Bitwa nad Wielkim Zabem
Bitwa nad Wielkim Zabem – bitwa stoczona 25 stycznia 750 roku pomiędzy wojskami kalifatu Umajjadów, a siłami Abbasydów, w trakcie rewolucji abbasydzkiej. Było to decydujące starcie konfliktu, w wyniku którego armia Umajjadów została rozbita, a dowodzący nią kalif Marwan II zginął doścignięty podczas ucieczki w okolicach Kairu. W wyniku bitwy upadły rządy Umajjadów na Bliskim Wschodzie i rozpoczął się okres panowania Dynastii Abbasydów.
| Rewolucja abbasydzka | |||
 Wielki Zab na mapie | |||
| Czas | |||
|---|---|---|---|
| Miejsce |
Wielki Zab w okolicach Mosulu[1][2] | ||
| Terytorium |
obecnego Iraku | ||
| Przyczyna | |||
| Wynik |
zwycięstwo Abbasydów; obalenie rządów Umajjadów i powstanie Kalifatu Abbasydów | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
| Siły | |||
| |||
Położenie na mapie Iraku  | |||
 35°55′N 43°28′E/35,916667 43,466667
| |||
Geneza edytuj
Tło religijno-społeczne edytuj
Na dynastię Umajjadów władającą Kalifatem Arabskim w latach 644-656, oraz 661-750 przypadł ciężar stabilizacji nowego tworu państwowego po okresie początkowych i rozległych podbojów pierwszej połowy VII wieku, jak również utworzenia administracji i struktur państwowych na później podbijanych obszarach. Ze względu na niejasności co do przejęcia urzędu kalifa po śmierci proroka Mahometa w państwie dość szybko powstały dwa duże stronnictwa szyitów, oraz charydżytów, które kontestowały prawowitość rządów Umajjadów, jako nie nazbyt blisko spokrewnionych z prorokiem. Oba stronnictwa wielokrotnie występowały przeciwko panującej dynastii[5].
Do trudności natury wyznaniowej dołączyły te związane z administracją. Umajjadzi będący prominentnym rodem arabskim faworyzowali w swoim państwie współplemieńców, a pomijali członków innych plemion i to nawet pomimo przyjęcia przez wielu z nich islamu, co miało gwarantować zrównanie w prawach z Arabami jako pierwotnymi wyznawcami tej religii. Powodowało to niezadowolenie licznych warstw społeczeństwa i podkopywało fundamenty władzy Umajjadów w obliczu starcia z przedstawicielami innych wyznań[5].
Upadek Umajjadów edytuj
W 744 roku grupa żołnierzy syryjskich zabiła kalifa Walida II, a na jego miejsce osadziła własnego kandydata Jazida III, co zapoczątkowało wojnę domową w kalifacie. Uznania nowego władcy odmówił umajadzki gubernator Marwan, który pokonał rywali i sam ogłosił się kalifem. Od początku swoich rządów musiał zmierzyć się z buntem charydżytów w Iraku, których pokonał w 748 roku. Jednakże rok wcześniej w Chorasanie wybuchło długo planowane powstanie szyitów pod wodzą Abu Muslima[6], za którym stali Abbasydzi, będący gałęzią rodu Haszymidów[5]. Początkowo zlekceważone przez Marwana II powstanie szybko objęło swym zasięgiem dużą część kalifatu[2]. Do decydującej bitwy doszło w niedzielę 25 stycznia 750 roku[7] na południowy wschód od ujścia rzeki Wielki Zab do Tygrysu, w okolicach Mosulu[2][1].
Przebieg bitwy edytuj
Nie posiadamy zbyt wielu przekazów co do przebiegu bitwy, a te które znamy powstały na długo po jej stoczeniu i pochodzą one głównie od proabbasydzkich kronikarzy, stąd należy patrzeć na nie z lekkim dystansem. Podają one, że wojska Umajjadów były trzy-, a nawet czterokrotnie liczniejsze od sił Abbasydów, co może być wartością wyolbrzymioną[1], ale mimo to należy założyć, że siły Marwana II przewyższały liczebnie rebeliantów[4].
Armia umajjadzkiego kalifa miała walczyć z zastosowaniem nowej taktyki zwanej jako kurdūs (ar, l. mn. karādīs), która polegała na podzieleniu oddziałów kawalerii na mniejsze jednostki[8], a ich zaletą miała być większa mobilność na polu walki. Marwan wprowadził tę innowację zamiast zastosowania klasycznej formacji bitewnej opartej o podział na lewe skrzydło (maysarah), prawe skrzydło (maymanah) oraz środek (qalb)[7].
