Antropologia kulturowa

Antropologia kulturowa (antropologia społeczna) – dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury. Jest to jeden z głównych działów szeroko rozumianej antropologii, zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach.

Antropologia kulturowa to dziedzina antropologii zajmująca się człowiekiem traktowanym jako indywiduum, jednostka ukształtowana przez społeczeństwo i twórca kultury[1]. Zajmuje się zatem ludzkimi kulturami, wierzeniami, praktykami, wartościami, ideami, technologiami, ekonomiami, życiem społecznym i organizacją poznania. Antropolodzy kulturowi korzystają przeważnie z jakościowych metod obserwacji uczestniczącej czy wywiadu etnograficznego.

W Wielkiej Brytanii określa się ją mianem antropologii społecznej (social anthropology), w Europie i Stanach Zjednoczonych etnografią, etnologią lub antropologią kulturową[2]. Regionalne nurty różnią się rodzajami podejmowanej tematyki, tendencjami metodologicznymi i ideologicznym zabarwieniem.

Charakterystyka dyscypliny edytuj

Antropologia kulturowa akcentuje w badaniach różnorodność kultur i bada odniesienie zachowań ludzkich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności. Ten dział nauki sięga korzeniami epoki wielkich odkryć geograficznych.

Antropologia kulturowa ukierunkowana jest tradycyjnie na zrozumienie kultury innego, innymi słowy obcego, dzikiego (a więc zwraca się ku temu co egzotyczne czy ludowe). Stąd podstawowe subdyscypliny antropologii kulturowej to:

  • antropologia społeczności pierwotnych (np. plemion), czyli społeczności przedpiśmienniczych, przedpaństwowych, bezklasowych, żyjących do niedawna w znacznej izolacji od innych zbiorowości ludzkich (termin społeczeństwa pierwotne, lub co gorsza prymitywne, jest niezbyt fortunny gdyż w świetle antropologii kulturowej takie społeczności nie są ani pierwotne ani prymitywne choć takie potoczne spojrzenie występuje często we współczesnych społeczeństwach Zachodu).
  • antropologia społeczności chłopskich (w obrębie tej poddyscypliny mieści się też folklorystyka) – bada nie tylko obyczaje i materialne formy życia ludowego ale też inne przejawy kultury ludowej: literaturę, sztukę, muzykę ludową, obrzędowość, wzorce współżycia, mechanizmy społecznej kontroli i struktury wzajemnej zależności. Podobne badania antropologowie kulturowi prowadzą też czasami w odniesieniu do społeczności miejskich koncentrując się między innymi na mniejszościach etnicznych (np. ich adaptacji do warunków życia w mieście), mniejszościach religijnych lub zbiorowościach ludzi najuboższych, żyjących w nędzy (np. w slumsach dużych metropolii).

Ponadto kolejną poddyscypliną, powstałą względnie niedawno, jest

W wyżej wymienionych społeczeństwach przedmiotem uwagi antropologii kulturowej stają się między innymi instytucje społeczno-kulturowe stanowiące:

Terminologia i podziały edytuj

Terminy etnologia, etnografia, antropologia kulturowa i antropologia społeczna często używane są wymiennie. Rozróżnienie terminologiczne ma charakter historyczny, powstało z uwagi na tradycję i nie jest jednoznaczne.

Przyjmuje się, że etnografia to czysty opis kultury, etnologia – ogólniejszy opis wraz z wnioskami, a antropologia kulturowa to nauka zajmująca się teoriami dotyczącymi kultury. Rozdział między nimi jest trudny do przeprowadzenia.

Jednocześnie istniały też różne tradycje odnośnie do tych nazw. Termin „etnografia” używany był na terenach będących pod wpływem myśli rosyjskiej, „etnologia” francuskiej, a „antropologia kulturowa” w kręgu anglosaskim. Wszystkie te terminy dotyczyły nauki o kulturach.

Antropologię kulturową jako dyscyplinę naukową możemy podzielić (co najmniej) na trzy tradycje.

