Wikipedia

Bańska Szczawnica

miasto w Słowacji

Bańska Szczawnica (słow. Banská Štiavnica, węg. Selmecbánya, niem. Schemnitz) – miasto w kraju bańskobystrzyckim, w powiecie Bańska Szczawnica na Słowacji. W 1993 r. wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Bańska Szczawnica
Banská Štiavnica
Ilustracja
Widok na stare miasto z Nowego Zamku (2007)
Herb
Herb
Państwo

 Słowacja

Kraj

 bańskobystrzycki

Powiat

Bańska Szczawnica

Burmistrz

Nadežda Babiaková[1]

Powierzchnia

46,74[2] km²

Wysokość

621[3] m n.p.m.

Populacja (2023)
• liczba ludności
• gęstość


9 339[4]
200,76[5] os./km²

Nr kierunkowy

+421 45[3]

Kod pocztowy

969 01[3]

Tablice rejestracyjne

BS

Położenie na mapie kraju bańskobystrzyckiego
Mapa konturowa kraju bańskobystrzyckiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Bańska Szczawnica”
Położenie na mapie Słowacji
Mapa konturowa Słowacji, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Bańska Szczawnica”
Ziemia48°27′N 18°54′E/48,450000 18,900000
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Historyczne miasto Bańska Szczawnica i zabytki techniki w jego sąsiedztwie[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo

 Słowacja

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

IV, V

Numer ref.

618rev

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

1993
na 17. sesji

  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Historia miasta edytuj

Bańska Szczawnica należy do najstarszych i najbardziej znaczących miast górniczych w Europie. W średniowieczu było najważniejszym miastem górniczym Węgier. Wydobycie i przetwórstwo znacznych ilości złota, a następnie i srebra, stanowiło przez kilka wieków o jego znaczeniu i zamożności jego obywateli.

Pierwsza osada górnicza – gród otoczony glinianym wałem – znajdowała się na wierzchołku wzgórza Glanzenberg, na którym rudonośne żyły wychodziły na powierzchnię i mogły być eksploatowane metodami odkrywkowymi. Powstała ona zapewne już w XI w. Pierwsza pisemna wzmianka o wydobywaniu cennych metali w tej okolicy pochodzi z 1156 r.[6], a nazwa miasta pojawiła się w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1217 r. w dokumencie króla Andrzeja II, który stwierdzał m.in., że królewski skarbiec przyjmował z tutejszych kopalń ok. 75 kg srebra rocznie[7]. Dzisiejsze miasto zostało założone na przełomie XII i XIII stulecia u wylotu dwóch dolin, u stóp wzgórz Glanzenberg i Paradajs. Już w pierwszej połowie XIII w. miało dwa duże, trójnawowe romańskie kościoły[8]. Prawa miejskie i królewskie nadania górnicze miasto otrzymało prawdopodobnie już przed rokiem 1255[6], za czasów króla Beli IV, jako pierwsze miasto górnicze na Węgrzech. Oryginały tych nadań nie zachowały się, niestety, do naszych czasów i znamy je jedynie z odpisów pochodzących z 2 połowy XV w. Z 1275 r. pochodzi najstarsza zachowana pieczęć miejska w Europie, która zawiera insygnia górnicze[8].

Rozwój Bańskiej Szczawnicy i leżącego u podstaw jej dobrobytu górnictwa były kilkakrotnie przerywane. W 1442 r. miasto najechały oddziały biskupa jagierskiego Szymona Rozgonia, mordując wielu jego mieszkańców i paląc jego zabudowania. W płomieniach zginęły wówczas wspomniane wyżej nadania królewskie i inne dokumenty. W następnym roku 1443, 5 czerwca, wiele szkód w zabudowie i infrastrukturze górniczej przyniosło silne trzęsienie ziemi[7] z epicentrum na Śląsku.

Bańska Szczawnica należała do protestanckiej ligi siedmiu miast górniczych (heptapolitana), stanowiła też jedno z najważniejszych centrów reformacyjnych na terenie Węgier.