Wojska rebeliantów w swoim marszu na zachód zatrzymały się na południowym brzegu Wielkiego Zabu. Z kolei Marwan przeprawił się przez Tygrys w okolicach Mosulu, gdzie zostawił większą część swoich zapasów. Po dotarciu nad Wielki Zab Marwan podjął decyzję, która okazała się być jego największym błędem, a mianowicie wydał rozkaz swoim wojskom zbudowania prowizorycznego mostu, po którym następnie jego siły przeprawiły się na drugą stronę rzeki[3][4]. W takiej sytuacji, abbasydzcy dowódcy zdecydowali o jak najszybszym doprowadzeniu do starcia, gdyż obawiali się o morale swoich podwładnych, stojących w obliczu silniejszego wroga.
Bitwa nie trwała długo - powstańcy zastosowali, oryginalnie umajjadzką[1], taktykę ściany włóczni, na którą nadziała się kawaleria Marwana, która następnie została doszczętnie zniszczona. Nieskuteczność opisanej wyżej taktyki wynikała z faktu, iż wojska Abbasydów mające korzenie wschodnie, miały już styczność z podobnym sposobem walki w starciach z plemionami Transoksani[9]. Widząc porażkę kawalerii, przyparta do brzegu rzeki piechota kalifa rozpoczęła ucieczkę z pola walki, jednakże widząc, że bitwa została przegrana Marwan podjął decyzję o zniszczeniu mostu, skazując tym samym pozostałych na drugim brzegu żołnierzy na śmierć z rąk przeciwnika, bądź przez utonięcie, jako że wielu z nich próbowało powrócić na drugą stronę wpław. Według części źródeł więcej żołnierzy zginęło w wodach Zabu i Tygrysu niż w walce[4]. Marwanowi udało się uciec i dotrzeć aż w okolice dzisiejszego Kairu, gdzie dopadł go pościg wysłany przez Abbasydów i na których rozkaz został zamordowany[1][5].
Następstwa edytuj
W wyniku bitwy nad Wielkim Zabem władzę w Kalifacie Arabskim przejęli Abbasydzi, a od nowej stolicy ich państwo zaczęto określać mianem Kalifatu Bagdadzkiego, lub też jako Kalifat Abbasydów, ze względu na utracenie uprzywilejowanej pozycji w państwie przez Arabów. Nowa dynastia brutalnie rozprawiła się z przedstawicielami i poplecznikami Umajjadów, z których większość została zamordowana. Jednym z niewielu ocalonych z pogromu był Abd ar-Rahman I, który dotarł na Półwysep Iberyjski, gdzie na ziemiach należących do Umajjadów od ok. 715 roku, utworzył niezależny od Abbasydów Emirat Kordoby[2].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e Derek Davison, Today in Middle Eastern history: the Battle of the Zab (750) [online], Foreign Exchanges [dostęp 2020-07-10].
- ↑ a b c d Tadeusz Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Jerzy Pysiak (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1965, s. 70, ISBN 978-83-01-14543-9, OCLC 189473236.
- ↑ a b c d e Saffah: The laying of the foundations. W: Hugh Kennedy: The Early Abbasid Caliphate: A Political History. Wyd. drugie. Routledge, 2016. ISBN 978-1-317-35806-0. [dostęp 2020-07-10]. (ang.).
- ↑ a b c d e Battle of the Zab. W: Ian Richard Netton: Encyclopedia of Islamic Civilization and Religion. Routledge, 2013. ISBN 978-1-135-17967-0. [dostęp 2020-07-10]. (ang.).
- ↑ a b c d Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 81-82, ISBN 978-83-01-16783-7, OCLC 803793413.
- ↑ Francis Robinson, Historia świata islamu, Warszawa: Muza, 2001, s. 21-22, ISBN 83-7200-604-0, OCLC 749143141.
- ↑ a b Moshe Sharon: Black Banners form The East. The Establishment of the Abbasid State - Incubation of Revolt. Jerozolima: The Max Schloessinger Memorial Fund, 1983, s. 13. ISBN 965-223-501-6. (ang.).
- ↑ Eduard Alofs: Studies on Mounted Warfare in Asia IV: The Turanian Tradition – The Horse Archers of Inner Asia, c. ce 550–1350. W: War in History. 2015-07-01, s. 295. DOI: 10.1177/0968344514547944. (ang.).
- ↑ Moshe Sharon: Black Banners form The East. The Establishment of the Abbasid State - Incubation of Revolt. Jerozolima: The Max Schloessinger Memorial Fund, 1983, s. 14. ISBN 965-223-501-6. (ang.).
Bibliografia edytuj
- Derek Davison, Today in Middle Eastern history: the Battle of the Zab (750) [online], Foreign Exchanges [dostęp 2020-07-10].