W tradycji europejskiej (tutaj najsilniejszy wpływ ma antropologia francuska i niemiecka) w skład antropologii kulturowej wchodzą:

W tradycji anglosaskiej (brytyjskiej) w skład antropologii kulturowej wchodzą:

W tradycji amerykańskiej w skład antropologii kulturowej wchodzą:

Dyscypliny splatające się z antropologią kulturową edytuj

Do dziedzin splatających się z antropologią kulturową należą:

Rozwój teorii, główne nurty i historia antropologii kulturowej edytuj

Ewolucjonizm edytuj

W XVIII wieku Monteskiusz wymieniał kolejne stopnie rozwoju społeczeństw: polowanie lub dzikość, hodowla lub barbarzyństwo, cywilizacja[3]. Myśląc podobnie początkowo antropolodzy wychodzili z założenia, że kultury rozwijają się w czasie. Kultury miały ewoluować ku coraz większemu skomplikowaniu. Przyjmowano, że kultury pokonują kolejne stopnie rozwoju, docierając w końcu do tego samego stadium najwyższego rozwoju (zob. ewolucjonizm w naukach społecznych – nurt który pojawił się w 2. połowie XIX wieku).

 
Lewis Henry Morgan

Do znanych przedstawicieli tego nurtu należy Lewis Henry Morgan, który wprowadził do antropologii komparatystyczne badania relacji pokrewieństwa[4].

Znani przedstawiciele edytuj

Szkoła amerykańska edytuj

Początki antropologii kulturowej w Stanach Zjednoczonych związane są z Franzem Boasem. Zobacz też historyzm boasowski.

Dyfuzjonizm edytuj

Dyfuzjonizm pojawił się na przełomie XIX i XX wieku. Znani przedstawiciele to m.in.:

Funkcjonalizm edytuj

 
Bronisław Malinowski wśród Trobriandczyków

Przedstawiciele funkcjonalizmu w antropologii analizowali społeczności ludzkie jako analogiczne do żywych organizmów, w których każdy element ma swoją funkcję w podtrzymywaniu całego systemu[5]. W tej koncepcji poszczególne instytucje kultury, jak religia, małżeństwo czy ekonomia miały przypisane określone zadania do wykonania, choć często ich rola była nieuświadamiana przez członków konkretnej kultury. Funkcjonalizm powstał w kontrze do ewolucjonizmu. Wynikało to z przekonania, że badania kulturowe należy prowadzić we współczesności, a więc nie opierać się na zapisach historycznych czy podaniach z drugiej ręki, ale na obserwacji tego, jak kultura manifestuje się dziś.

Za ojców dyscypliny uważa się często Polaka Bronisława Malinowskiego i brytyjczyka Alfreda Radcliffe-Browna, choć obaj różnili się nieco podejściem do roli instytucji. Zdaniem Malinowskiego instytucje kultury służyły zaspokajaniu biologicznych potrzeb jednostek. Radcliffe-Brown z kolei koncentrował się na roli struktury społecznej i relacji pomiędzy jej częściami jako składową stabilności systemu[5] (zob. też funkcjonalizm strukturalny).

Znani przedstawiciele edytuj

szkoła brytyjska (lata 20. i 30. XX wieku)

szkoła francuska

Konfiguracjonizm edytuj

Konfiguracjonizm to nurt, który pojawił się w latach 40. i 50. XX wieku. Do znanych przedstawicieli należą:

Psychokulturalizm edytuj

Psychokulturalizm powstał jako amerykańska szkoła kultury i osobowości w latach 40-60. XX wieku. Do znanych przedstawicieli należą:

Strukturalizm edytuj

Strukturalizm w filozofii, socjologii i antropologii jako podejście badawcze pojawił się najwcześniej w językoznawstwie – zob. strukturalizm (językoznawstwo). Strukturalizm znajdował się więc pod znaczącym wpływem dokonań językoznawstwa i fonologii, zwłaszcza Ferdinanda de Saussure'a. Na grunt antropologii kulturowej strukturalizm wprowadził Claude’a Levi-Strauss (najpierw pojawił się on więc we Francji). Levi-Strauss zapoznał się z językoznawstwem strukturalistycznym podczas wykładów Romana Jakobsona[6]. Szkoła antropologii kulturowej rozwinięta przez Claude’a Levi-Straussa w latach czterdziestych XX wieku (do dziś ma swoich przedstawicieli), która wywarła znaczący wpływ na humanistyce drugiej połowy XX wieku. Zdaniem Chrisa Barkera zakorzeniona w socjologii Durkheima[7].