Historia górnictwa edytuj

Pierwszymi górnikami i hutnikami byli głównie Niemcy, przybywający z Tyrolu i krajów saskich, a następnie z czeskiej Kutnej Hory. Przynieśli oni ze sobą oryginalne metody prowadzenia prac górniczych i potrzebne narzędzia, a także organizację gwarecką, zwyczaje, nazewnictwo itp. Wydobycie prowadzono poprzez ręczne drążenie – za pomocą dłut i młotów lub oskardów – poziomych lub ukośnych sztolni w zboczach okolicznych wzgórz, podążających następnie za przebiegiem żyły rudonośnej. Żyły rudonośne biegły w większości z północnego wschodu na południowy zachód, a głównymi wśród nich były (idąc od północnego zachodu): Terézia, Bíber, Špitaler, Ján[9]. Urobek przerabiano częściowo na miejscu, częściowo zaś eksportowano. Maksymalny rozwój tego prymitywnego górnictwa przypadł na XV w. W 1566 r. w tutejszych kopalniach zastosowano znaną już na Spiszu metodę ogniową, w której skałę, rozgrzaną rozpalonym pod nią ogniskiem, polewano zimną wodą, by występujące wówczas nagłe naprężenia powodowały jej pękanie[6].

W XVI w. nastąpił znaczący regres wydobycia. W miarę wyczerpywania się złóż, konieczne było sięganie coraz dalej w głąb ziemi, co znacząco podnosiło koszty produkcji i obniżało zarobki górników. Dochodziło wśród nich do coraz częstszych wzburzeń i protestów. W latach 1525-1526 wybuchło tu pierwsze wielkie powstanie górników, które rozszerzyło się także na inne ośrodki górnicze na Węgrzech. Do tego doszło zagrożenie tureckie: Turcy, po zajęciu w 1541 r. Budy, skierowali swą uwagę właśnie na bogate miasta górnicze. Przyniosło to miastu znaczne wydatki, związane z budową kolejnych obiektów miejskich fortyfikacji. Bezpośrednie zagrożenie trwało prawie do końca wieku i ustało dopiero po odebraniu Turkom Nowogrodu.

 
Luigi F. Marsigli: Zakłady górniczo-hutnicze w Bańskiej Szczawnicy, 1726

Górnictwo w Bańskiej Szczawnicy odżyło dopiero w XVII w. i od tego czasu przez ponad dwa stulecia znów przodowało w rozwoju techniki. W 1627 r. w sztolni Górnej Bieber po raz pierwszy zastosowano proch do prowadzenia prac strzelniczych w podziemiach kopalń[6]. Dla celów górniczych w całej okolicy wybudowano znaczącą sieć sztucznych zbiorników wodnych, zwanych tu z niemiecka „tajchami”, oraz kanałów doprowadzających wodę do napędu pomp, odwadniających poszczególne sztolnie. Płytko zalegające złoża eksploatowano nieomal z piwnic kamienic, stojących w centrum miasta[9]. Największe wydobycie zanotowano w roku 1690, kiedy to z miejscowych kopalń uzyskano 29 ton srebra i 605 kg złota, a następnie w roku 1740, kiedy wyprodukowano tu 25 ton srebra i 680 kg złota[9].

W rozwoju techniki górniczej w Bańskiej Szczawnicy w XVIII w. wielkie zasługi położyli Matej Kornel Hell i jego syn Jozef Karol Hell[8]. W 1735 r. kartograf i budowniczy Samuel Mikovíni założył tu pierwszą szkołę górniczą na Węgrzech. W 1763 r. szkołę przekształcono w Wyższą Szkołę Górniczą, a w 1770 r. w Akademię Górniczą (później: Akademię Górniczo-Leśną) – pierwszą wyższą szkołę górniczą w Europie i najstarszą dziś wyższą uczelnię techniczną na świecie[6].

