Bezplamka muchotrutka

Bezplamka muchotrutka
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	liliowce
Rodzina	melantkowate
Rodzaj	bezplamka
Gatunek	bezplamka muchotrutka
	Nazwa systematyczna
	Amianthium muscitoxicum (Walter) A.Gray; Ann. Lyceum Nat. Hist. New York 4: 122 (1837)
	Multimedia w Wikimedia Commons

Bezplamka muchotrutka (Amianthium muscitoxicum (Walter) A.Gray) – gatunek wieloletnich, naziemnopączkowych roślin zielnych z monotypowego rodzaju bezplamka (Amianthium) z rodziny melantkowatych, występujący w środkowo-wschodnich i wschodnich Stanach Zjednoczonych^[3]. Cała roślina jest silnie trująca. W przeszłości była wykorzystywana przez rdzenną ludność Ameryki Północnej do wyrobu trutek na muchy i wrony oraz leku na świąd.

Morfologia edytuj

Pokrój: Rośliny zielne osiągające wysokość od 30 do 120–140 cm.

Łodyga: Pędem podziemnym jest jajowato-podługowata cebula o wymiarach około 5 × 2,5 cm. Pęd naziemny wzniesiony, nierozgałęziony.

Korzenie: Kurczliwe.

Liście: Liście głównie odziomkowe, położone skrętolegle, dystalnie zredukowane, wygięte w dół, tworzące pochwę liściową. Blaszki liściowe równowąsko-podługowate, o wierzchołku tępym do ostrego, gładkie, o wymiarach 10–45(–60) × 0,5–2,8 cm.

Kwiaty: Kwiaty obupłciowe lub jednopłciowe, powstające na jednej lub różnych roślinach, sześciopręcikowe, kołozalążniowe, kubeczkowate do szeroko otwartych, szypułkowe, zebrane w haplokauliczne grono, wsparte jajowatymi przysadkami. Kwiatostan jajowaty. Szypułki o długości od 7 do 20 mm. Okwiat pojedynczy, trwały, sześciolistkowy, biały do czerwonawo-zielonego. Listki podługowato-odwrotniejajowate, o ostrych wierzchołkach, osiągające długość 5–7 mm. Pręciki o szydłowatych, ostrych nitkach i bazalnie osadzonych, jednokomorowych, sercowato-jajowatych główkach. Zalążnia górna do częściowo dolnej, trzykomorowa, rozbieżna, przechodząca w trzy szyjki słupka zakończone drobnymi znamionami.

Owoce: Głęboko trójklapowe torebki o cienkich ścianach, otwierające się przegrodowo, a następnie doosiowo przez środek każdej komory, osiągające wymiary 5–7 mm. Nasiona od 1 do 2 w każdej komorze, brązowawe do purpurowoczarnych, pozbawione skrzydełek, połyskujące, elipsoidalne, o mięsistej łupinie^[4].

Biologia i ekologia edytuj

Rozwój: Byliny, hemikryptofity^[3]. Kwitną od późnej wiosny do lata. Są to rośliny samopłonne, zapylane głównie przez chrząszcze^[4].

Siedlisko: Suche lub świeżo zalesione stoki, łąki, sawanny, na wysokości od 0 do 1500 m n.p.m.^[4]

Cechy fitochemiczne: Cebule tych roślin, a w mniejszym stopniu również inne organy, zawierają silnie toksyczne alkaloidy, przede wszystkim zygadeninę i zygacynę^[5], a także jerwinę i amianthinę^[4]. Alkaloidy są śmiertelne dla bydła i owiec^[4]. Spożycie powoduje wymioty, ślinotok, utratę równowagi, hiperwentylację i gorączkę. Śmierć jest spowodowana przez niewydolność oddechową^[6].

Genetyka: Gatunek z poczwórnym zestawem chromosomów 2n = 4x = 32^[4]. Według innych źródeł gatunek diploidalny o 2n = 2x = 32^[7].

Systematyka edytuj

Zgodnie z badaniami filogenetycznymi podrodziny Melanthieae rodzaj bezplamka (Amianthium) stanowi klad bazalny tej podrodziny, siostrzany dla rodzaju Schoenocaulon^[8]. Według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj ten zaliczany jest do podrodziny Melanthieae w rodzinie melantkowatych (Melanthiaceae), należącej do rzędu liliowców (Liliales) zaliczanych do jednoliściennych (monocots)^[2].

Nazewnictwo edytuj

Toponimia nazwy naukowej: Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów αμίαντος (amiantos – czysty) i άνθος (anthos – kwiat), odnosząc się do listków okwiatu pozbawionych miodników. Epitet gatunkowy pochodzi od łacińskich słów musca (mucha) i toxicum (trucizna, jad), odnosząc się do cech fitochemicznych tych roślin^[4].

Nazwy zwyczajowe: Bezplamka muchotrutka jest polską nazwą zwyczajową tego gatunku wymienianą już w osiemnastowiecznych słownikach i opracowaniach botanicznych^[9]. W pracach dwudziestowiecznych gatunek ten bądź nie jest ujęty, bądź wymieniona jest jedynie nazwa rodzaju (bezplamka)^[10]. W języku angielskim roślina ta określana jest jako fly-poison, crow-poison, St. Elmo’s-feather lub staggergrass^[4].

