Bantam BRCsamochód osobowo-terenowy konstrukcji amerykańskiej z okresu II wojny światowej, skonstruowany w 1940 roku, pierwowzór jeepa. Zbudowany w stosunkowo niewielkiej liczbie egzemplarzy, używany był przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR. Podstawowa wersja modelu to BRC-40 (ang. Bantam Reconnaissance Car 40).

Bantam BRC-40
Ilustracja
Producent

Bantam

Okres produkcji

1940–1943

Miejsce produkcji

Stany Zjednoczone Butler

Następca

Willys MB (w armii)

Dane techniczne
Segment

samochód terenowy

Typy nadwozia

otwarte

Silniki

gaźnikowy R4, 1835 cm³, 48 KM

Napęd

4x4

Długość

3240 mm

Szerokość

1430 mm

Wysokość

1780 mm (z dachem)

Rozstaw osi

2020 mm (79,5 cala)

Masa własna

950 kg

Zbiornik paliwa

38 l

Liczba miejsc

4

Dane dodatkowe
Pokrewne

Willys MB

Konkurencja

Ford GP
GAZ-64

Pierwszy prototyp Bantama
Bantam BRC-60
Bantam BRC-40
Bantam BRC-40 holujący działko 37 mm uchwycony „w locie”

Historia projektu edytuj

W związku z przygotowaniami Stanów Zjednoczonych do wojny, amerykański Departament Wojny w lipcu 1940 roku ogłosił przetarg na lekki samochód wojskowy, do celów rozpoznawczych, łącznikowych i innych, klasyfikowany jako ciężarówka o ładowności ćwierć tony i napędzie na cztery koła (truck, ¼ ton, 4x4). Już wcześniej, 27 maja 1940, Komitet Techniczny Uzbrojenia zaakceptował specyfikację samochodu, przewidującą m.in. napęd na cztery koła, proste otwarte nadwozie o obrysie zbliżonym do prostokątnego, trzy siedzenia (tylne podwójne), rozstaw osi 80 cali (2032 mm) i kół 47 cali (1194 mm) oraz masę do 590 kg[1]. Wartość przetargu wynosiła 175 000 dolarów. Z uwagi na wysokie wymagania oraz bardzo krótki termin – 49 dni na dostarczenie prototypu i 75 dni na zbudowanie serii 70 pojazdów, tylko dwie ze 135 zapytanych amerykańskich firm samochodowych wyraziły zainteresowanie uczestnictwem – American Bantam Car i Willys-Overland[1].

American Bantam Car z Butler w Pensylwanii był małym producentem samochodów, nękanym kłopotami finansowymi, lecz dostrzegł dla siebie szanse w przetargu. Bantam otrzymał specyfikację warunków przetargu 17 lipca, po czym niezwłocznie zaangażował niezależnego konstruktora z Detroit, Karla Probsta, jako głównego projektanta samochodu[1]. Jeszcze w drodze do Butler, Probst zamówił osie napędowe i skrzynkę rozdzielczą napędu z dwustopniowym reduktorem w zakładach Spicer w Toledo. Probst przybył na miejsce 18 lipca 1940, a wstępny projekt był gotowy już następnego dnia[1]. Napęd samochodu stanowił czterocylindrowy silnik benzynowy Continental BY-4112 o pojemności skokowej 1835 cm³ i mocy 48 KM[1]. Osie napędowe pochodziły z samochodu Studebaker Champion, z przegubami Spicer. Konstruktorzy zdecydowali jednak zignorować limit masy, uznając go za niemożliwy do wypełnienia i przewidując masę 841 kg (ostatecznie prototyp ważył 922 kg)[1]. Oferta Bantama została złożona 22 lipca, zaś 5 sierpnia zwyciężyła w przetargu, pokonując ofertę Willysa dzięki temu, że Bantam oferował zbudowanie prototypu w ciągu 49 dni, a Willys – aż 120 dni[1].

Firma Bantam ukończyła prototyp samochodu dokładnie na czas, dostarczając go 23 września, na własnych kołach, do odległego o 275 km centrum testowego Camp Holabird (do tej pory zdołał on przejechać tylko 250 km)[1]. Ciężkie 30-dniowe testy wytrzymałościowe, podczas których przejechał 5800 km, wypadły pozytywnie, a ujawniane awarie, w tym pęknięcie ramy, zdołano szybko usuwać (niesprawność dłuższa niż 24 godziny powodowałaby dyskwalifikację samochodu)[1]. Przedstawiciele wojska byli pod wrażeniem możliwości terenowych samochodu. 27 października Bantam był prezentowany Komisji Broni Pancernej w Forcie Knox[1]. Pierwszy prototyp samochodu Bantama określany był jako model „pilotowy” (Bantam pilot model)[1].