Zabytki edytuj

Bańska Szczawnica jest jednym z najbogatszych w zabytki miast słowackich. Naliczono w nim 360 obiektów zabytkowych[10]. W przeszłości było ich znacznie więcej, jednak stagnacja miasta w latach 1950-1970, a także brak koncepcji i środków na utrzymanie tak wielkiej liczby zabytków spowodowały, że w następnych latach niektóre z tych obiektów uległy całkowitej destrukcji, a inne na skutek niewłaściwych przebudów utraciły szereg cech zabytkowych. Rozpoczęta w 1976 r. "kompleksowa odnowa" zabytkowej zabudowy centrum miasta przyniosła wiele takich strat m.in. w "pałacowych" domach bogatych waldbürgerów przy Námesti sv. Trojice, gdzie prowadzono niejednokrotnie destrukcyjne "prace badawcze", stosowano niewłaściwe technologie i materiały. Z kolei pod koniec lat 80. XX w. doszło do wyburzeń całych historycznych dzielnic w południowo-wschodniej części miasta, w których dominowała historyczna zabudowa 1-2 kondygnacyjnych domów rzemieślniczych[11].

Wpisanie miasta na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO w 1993 r. nie usunęło wszystkich problemów. Zarejestrowany obszar nie był wystarczająco chroniony przez prawo. Granice zabytkowego rezerwatu miejskiego z lat 50. obejmowały jedynie ścisłe centrum z domami mieszczańskimi. Na skutek tego możliwa była np. kontynuacja rozbiórki zabytkowej zabudowy przy ul. Dolnej. Sytuacja zmieniła się dopiero w roku 2000 po rozszerzeniu granic wspomnianego rezerwatu, co zapewnia ochronę całego historycznego miasta – również dzielnicy rzemieślniczo-przemysłowej oraz dawnych osad górniczych na zboczach wokół centrum miasta[11].

Wśród zabytkowych budowli miasta obecnie wyróżniają się:

Specyficznym składnikiem historycznej przeszłości miasta są cmentarze. Najstarsze, funkcjonujące jeszcze w średniowieczu, zanikły. Obecnie w Bańskiej Szczawnicy istnieje 12 cmentarzy (katolickie, ewangelickie i żydowski) – najwięcej z wszystkich miast na Słowacji.

Atrakcję stanowi skansen techniczny pod nazwą Banské múzeum v prírode na terenie dawnej kopalni (z trasą zwiedzania w podziemnej sztolni „Bartolomej”), a także sztolnia „Glanzenberg” znajdująca się pod centrum miasta.

11 grudnia 1993 średniowieczne miasto górnicze zostało zapisane na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Gospodarka edytuj

W mieście rozwinął się przemysł drzewny, włókienniczy, spożywczy oraz hutniczy[12].

Postacie związane z miastem edytuj

Miasta partnerskie edytuj

Galeria edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Primátor mesta. [w:] Oficjalna strona internetowa miasta [on-line]. [dostęp 2017-09-24]. (słow.).
  2. ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 46,74S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).
  3. ↑ a b c Statistical Office of the Slovak Republic: Základná charakteristika. 2015-04-17. [dostęp 2022-03-31]. (słow.).
  4. ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.
  5. ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.
  6. ↑ a b c d e Mirosław J. Barański. Górnicze tradycje Bańskiej Szczawnicy (1). „Na Szlaku”. R. XXXVI (e-191 (387)), s. 24-26, wrzesień 2022. Oddział Wrocławski PTTK. ISSN 1230-9931. 
  7. ↑ a b Wg strony miasta Bańska Szczawnica [1]
  8. ↑ a b c Bárta Vladimír, Novák Ján: Banská Štiavnica. Stručný vlastivedný sprievodca, wyd. abARTPRESS, Banská Bystrica 1991
  9. ↑ a b c Jarosław Badera, Richard Kaňa. Rejon Banskej Štiavnicy nadal dostarcza złota. „Przegląd Geologiczny”. 54 (3/2006), s. 209-214. Państwowy Instytut Geologiczny. ISSN 0033-2151. (pol.). 
  10. ↑ Štiavnické vrchy. Turistická mapa 1 : 50 000, 4 wydanie, VKÚ Harmanec 2006, ISBN 80-8042-421-7 (część opisowa, s. 10-11)
  11. ↑ a b Katarína Voškova: Proces transformácie pamiatky počas pamiatkovej obnovy - zámery verzus realizácia - časť I. Problémy pri zachovaní autenticity a integrity pamiatkového územia a pamiatkového fondu na príklade Pamiatkovej rezervácie Banská Štiavnica. [2]
  12. ↑ Bańska Szczawnica, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-06-01].

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bańska_Szczawnica&oldid=73336663”