Synonimy^[3]

synonimy nomenklatoryczne:
- Melanthium muscitoxicum Walter – bazonim
- Zigadenus muscitoxicum (Walter) Regel
- Chrosperma muscitoxicum (Walter) Kuntze
- Chrysosperma muscatoxicum (Walter) Kuntze
synonimy taksonomiczne:
- Melanthium laetum Aiton
- Anthericum subtrigynum Jacq.
- Melanthium myoctonum J.F.Gmel.
- Melanthium phalangioides Desr.
- Helonias erythrosperma Michx.
- Helonias laeta (Aiton) Ker Gawl.
- Leimanthium laetum (Aiton) Willd.
- Leimanthium pallidum Willd.
- Chrosperma laetum (Aiton) Raf.
- Amianthium macrotox Raf.
- Crosperma laeta (Aiton) Raf.
- Crosperma phalangioides (Desr.) Raf.
- Endocles laetum (Aiton) Salisb.

Zagrożenie i ochrona edytuj

Gatunek w Stanach Zjednoczonych uznany globalnie za rzekomo bezpieczny. W Luizjanie i Nowym Jorku uznany za wymarły, a w Oklahomie, Kentucky, Delaware, Maryland i New Jersey za zagrożony lub krytycznie zagrożony wymarciem. Jedynie w Wirginii gatunek ten uznawany jest za bezpieczny i szeroko rozpowszechniony^[11].

Zastosowanie edytuj

Rośliny lecznicze: Czirokezi stosowali tę roślinę jako lekarstwo na świąd^[12].

Rośliny ozdobne: Z uwagi na atrakcyjne kwiatostany roślina ta bywa uprawiana w Stanach Zjednoczonych jako roślina ogrodowa^[13].

Inne zastosowania: Ekstrakt z korzenia zmieszany z miodem lub melasą bywał stosowany jako środek owadobójczy^[12], a także do produkcji trutek na wrony^[14].

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-10-20] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-03-05]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Flora of North America. Vol. 26: Liliaceae. [dostęp 2011-03-05]. (ang.).
↑ Steven Foster, Roger A. Caras: A field guide to venomous animals and poisonous plants, North America, north of Mexico. Boston: Houghton Mifflin, 1994, s. 94. ISBN 978-0-395-93608-5. (ang.).
↑ Poisonous Plants of the Southeastern United States. Alabama Cooperative Extension System. [dostęp 2011-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-29)]. (ang.).
↑ M.N. Tamura: Melanthiaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 377. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).
↑ Wendy B. Zomlefer at al.. Generic circumscription and relationships in the tribe Melanthieae (Liliales, Melanthiaceae), with emphasis on Zigadenus: evidence from its and trnL-F sequence data. „American Journal of Botany”. 88 (9), s. 1657–1669, 2001. (ang.).
↑ Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 503. (pol.).
↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 139. (pol.).
↑ NatureServe Explorer: An online encyclopedia of life [web application. Version 7.1.]. NatureServe, 2010. [dostęp 2011-03-05]. (ang.).
↑ ^a ^b Plants For A Future. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).
↑ Wolfram George Schmid: An encyclopedia of shade perennials. Portland, Or.: Timber Press, 2002, s. 69. ISBN 978-0-88192-549-4. (ang.).
↑ Daniel E. Moerman: Native American ethnobotany. Portland, Or.: Timber Press, 1998, s. 70. ISBN 978-0-88192-453-4. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-10-20] (ang.).

[kew-3] Rafaël Govaerts: World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2011-03-05]. (ang.).

[fona-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Flora of North America. Vol. 26: Liliaceae. [dostęp 2011-03-05]. (ang.).

[5] Steven Foster, Roger A. Caras: A field guide to venomous animals and poisonous plants, North America, north of Mexico. Boston: Houghton Mifflin, 1994, s. 94. ISBN 978-0-395-93608-5. (ang.).

[6] Poisonous Plants of the Southeastern United States. Alabama Cooperative Extension System. [dostęp 2011-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-29)]. (ang.).

[kub-7] M.N. Tamura: Melanthiaceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 377. ISBN 3-540-64060-6. (ang.).

[8] Wendy B. Zomlefer at al.. Generic circumscription and relationships in the tribe Melanthieae (Liliales, Melanthiaceae), with emphasis on Zigadenus: evidence from its and trnL-F sequence data. „American Journal of Botany”. 88 (9), s. 1657–1669, 2001. (ang.).

[9] Ignacy Rafał Czerwiakowski: Botanika szczególna. T. 2: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1852, s. 503. (pol.).

[10] Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 139. (pol.).

[11] NatureServe Explorer: An online encyclopedia of life [web application. Version 7.1.]. NatureServe, 2010. [dostęp 2011-03-05]. (ang.).

[pfaf-12] Plants For A Future. [dostęp 2015-12-12]. (ang.).

[13] Wolfram George Schmid: An encyclopedia of shade perennials. Portland, Or.: Timber Press, 2002, s. 69. ISBN 978-0-88192-549-4. (ang.).

[14] Daniel E. Moerman: Native American ethnobotany. Portland, Or.: Timber Press, 1998, s. 70. ISBN 978-0-88192-453-4. (ang.).

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]