Produkcja edytuj

Po prototypie firma Bantam zbudowała 70 samochodów przedseryjnych, oznaczonych jako Bantam Model 60 lub Mk II[2], znanych też jako BRC-60[1]. Główną różnicę wizualną stanowiły błotniki z panelu blachy wygiętego pod kątem prostym w miejsce zaokrąglonych (pochodzących z samochodu osobowego Bantam) oraz szersze wycięcia wejściowe w burtach[1]. Podobnie jak w prototypie, miały one zwężającą się maskę z zaokrągloną kratą osłony chłodnicy, z tym, że otrzymały także prętowe osłony reflektorów, częściowo zagłębionych w błotnikach[2]. Na życzenie armii, osiem samochodów wyposażono doświadczalnie w mechanizmy skrętu wszystkich kół[2].

Jeszcze przed dostawą samochodów przedseryjnych, Bantam otrzymał zamówienie armii amerykańskiej na budowę serii 1350 ulepszonych samochodów, a następnie jeszcze 72, z tego 22 ze wszystkimi kołami skrętnymi[3]. Seryjne samochody oznaczono jako BRC-40 (1940, Bantam Reconnaissance Car – Samochód Rozpoznawczy Bantam). Zmienił się ich wygląd – główną różnicą była preferowana przez armię płaska, szersza maska silnika, z płaską kratą osłony chłodnicy, na wzór opracowanych równolegle samochodów Ford GP. Reflektory pozostały jednak montowane na błotnikach, częściowo w nich zagłębione. Oprócz umieszczenia reflektorów, główną różnicą wizualną wobec Fordów GP i Willysów pozostały prostokątne błotniki przednie, z zaokrąglonym rogiem. Zbiornik paliwa przeniesiono z tylnej części pojazdu pod siedzenie kierowcy[2]. Szyba przednia stała się solidniejsza, dzielona na dwie[2]. Cena samochodów spadła z 1123 dolarów za pierwsze 500 sztuk do 938 dolarów[1].

Samochody tej klasy w USA nie były co do zasady przewidziane jako pojazdy bojowe, lecz BRC mógł przenosić uzbrojenie w postaci wielkokalibrowego karabinu maszynowego 12,7 mm (.50 cala) Browning M2HB na podstawie słupkowej montowanej centralnie do podłogi, między przednimi siedzeniami, podobnie jak w późniejszych standardowych jeepach[2].

W związku z wyborem Willysa MB jako standardowego samochodu terenowego, Bantam nie otrzymał już dalszych zamówień armii amerykańskiej na samochody, a tylko na 10 000 przyczep do jeepów[4]. Jedynie dla odbiorców zagranicznych – na zamówienie brytyjskie w 1941 zbudowano 1001 pojazdów BRC-40, a dalsze 150 w 1943 roku (pierwotnie zamówione przez Jugosławię)[3]. Łącznie, nie licząc prototypu, zbudowano 2642 samochody[a]. Jeden samochód został zmontowany przez znaną z produkcji taksówek firmę Checker Cab Company w Kalamazoo, lecz nie uruchomiono tam ostatecznie produkcji[2].

Samochody te, oprócz armii amerykańskiej i brytyjskiej, używane były w ramach dostaw z programu lend-lease przez armię radziecką, począwszy od walk pod Moskwą jesienią 1941 roku[4]. ZSRR otrzymał 531 samochodów BRC-40, z tego 500 przed końcem 1942 roku[5]. Według innych publikacji, do ZSRR trafiło ogółem 808 samochodów, z czego około 530 otrzymała Armia Czerwona, a pozostałe używano przez inne służby (np. po adaptacji na samochody pożarnicze)[6]. Bantam był w ZSRR nazywany potocznie „bantikiem”[6]. Kilkanaście lub więcej samochodów Bantam trafiło poprzez ZSRR lub z późniejszych dostaw UNRRA do ludowego Wojska Polskiego i polskich instytucji państwowych[7][8].

