw.edu.pl [dostęp 2021-09-19]
- ↑ P.T. Chruściel, J. Jezierski, M.A.H. MacCallum, Uniqueness of the Trautman-Bondi mass (ang.), Inspire HEP, inspirehep.net, marzec 1998 [dostęp 2021-09-19].
- ↑ Michał Heller: Wierzę, żeby zrozumieć. Rozmawiają Wojciech Bonowicz, Bartosz Brożek, Zbigniew Liana. Kraków: CC Press i Znak, 2016. ISBN 978-83-2403-402-4., Rozdział 7: Nowe wyzwania, s. 147, 190.
- ↑ Tomasz Rożek i Andrzej Trautman, Prof. Trautman – to on udowodnił istnienie fal grawitacyjnych, wywiad dla kanału „Nauka. To lubię” na YouTube, 23 stycznia 2020 [dostęp 2021-09-17].
- ↑ Andrzej Trautman, O tym, dlaczego nauka nie zastąpi religii, kanał Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych na YouTube, 6 sierpnia 2011 [dostęp 2021-09-18].
- ↑ a b Andrzej Trautman i Tomasz Bulik, Fale grawitacyjne – historia i pierwsza detekcja, kanał „Zapytaj Fizyka” na YouTube, 18 maja 2016 [dostęp 2021-09-17].
- ↑ A. red Martens, P. red Kielanowski, Moje pierwsze 50 lat na Hożej. Rozmowa z Andrzejem Trautmanem, „Postępy Fizyki”, T. 58, z. 4, 2007, s. 164–179, ISSN 0032-5430 [dostęp 2019-06-20] (pol.).
- ↑ a b Patrycja Dołowy, O tym, że przeżyłem, zdecydowały godziny – rozmowa z prof. Andrzejem Trautmanem, laureatem Nagrody FNP 2017, fnp.org.pl, 14 grudnia 2017 [dostęp 2021-09-17].
- ↑ Paweł Trautman, prabook.com [dostęp 2021-09-19].
- ↑ Paweł Trautman, katalog Uniwersytetu Warszawskiego, usosweb.uw.edu.pl [dostęp 2021-09-19].
- ↑
Prof. Andrzej Trautman – Publications (ang.), Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, fuw.edu.pl [dostęp 2021-09-19].
- ↑ Founder Members of the World Cultural Council (ang.), consejoculturalmundial.org [dostęp 2021-09-18].
- ↑ M.P. z 2004 r. nr 001, poz. 011
- ↑ Prezydent odznaczył wybitnych fizyków. Konferencja o falach grawitacyjnych. [dostęp 2016-12-13].
- ↑ Prezydent odznaczył wybitnych naukowców. W: prezydent.pl [on-line]. 2016-12-12. [dostęp 2016-12-13].
- ↑ M.P. z 2017 r. poz. 148
- ↑ Medal Amaldiego dla prof. Andrzeja Trautmana, Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, fuw.edu.pl, 14 września 2021 [dostęp 2021-10-02].
- ↑ Nagroda Nobla dla profesora Andrzeja Trautmana za fale grawitacyjne?.
Linki zewnętrzneEdytuj
- Prof. dr hab. inż. c Andrzej Mariusz Trautman, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2009-08-25].
- Andrzej Trautman i Roger Penrose, Badacze zerowej nieskończoności (Scholars of Null Infinity) (ang. i pol., napisy), kanał CFT PAN na YouTube, 6 grudnia 2017 [dostęp 2021-09-17] – wspomnienia o wspólnych pracach i ceremonia wręczenia odznaczeń.