Przedstawiciele tego nurtu traktowali kultury jako systemy i analizowali je pod kątem strukturalnych relacji pomiędzy ich elementami. Zgodnie z teorią Levi-Straussa, stałe elementy kultur wynikają z nieróżnorodności struktur ludzkich umysłów[8].

 
Claude Lévi-Strauss w 2005 roku

Edmund Leach przekonuje, że strukturalizm to nie teoria ani metoda, ale raczej „sposób patrzenia na rzeczy” zaczerpnięty od ojca tego nurtu, Levi-Straussa[9]. Według Leachowskiego opisu antropologia strukturalna koncentruje się na dwóch poziomach zjawisk. Każda czynność ma element praktyczny i symboliczny. Ten pierwszy zmienia stan świata, drugi – mówi coś o sytuacji społecznej. Leach przytacza przykład: „kiedy jesz rano śniadanie, praktyczny aspekt uwalnia cię od głodu, ale natura jedzenia – czy to tosty i kawa, czy to bekon i jajka – mówi, że to śniadanie, nie lunch lub kolacja”[9]. Zdaniem Leacha strukturaliści traktowali kulturę jak język – sztywny system powiązań pomiędzy znaczącym a znaczonym[9]. Kontynuując wątek komentowania strukturalistycznych badań dotyczących jedzenia, Chris Barker akcentuje społeczne pochodzenie konwencji kulturowych: strukturalistyczna analiza Levi-Straussa polega na odnajdywaniu opozycji binarnych takich jak: surowe i gotowane, jadalne i niejadalne, natura i kultura[7].

Strukturaliści nie brali w swoich badaniach pod uwagę czynników fizjologicznych, wychodząc z założenia, że te są niezmienne i każdego człowieka kształtują w podobny sposób. W tym aspekcie antropologia strukturalistyczna oddaliła się od antropologii fizycznej[9].

Chris Barker przekonuje, że „zgodnie z koncepcjami strukturalizmu, mówi się (...) o praktykach znaczących i wytwarzaniu znaczenia dzięki istnieniu struktur lub przewidywalnych regularności, niezależnych od pojedynczego człowieka. Strukturalizm posiada zatem pewien wydźwięk antyhumanistyczny”[7].

Znani przedstawiciele edytuj

Poststrukturalizm edytuj

„Pojęcie poststrukturalizmu oznacza to, co po strukturalizmie[7]. To nurt zarówno krytyczny, jak i przyswajający dokonania strukturalizmu. Najważniejsze założenie antropologii poststrukturalistyczne to odrzucenie przekonania o istnieniu ukrytej, trwałej struktury ustalającej znaczenia i sprzeciw wobec binarnych opozycji funkcjonujących w antropologii strukturalnej (czarny-biały, dobry-zły)[7]. Poststrukturalizm nie jest jedną szkołą. To raczej określenie szerokiego zbioru myślicieli odnoszących się z dystansem do strukturalizmu. To też moment, w którym antropologia kulturowa rozmywa się jako dziedzina i klasycy myśli rzadko kiedy zajmują się antropologią uprawianą klasycznymi metodami etnograficznymi.

Szkoła manchesterska edytuj

Szkoła manchesterska to nurt założony przez Maxa Gluckmana na Uniwersytecie w Manchesterze w 1947 roku. Skupiał grupę blisko związanych ze sobą badaczy, głównie wykształconych w Oksfordzie, którzy później przenieśli się do University Manchester i do Rhodes-Livingstone Institute (RLI) w Livingstone w Rodezji Północnej (dziś Zambia). W Manchesterze jej szczytowy okres trwał od lat pięćdziesiątych do wczesnych lat siedemdziesiątych XX wieku.

Antropologia marksistowska edytuj

Antropologia marksistowska to perspektywa w antropologii społecznej, która korzysta z idei marksistowskich. Główne pojęcia stosowane w antropologii marksistowskiej takie jak sposób produkcji, baza i nadbudowa, podział na centrum i peryferie zostały zaczerpnięte z dzieł Karola Marksa[10].