Wpływ na inne konstrukcje edytuj

Druga firma, która wzięła udział w przetargu – Willys-Overland, nie miała jeszcze w chwili przetargu swojego projektu samochodu, a ofertę złożyła w oparciu o analizę kosztów i potrzebnego czasu. Pomimo przegranej, rozpoczęła jednak na własne ryzyko projektowanie i budowę prototypu. Chcąc uzyskać jak najlepsze samochody, amerykański Korpus Kwatermistrzowski (QMC) przekazał plany prototypu Bantama firmom Willys i Ford do wykorzystania w swoich projektach, zapoznawały się one również z prototypem podczas testów (pomimo protestów Bantama argumentowano, że armia zapłaciła za opracowanie projektu i może go pokazywać, komu chce)[9]. Pierwszy prototyp samochodu terenowego Willys Quad, podobny do Bantama i pokrewny konstrukcyjnie, dostarczono 11 listopada 1940. Wykorzystywał on te same osie i skrzynkę rozdzielczą firmy Spicer, lecz dzięki mocniejszemu silnikowi własnej konstrukcji, prototyp Willysa miał lepsze osiągi i w konsekwencji stał się podstawą do zamówionego przez armię modelu Willys MA (1500 sztuk), a następnie produkowanego w wielkiej liczbie tzw. standardowego jeepa Willys MB[9]. Warto zaznaczyć, że w kawalerii zmechanizowanej USA podczas II wojny światowej, zwłaszcza jej oddziałach rozpoznawczych, nazwa „bantam” była powszechnie używana także dla określania samochodów Willysa[10].

W październiku 1940 armia amerykańska nakłoniła także zakłady Forda do wzięcia udziału w konstruowaniu samochodu terenowego. 23 listopada 1940 Ford przedstawił swój prototyp Ford Pygmy, również czerpiący z projektu Bantama (z nowości, wprowadził on m.in. szeroką i płaską maskę, zaadaptowaną później ze zmianami dla Bantama BRC-40 i standardowego jeepa Willys MB)[9]. Armia zamówiła 1500 samochodów Ford GP, po czym ulokowała w zakładach Forda wielkoseryjną produkcję modelu GPW – licencyjnego Willysa MB[9].

Określenie samochodu terenowego „jeep” zaczęło być podczas wojny utożsamiane z Willysem i firma ta wykorzystywała to w materiałach marketingowych. Na skutek skargi Bantama, w 1948 roku Federalna Komisja Handlu zakazała jednak Willysowi twierdzić, że jest twórcą jeepa, uznając, że idea skonstruowania jeepa powstała i została rozwinięta w firmie American Bantam, we współpracy z pewnymi oficerami Armii USA[11]. Mimo to firma Bantam wkrótce zbankrutowała, a w 1950 roku Willys, produkujący nadal samochody terenowe swojej konstrukcji, zastrzegł następnie nazwę Jeep jako swoją markę[11].

Pojawienie się samochodu Bantam zainspirowało także powstanie konstrukcji radzieckich samochodów terenowych – w styczniu 1941 władze zleciły konstruktorom fabryki GAZ skonstruowanie własnego samochodu na wzór Bantama, widzianego w prasie. Wbrew spotykanym niekiedy opiniom, powstała w wyniku tego konstrukcja GAZ-64 z 1941 roku nie była w żaden sposób oparta na samochodach amerykańskich (do których zresztą Rosjanie nie mieli jeszcze dostępu), jedynie zapożyczono ogólną koncepcję konstrukcyjną, formę nadwozia i zbliżone wymiary[12]. Jego modernizacją był lepiej znany GAZ-67.

Armia USA testowała w 1941 roku eksperymentalne niszczyciele czołgów na bazie BRC-40 z zamontowaną armatą 37 mm M3. W modelu T2 armata z niską tarczą ochronną strzelała do przodu, w zakresie po 30° na boki, a w modelu T2E1 armata była zamontowana obrotowo w tylnej części, z polem ostrzału 360°, strzelając normalnie do tyłu[13]. Zbudowano 7 T2 i 11 T2E1, lecz uznano, że podwozie jest za lekkie dla armaty i działa następnie z nich zdemontowano[13].

Dane techniczne edytuj

Wymiary i masy edytuj

  • Nadwozie: stalowe, otwarte, 4-miejscowe, mocowane na ramie prostokątnej
  • Długość: 3240 mm
  • Szerokość: 1430 mm
  • Wysokość: 1780 mm (z rozłożonym dachem)
  • Rozstaw osi: 2020 mm
  • Rozstaw kół przód/tył: 1206 / 1205 mm
  • Masa własna: 950 kg
  • Prześwit: 220 mm

Układ napędowy edytuj

  • Silnik: Continental BY-4112 – gaźnikowy, 4-suwowy, 4-cylindrowy rzędowy, dolnozaworowy, chłodzony cieczą, umieszczony podłużnie z przodu[1]
  • Pojemność skokowa: 1835 cm³[1]
  • Średnica cylindra x skok tłoka: 81 × 99 mm
  • Moc maksymalna: 48 KM przy 5400 obr./min
  • Maksymalny moment obrotowy: 11,1 kgf · m (109 Nm)
  • Stopień sprężania: 6,83:1
  • Układ zasilania silnika: gaźnik
  • Skrzynia biegów: przekładniowa mechaniczna 3-biegowa, skrzynka rozdzielcza napędu z dwustopniowym reduktorem terenowym
  • Napęd: na 4 koła (na przednie koła dołączany)

Zawieszenie edytuj

  • Zawieszenie przednie: zależne – oś sztywna, resory półeliptyczne
  • Zawieszenie tylne: zależne – oś sztywna, resory półeliptyczne
  • Hamulce: bębnowe
  • Ogumienie: 5,50x16 lub 6,00x16

Dane użytkowe edytuj

  • Prędkość maksymalna: 86 km/h
  • Zużycie paliwa: ok. 12 l/100 km
  • Pojemność zbiornika paliwa: 38 l
  • Zasięg po szosie: 315 km
  • Minimalny promień skrętu: 5,45 m
Główne źródło[4]:

Uwagi edytuj

  1. Podaje się powszechnie liczbę 2642 egzemplarzy (np. Ware 2010 ↓, s. 28, Crismon 1983 ↓, s. 212), lecz tabela zamówień w Ware 2010 ↓, s. 43–44, obejmuje 2643 samochody. Być może doliczony jest osobno jeden zbudowany przez Checker.

Przypisy edytuj

  1. a b c d e f g h i j k l m n o p Ware 2010 ↓, s. 14–21
  2. a b c d e f g Crismon 1983 ↓, s. 211–214
  3. a b Ware 2010 ↓, s. 43–44
  4. a b c L. Kaszczejew, Dżipy SSzA: Willys MB, seria Wojennyje Maszyny nr 41, Kirow: 2000, s. 4–5 (ros.).
  5. Władimir Iwaszkiewicz. „Bantik” s kotorym zawiazali. „Poligon (Полигон)”. 8, s. 38–41, 2001. (ros.). 
  6. a b Willys MB/Ford GPW. „Awtolegiendy SSSR i Socstran”. Nr 186, s. 10, 2016. Moskwa: DeAgostini. ISSN 2071-095X. (ros.). 
  7. Tomasz Szczerbicki, Samochody osobowe i osobowo-terenowe Wojska Polskiego 1918-1950, Warszawa: Alma-Press, 2008, s. 143.
  8. Jan Tarczyński, Tomasz Szczerbicki. Samochody terenowe na ziemiach polskich. Warszawa: Wydawnictwo ZP, 2012. ISBN 978-83-63829-29-2, s. 140, 156.
  9. a b c d Ware 2010 ↓, s. 22–27
  10. Zaloga 2005 ↓, s. 12.
  11. a b Ware 2010 ↓, s. 39
  12. Jewgienij Proczko: Wiezdiechody RKKA (Вездеходы РККА). Moskwa: 1998, seria: Armada. 7. ISBN 5-85729-015-5. (ros.).
  13. a b Crismon 1983 ↓, s. 446

Bibliografia edytuj

  • Pat Ware: Military Jeep: 1940 onwards (Willys MB, Ford GPW, and Hotchkiss M201): enthusiasts’ manual. Sparkford: Haynes Publishing, 2010. ISBN 978-1-84425-933-5. (ang.).
  • Fred Crismon: U.S. Military Wheeled Vehicles. Motorbooks International, 1983, seria: Crestline. (ang.).
  • Steven Zaloga: Jeeps 1941-45. Osprey Publishing, 2005, seria: New Vanguard. 117. ISBN 1-84176-888-X. (ang.).