Neoewolucjonizm edytuj

Neoewolucjonizm pojawił się w 2. połowie XX wieku. Zobacz też ewolucjonizm (nauki społeczne). Główni przedstawiciele to:

Materializm kulturowy edytuj

Materializm kulturowy to stanowisko zgodnie z którym to, jakie w danej kulturze występują wzory kulturowe, zależy w dużej mierze od czynników środowiska naturalnego. Do przedstawicieli nurtu należy Marvin Harris.

Antropologia refleksyjna edytuj

Antropologia refleksyjna to nurt współczesnej antropologii powstały po przełomie postmodernistycznym i w istotny sposób zainspirowany postkolonializmem. Jego przedstawicielami są m.in. Clifford Geertz, James Clifford, George E. Marcus i (głównie ze względu na swoje prace na temat orientalizmu) Edward Said. Mianem antropologii refleksyjnej swoje koncepcje określał również Pierre Bourdieu. Zob. też antropologia interpretatywna.

Antropologia kognitywna edytuj

Antropologia kognitywna (inaczej: poznawcza) pojawiła się w latach 60–80. XX wieku. Do przedstawicieli nurtu należy Ward Goodenough.

Antropologia postmodernistyczna edytuj

Antropologia postmodernistyczna to nurt, który narodził się w latach 80. XX wieku. Kolebką są Stany Zjednoczone, z których pochodzą główni prekursorzy tegoż kierunku: George E. Marcus, Michael M.J. Fischer, Stephen A. Tyler oraz James Clifford.

Antropologia kulturowa w Polsce edytuj

W Polsce funkcjonuje kilka ośrodków zajmujących się tematyką antropologii kulturowej:

Konferencje, sympozja, kongresy edytuj

I Kongres Antropologiczny, Warszawa 2013[16]

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. What is Cultural Anthropology?. Duke University. [dostęp 2013-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-08)]. (ang.).
  2. Antropologia kulturowa. Encyklopedia Onet.pl. [dostęp 2013-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-17)]. (pol.).
  3. Social Evolutionism. University of Alabama. [dostęp 2013-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-16)]. (ang.).
  4. Lewis Henry Morgan, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2013-06-15] (ang.).
  5. a b c Eric Porth, Neutzling Kimberley: Functionalism. University of Alabama. [dostęp 2013-12-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-20)]. (ang.).
  6. R Stasch: Encyclopedia of Language and Linguistics, 2nd edution, vol. 12. Oxford: Elsevier Science Ltd., 2005, s. 167-170. ISBN 0-08-044299-4.
  7. a b c d e Chris Barker: Studia kulturowe. Teoria i praktyka. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 16–17, seria: Seria Cultura. ISBN 83-233-2005-5.
  8. structuralism, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2013-06-17] (ang.).
  9. a b c d Edmund Leach, Structuralism in Social Anthropology, University of Toronto Press, 2010 (History of Anthropological Theory) (ang.).
  10. A. Barnard, Antropologia. Zarys teorii i historii, przeł. S. Szymański, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 2006, s. 132–133.
  11. Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej (Cieszyn). [w:] Strona internetowa Instytutu [on-line]. weinoe.us.edu.pl. [dostęp 2014-02-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-29)]. (pol.).
  12. Instytut Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych. [w:] Strona internetowa Instytutu [on-line]. inksi.us.edu.pl. [dostęp 2014-02-28]. (pol.).
  13. Prof. dr hab. Ewa Kosowska, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2014-02-28].[martwy link]
  14. Prof. dr hab. Adam Julian Paluch, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2014-02-28].[martwy link]
  15. Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego. [w:] Strona internetowa Instytutu [on-line]. etnologia.uni.lodz.pl. [dostęp 2014-02-26]. (pol.).
  16. Krystyna Hanyga, Z perspektywy anthropos, www.sprawynauki.edu.pl, 29 listopada 2013 [dostęp 2023-09-26].

Bibliografia edytuj

Podręczniki polskojęzyczne:

Linki zewnętrzne edytuj